ڪاٺيار، آڱارن جي بٺن جا مزدور ۽ ڪوڪيون ٺاهيندڙ پورهيت عورتون
باهه تي ڪنٽرول حاصل ڪرڻ لاءِ به جهوني انسان کي ڪيئڻ رڻ جهاڳڻا پيا. پر جڏهن کيس اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي ته “باهه لاءِ پاڻي موت آهي” تڏهن سندس مشڪل آسان ٿي وئي. انسان جي جيون ۾ باهه اهم ضرورت جي شئي بڻجي وئي. پوءِ انسان ڪهاڙو کڻي جهنگلن جو رخ ڪيو، وڻن ۾ ڪرٽ وڌو، ٻارڻ لاءِ ڪاٺ جي ضرورت وڌندي وئي، ٻيلن جو انت ايندو ويو.
ڪاٺيار
جڏهن ڌرتيءَ تي ٻارڻ جو ڪتب وڌيو ته ڪاٺين جي گھرج به اوتري ئي وڌي وئي. پوءِ هن سرسبز سرزمين تي ڇانورا وڻ ٻارڻ بڻجي ويا، ڪائنات جو حُسن سڙي رک ٿي ويو، گلوبل وارمنگ جي وارنگ اچڻ لڳي، ماحوليات ڪاراٺجي وئي، پر ڪهاڙو نه رڪيو. ڪاٺ جو ڪم دنيا جي وڏن ڪاروبارن ۾ شمار ٿئي ٿو. ان ڪم ۾ سيڙپ ڪندڙ سرمائدار لاءِ اهو قانون رائج ٿيل هجي ته جيترا وڻ هنن وڍايا آهن اوترن ئي وڻن جون چڪيون کين پوکڻ جو پابند بڻايو وڃي ته هي ڌرتيءَ ڪڏهن به بنجر نه بڻبي. پر هتي ته سرمائدارن ابتي گنگا وهائي آهي. پورهيت ڪاٺيار ته سرمائدارن جي حڪم جو بندو آهي. هو ته ٻچن جي پيٽ گذر خاطر پنهنجن ئي ٻچن جهڙا وڻ وڍي ٿو. ڪاٺيار ته پگهر جو پورهيو اٽي جي سير لاءِ ڪري ٿو.
جهنگل مان ڪاٺيون وڍڻ جو ڪم پڻ جوکائتو آهي، پر پيٽ جي باهه کي ٿڌو ڪرڻ خاطر انسان ڪيترائي جبل جهاڳيا آهن. ڪاٺيون ڪندڙ پورهيت ڪاٺيار جي ڪِرت توڙي جو هاڻ وڍائي جون جديد مشينون اچڻ ڪري ذوال پذير ٿي چڪي آهي. پر ڪنهن زماني ۾ سندن وڏي گھرج هوندي هئي. ڪاٺيارن تي بچپن ۾ ٻڌل آکاڻيون اڄ به ڪنن جي سماعتن ۾ گونجن ٿيون. ڪهاڙو ۽ ڪرٽ ڪاٺيار جي هٿ جا اوزار آهن. جنهن سان ڪاٺيار ڪاٺي جو ڪم ڪري سگهندو آهي. سنڌ جي شهرن ۾ گيس ته ڪلهه جي ڳالهه آهي. پر گيس لڳڻ کان اڳ رڌ پچاءُ لاءِ ڪاٺين جو استعمال ٿيندو هو. سنڌ جي اڌ شهرن سميت ٻهراڙين ۾ اڄ به ٻارڻ طور ڪاٺيون ڪتب اچن ٿيون. جنهن ڪري ڪاٺين جي ضرورت اڄ به گھٽي ناهي. ڳوٺاڻن شهرن ۾ ڪاٺيار ڪاٺين جون ڀريون مٿي تي رکي گلين ۾ هوڪا ڏيندا آهن. هاڻ وري ڦٽي واريون چنگچيون ڀرجي اچن ٿيون. ماضي ۾ اهو ڪم بيل گاڏين تي ٿيندو هو. پر ڪٿي ڪٿي ته اڃان به ڪاٺيار گڏهه گاڏيون ڪاٺين سان سٿي شهرن جو رخ ڪن ٿا. سڪل ۽ آلين ڪاٺين جا ڌار ڌار اگهه آهن. جهڙيون ڪاٺيون اهڙا ڏوڪڙ کين ملن ٿا جنهن مان سندن پيٽ کي چتي لڳي ٿي.
پر گھڻي وقت کان سنڌ ۾ سرن جا چمني وارا بٺا لڳڻ سان ڪاٺين جي ٻارڻ جو واهپو وڌڻ ڪري سنڌ ۾ ٻارڻ جي کوٽ پوري ڪندڙ ديوي جي وڻ جي نسل ڪشي شروع ٿي وئي. بلڪه ديوين جا ته لاهه ئي نڪري ويا آهن. اڳ ڪاٺين جون ڀريون وڪامبيون هيون پر پوءِ ٽريڪٽر ٽالها ۽ ٽرڪون ڀرجڻ لڳيون پر پورائي ڪونه ٿي. ٿوري عرصي ۾ جهنگ ختم ٿي پوٺا بڻجي ويو. فطرت جا سمورا رنگ ۽ خوبصورتيون ٻارڻ جي نظر ٿي ويون. جهنگ جي قاتل سرمائدارن جي اڪائونٽن ۾ پئسا ٻيڻا ۽ ٽيڻا ٿيندا ويا ۽ ڪاٺيون وڍيندڙ پورهيت ڪاٺيارن جا سور ڏهوڻا ٿيندا ويا. دنيا جي چلهه ٻارڻ واري هن پورهيت جي چلهه ٿڌي رهي، ڪاٺيار جو پٽ ڪاٺيار ئي ٿيو. هاڻ ته زميندار پنهنجين ٻنين ۽ ان جي مهاڳن مان ڪاٺيون به نٿا وڍڻ ڏين، جي وڍڻ جي اجازت به ڏين ٿا ته حصي پتي تي، تنهنڪري پگهر جو پورهيو ڪندڙ هنن پورهيتن جو ڪو مستقبل آهي ئي ڪونه ته ان ۾ ڪهڙي اميد ڪري سگهجي ٿي؟ هنن پورهيتن جو نصيب به شايد سندن پيرن جيئن ڪنڊن سان ڇنل آهي. هو جهنگ وڍي عارضي طور پيٽ کي پٽي ته ٻڌن ٿا پر پنهنجي مستقبل جي روزي به ڌرتيءَ تان کٽائن ٿا. ڪاٺ جا سرمائدار واپاري ته جنهن ڪاروبار ۾ مندي هوندي ان کي ڇڏي ٻيو ڪاروبار ڪندا پر نسل در نسل جيڪي پگهر جو پورهيو ڪري پيٽ پالين ٿا سي ته وڻن ۾ نه پر پنهنجي پير ۾ ڪهاڙو هڻن ٿا.
ڌرتيءَ جي پيمائش لکين سال اڳ جيتري هئي ان مان گھڻي ڌرتيءَ کي سمنڊ پائي گھٽائي ويو آهي. يعني ڌرتيءَ ناهي وڌي، پر رڳو اڌ صدي اڳ ڌرتيءَ تي جيتري انسانن جي آبادي هئي ان کان به هن وقت ٻيڻي آبادي وڌي آهي. تنهنڪري زمين تي خوارڪ جا ذريعا ته اهي ئي آهن جيڪي اڳ هئا پر اشرف المخلوقات جو انگ وڌيو آهي. تنهنڪري مستقبل ۾ سڀ کان وڏو ۽ عالمي سطح جو جيڪو مسئلو اڀري سامهون ايندو سو “ماني” جو مسئلو هوندو. هن وقت به آفريڪا، نائجيريا ۽ ايٿوپيا جهڙا ڪيترائي اهڙا ملڪ موجود آهن جيڪي خوراڪ جي شديد کوٽ جو شڪار آهن.
يعني هن ڪائنات ۾ پورهيتن جو مستقبل روشن هجڻ واري اميد خواب خيالي کانسواءِ ڇا آهي؟ پورهيتن جو استحصال ڪندڙ سرمائدار واپاري قوتون مسڪين پورهيتن جي پگهر جي پورهيي ۽ هٿ جي هنر کي ختم ڪري مشيني ڊوڙ ۾ شامل آهن. اهڙو عمل دنيا جي ڪروڙين پورهيتن کي بيروزگار ڪري بک مارڻ جي خطرناڪ سازش آهي.
آڱار ٺاهيندڙ پورهيت
سُڪي يا آلي ڪاٺي جي ٻارڻ سان گڏ انهن ئي ڪاٺين کي ڪوئلي جي کورن ۾ سٿي باهه ڏيئي آڱار ٺاهيا ويندا آهن. جن کي استري، سگري، رڌ پچاءُ ۽ سياري ۾ هٿ سيڪڻ سميت لوهارڪي ڪم ۾ پڻ استعمال ڪيو ويندو آهي. ڪوئلن ۾ دونهون نه هئڻ ۽ آساني سان تيز باهه فراهم ڪرڻ ڪري شهري آبادي ۾ وڌيڪ استعمال ڪيو ويندو آهي. توڙي جو سرون ۽ ڪوئلو دنيا ۾ ترقي جي علامت جي نشاني آهن، پر سرن جا بٺا جن علائقن ۾ لڳن ٿا اتي مشاهدو ڪندا ته انهن علائقن ۾ پاڻي جي شديد کوٽ ۽ زراعت جي تباهي سبب ئي آبادگار پنهنجيون سون سريکيون زمينون بٺن لاءِ مقاطئي تي ڏين ٿا. يعني بٺا ان علائقي جي بدحالي کي ظاهر ڪن ٿا ۽ ڪوئلن جا کورا به انهن علائقن ۾ لڳن ٿا جتي زمينون گھٽ آباد ٿين ٿيون. پيٽ گذر جي مجبوري سبب پورهيت ماڻهو ڪاٺيون سستي اگهه تي وڪرو ڪن ٿا. ان ڪري اتي آڱارن جا کورا گھڻا لڳن ٿا. هي ڪم به نهايت ئي ڪاريگري سان ٿيندو آهي. هن ڪم ۾ باهه گھٽ ۽ وڌ ڏيڻ جي صورت ۾ ڪاٺيون آڱارا بجاءِ رک بڻجي سگهن ٿيون. هن ڪِرت ۾ ڪارا هٿ ڪرڻ وارن هنن پورهيتن جو من اڇي کير جهڙو اڇو هوندو آهي. صوفي شاعر سچار فقير صابر پنهنجي رسالي ۾ آڱار تي پورو سُر “اڱرنامون” سرجيو آهي.
مچي پئو مچ ۾، عاشق اڱر جيئن،
هڻ ٻڌ ٻارڻ ۾، دُکا دل دونهين،
سڙ پيو “سچار” چئي، نرڀو اندر نينهن،
پوءِ لک لهين، ٿي پهرين عدم اڱر جان.
•
ڪوئلو ٿي ڪڙهه، اندر ٻاري آگ،
لڙي وڃ لُهار ڏي، جتي مچن ماڳ،
جاڳائي جوت کي، جوت منجهه جاڳ،
ورندئي ويراڳي، ڀڙڪن ۾ ڀاڳ،
ري سڙڻ سهاڳ “سچار” ملي ڪين ڪي.
واپارين پاران سيڙپ ڪري قائم ڪيل کورن تي آڱار ٺاهيندڙ پورهيت ڏهاڙي تي به ڪم ڪن ٿا ته ٻول تي چُڪائي ڪم ڪن. پيٽ جي آگ اجهائڻ لاءِ ئي آگ ٻارين ٿا. هي پورهيت ماني لاءِ سُڪن سان گڏ ساوا ساڙين ٿا. هنن پورهيتن جي روزي روٽي کورن جي تپش سان لاڳاپيل آهي، کورا ٻرندا ته دانگي چڙهندي کورا ٿڌا ٿيا ته هنن جي چلهه به ٺري ويندي.
مال جي ڇيڻي مان ڪوڪيون ٺاهيندڙ پورهيت عورتون
چوپائي مال جو ڇيڻو قديم زماني کان زرعي ڀاڻ طور استعمال ٿيندو رهيو آهي. پر اڳتي هلي جديد زماني ۾ مال جي ڇيڻي مان “گوبر گيس” ٺهڻ جو ڪامياب تجربو ڪيو ويو. جنهن مان پڻ رڌ پچاءُ جو ٻارڻ ٿئي ٿو. ضرورت ايجاد جي ماءُ آهي. جنهن سبب ماڻهو شروعاتي دؤر کان وٺي هن سائنس جي تيز ترين زماني تائين مسلسل تحقيقون ۽ تجربا ڪندو پنهنجي مشڪل زندگي کي آسان بڻائڻ جي جاکوڙ ۾ جنبيل رهيو آهي. مال جي سُڪل ڇيڻي کي ٻهراڙين ۾ ته اڄ به ٻارڻ طور استعمال ڪيو ويندو آهي. ڇيڻي جو ٻارڻ سڀ کان بهتر سمجهيو وڃي ٿو. ان ٻارڻ تي پڪل کاڌن جو ذائقو پڻ سوادي ٿئي ٿو. ڇيڻي جو ٻارڻ سستو ۽ بهتر آهي. شهر جي غريب آبادين ۾ ڇيڻي مان ڪوڪيون ٺاهي وڪرو ڪرڻ جو غريباڻو دنڌو اڄ به عام جام ڪيو وڃي ٿو. مسڪين ۽ پورهيت عورتون شهرن ۾ قائم مال جي واڙن تان ڇيڻي جون ريڙهيون خريد ڪري پنهنجي گھرن جي ديوارن تي ڪوڪيون ٺاهي چنبڙائن ٿيون. اڳ ته مال جي وٿاڻن ۽ واڙن تان ڇيڻو مفت ۾ ملندو هو پر هاڻ في ريڙهي ٽيهه روپين جي حساب سان وڪرو ڪيو وڃي ٿو. هر پورهيت عورتون روزانو پنج کان ڏهن ريڙهن جيترو ڇيڻو خريد ڪري ڇيڻي مان ٻارڻ لاءِ ڪوڪيون ٺاهن ٿيون. ڪوڪيون ٺاهڻ جو رواج پنجاب ۾ اڄ به وڏي عروج تي آهي. پنجاب جي ٻهراڙين جو گھڻو ٻارڻ گيس هوندي به ڇيڻي جي ڪوڪين تي ٿئي ٿو. ماحول دوست ٻارڻ لاءِ ڪوڪيون ٺاهيندڙ پورهيت عورتون پنهنجي پيٽ گذر خاطر سرد سياري ۽ گرمين جي مند ۾ ڇيڻي ۾ هٿ وجهن ٿيون. جنهن سبب ڪيتريون ئي مزدور عورتون سخت الرجي جو شڪار ٿيڻ جي باوجود به مجبوري سبب ٻين جي ٻارڻ لاءِ هي ڪرت ڪن ٿيون. هن وقت ڏهه روپين ۾ ڏهه ڪوڪيون ملن ٿيون. هن پورهيي سان توڙي جو هنن پورهيتن جو پيٽ گذر نٿو ٿئي پر مجبوري جهڙي ڪا لعنت ناهي. سرڪار جيڪڏهن روزگار جا ذريعا وڌائي ته غريبن جا ڪيترائي ڏک، سور ۽ تڪليفون دور ٿي سگهن ٿيون.