ويچار واٽ
نندرا ڀوڄن ڀوڳ ڀئه
اِهه پسون پرک سمان
نرن گيان نج اڌ ڪٿا
گيان بنا پسون جان.
ننڊ، کاڌو، سيڪس ۽ ڀئه؛ پيار اهو ته ماڻهو ۽ جانور سڀ پيا ڪن، پر جي شعور سمجھ ۽ ڏاهپ نه آهي ته ماڻهوءَ کي پسون ئي سمجھڻ کپي، ته هي شعور شروع ٿيندو ته سڀ کان اول انسان آهيون ۽ سڀ ۾ اهو الک لکي سڀ کي سمان معنيٰ هڪجهڙو سمجھون. ٻار، ٻڍو، مرد، عورت، مذهب، مسلڪ، پنٿ، فرقو سڀ پوءِ. هڪ خالق جي سڀ خلق، مالڪ جو ڪٽنب، اَلخلق عيال الله،خالق منجھ خلق، خلق سڀ خالق ۾. سامي سڏ ويچاريو.
ڳولا ڪرين جنهنجي، سوئي تون سلطان،
پيهي پس تون پاڻ ۾، پنهنجي سونهن سڃاڻ،
ناحق ٿيو نادان، ليئا وجھين لوڪ ۾.
(بيدل رح)
ٻيائي ٻولي ڪري، ڀوري ڀرم نه ڀُل،
هوت تنهنجي هنج ۾، ناحق روه نه رُل.
(دلپت صوفي)
آهين خود خدا، ٻيائي توکي ٻيو ڪيو!
پنن منجھ پيهي، تو حرف نه لڌو هڪڙو،
توکي ڪَلَ ڪلِيهي، قاضي ڪتابن جي؟
(سامي)
نڪي قاضي، نڪي ملا، معلم پير بڻياسي،
نڪي ٺاهه ٺڳئي جا ٺاهي، رنگ رساءِ رکياسي،
سچل ٻاجھون عشق الله جي، ڪوئي هنر نه سکيا سي.
(سچل سرمست رح)
اکر پڙهه الف جو، ٻيا ورق سڀ وسار،
اندر تون اُجار، پنا پڙهندين ڪيترا.
(شاهه رح)
هنڊائج هنيئن سان، الف سندي اوڙ،
ته ڪتابن جي ڪوڙ، منجھان تو معلوم ٿئي.
(شاهه رح)
علمون بس ڪرين اويار، اڪو الف تيري در ڪار.
(بلا شاهه)
شاهه سائين جو سنڌين لاءِ خاص طور ۽ انسانن لاءِ عام طور پيغام:
ڦِريا پسي ڦِيڻ، کرن کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين، وڃائي ولها ٿيا.
(ڏهر 3)
ان تي ويچاريو ته سچ عجيب سامهون ايندو، انگريزي ۾ چئبو.
The nearer he goes to earthly pleasures
the more thirsty he feels. Seas can’t
quench this thirst even, Ambrosia of NAM (ALLAH)
only can quench it. Control mind and senses.
نفس اماره کي نفس لوامه ڪرڻ لاءِ هي سچ سهي ڪرڻو پوندو ته زمين جا جسماني مزا جيترا وٺندين اوترو ويندين پوڍائو ۽ بکايل ٿيندو، جو سمنڊ به تنهنجي اِها تاس، اها پياس ۽ اها اڃ نٿا اجھائي سگهن.
بس هڪ الک جو نانءُ ئي تو کي ڍاپيو ڪري ڍءُ ڏئي سگهي ٿو.
ته لطيف سرڪار طريقو به ٻڌائين ٿا.
جسي ۾ جبار جو، خفي خيمون کوڙ،
جلي تون زبان سان، چارئي پهر چوڙ،
فڪر سين فرقان ۾، اسم اعظم ڏور،
ٻيا در وڃي مَ ووڙ، اي اَمل اتائين سپجي.
(يمن ڪلياڻ 5)
ته ڀلا اهو ضروري آهي؟؟
جواب وٺون ٿا مولانا رومي کان! پاڻ مثنوي ۾ فرمائن ٿا ته؛ جيڪو پٽ پاڻ ۾ پيءَ جي ڪا به نشاني نٿو رکي ته ان کي پٽ نه پر غير سمجھڻ گهرجي، انجو مطلب ڪجھ هينئن ٿيندو ته جيستائين انسان حقيقت ۽ معرفت جو علم حاصل نٿو ڪري تيستائين هو آدم جي اولاد ڪيئن سڏبو؟ اهي ته آدم جون نشانيون آهن جنهن لاءِ هن کي ملائڪن سجدو ڪيو هو.
ته هي حقيقت ۽ معرفت جو علم، جائي اصل صوفن جي منزل مقصود آهي، ان کي سمجهڻ لاءِ هي ڪوشش ڪريان ٿو، تصوف تي ڏاڍا الزام آهن ۽ اڄ جي اسپيس ايج ۽ ڪارپوريٽ دنيا ۾، جتي سوچ ئي تجارتي آهي ۽ هر عمل پئسي جي فاعدي لاءِ ڪيو وڃي ٿو، هت ماڻهو پنهنجو اصل سڪون ۽ انسانيت وڃائي هڪ Commodity ٿي چڪو آهي، ته ڏينهن رات وڳوڙ، وسوسي، انتشار ۽ اسٽريس ۾ گهاري، مختلف بيمارين ۾ سڙي ڳري مري وڃي ٿو!.
ان جي اصل خدمت ٿيندي هنکي پنهنجي اصل روحانيت ۽ سڪون آرام ڏانهن موٽائي، اندر ۾ خوشي ڳولي لهڻ سيکارجي، هو ته سڀ ٻاهر پيو ڳولي، سڪون پئسي ۾، چين ملڪن ۾ ۽ خوشي مادي حاصلات ۽ ڪاميابين ۾، جي اصل ۾ ناڪاميون ۽ پريشانيون آهن، ويندي حق پائڻ جا سمورا رستا به ٻاهر ۽ ظاهر اسمن ۾پيو ڳولي ۽ رب کان پري پيو ٿيندو وڃي. بلي چيو، رب تان تيري اندر وسدا وچ قرآن اشاري يا.
هي حديث شريف “من عرف نفسہ فقط عرف ربہ”
اهو سمجھڻ سمجهائڻ لاءِ هي حقير ڪوشش ڪيان پيو ته پهريائين ماڻهوء جو تصورالوهيت (Concept of God) درست ٿئي ٻيو تصوف جي صحيح فڪر، خيال ۽ عمل جي خبر پوي، هي ٻئي مضمون نهايت منجھيل ۽ منجھايل ڪيا ويا آهن، انهن ٻنهي کي سڻائو ڪري ماڻهو جو ماڻهپو موٽائجي، انکي اشرف هجڻ جي بشارت جو سبق ورجائجي ته انسانيت جي خدمت ئي اعليٰ مقام آهي، وارو نُڪتو نڪري نروار ٿئي.
خدمت ڪر خلق جي پاند ڳچي ڳل پائي.
ماڻهو چون دنيا ڀلائيندڙ آهي، هي سون چاندي ڦاسائيندڙ آهي، هي اولاد، عزيز اقارب اٽڪائي مالڪ کان پري ڪيوڇڏن ٿا. ته انجو هڪ سٽ ۾ جواب آهي، فارسيء ۾؛
چيست دنيا از، خدا غافل بدن،
نه قماش و نقره، و فرزند وزن.
خدا کان غافل بدن (من، مغز) ئي دنيا جي غفلت آهي. نه ئي سون ۽ چاندي ۽ نه اولاد، زال.
ماڻهو ڪمال جو غافل رهي ٿو، جو گرو نانڪ صاحب تنبيهه ڪن ٿا.
گهٽ ۾ هئه سوجھت نهين، لعنت ايسي جند،
نانڪ اههِ سنسار ڪو، ڀيا موتيا بندُ.
تنهنجي اندر ٿو وسي پر توکي خبر ناهي، لعنت آ اهڙي غفلت ۾ رهندڙ جند تي، نظر نه ٿو اچي ته هن جهان جي اکين ۾ ڪارو پاڻي، موتيو لهي آيو آهي.
هي منهنجي ڪاوش آهي ته اهي ٻه ڳالهيون واضع ٿين، هن بي معنيٰ مايوسي، گمراهي ۽ ذهني انتشار ۾ وڪوڙجي ڪيترا اڻاساجيء آپ گهات ڪيو ڇڏين يا بي مزي، جيئري مئل ٿي، زمين تي بار ٿي هلن ٿا.
ڏينهن رات جي ٻن پڙن ۾ هر ماڻهو پيو پيسجي ۽ هيءَ چڪي پئي سدا هلندي رهي، جنڊ پيو پيهي ۽ ماڻهو پيا مرن!.
چلتي چاڪي ديک ڪي ديا ڪبيرا روءِ،
دو پاٽن ڪي بيچ ۾ ثابت بچا نه ڪوءِ.
ته سندس پٽ ڪمال ڪبير صاحب کي جواب ڏنو، ته ڪيئن بچجي.
چاڪي چاڪي سڀ ڪهين، ڪيلي ڪهي نه ڪوءِ،
جو ڪيلي سي لاگ رهي، بال نه بيڪا هوءِ.
جنڊ جي وچ ۾ هڪ ڪلي لڳل هوندي آهي، ان ڪِلي سان چنبڙيل انَ جا داڻا ثابت ئي رهندا آهن، ته هن ڏينهن رات جي هلندڙ ٻه پڙي جنڊ ۾ جا پسائي ٿئي پئي، ان ۾ رب جي نالي واري ڪِلي لڳل آهي، جي جيءَ ان ڪِلي ۾ ڳنڍيل آهن، جڙيل آهن، سي ته ثابت ئي رهندا، سلامت هوندا، جي مان کي ماري تون هي تون جو ورد ورائن ٿا.
مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿيا نه مات.
(شاهه رح)
علم ڪتابن مان ملندو آهي پر معارفت صرف عشق مان ئي حاصل ڪري سگهجي ٿي ۽ اهو به فقط انسان کي ئي بخشيل آهي، فقط ان لاءِ ئي کيس اشرف المخلوقات سڏجي ٿو. ها صرف انسان ڪنهن به دين، ڌرم، فقي، فرقي، رنگ نسل ۽ قوم جو هجي، پنهنجي اندر صفائي ۽ ٻيائي ختم ڪري، هڪ سان عشق ذريعي هڪ ٿي سگهي ٿو. زنده پرين پائي سگهي ٿو، اصل سڪون، سچي خوشي، آنند تخليقي ۽ تعميري طاقت، گهري شانتي پائي، پاڻ ۾ مڪمل ۽ ڍاپو ٿي جيون جو اصل مقصد حاصل ڪري سگهي ٿو.
آءُ ان سچي علم کي جو پڻ ڪتابي آهي پنهنجي نالي لکي ڪو ڪوڙو مان شان پائڻ نٿو چاهيان ۽ نه ئي ان نالي شهرت ۽ شان مان ڪجھ ملندو، مٽي آخر مٽي ٿيندي، نه نالو نشان رهندو، شان ۽ مان ڪنهنجو-؟ مٽيءَ جو؟ نه سڀ هن هَڪَ جو – ڪهه نانڪ سڀ تيري وڏيائي، ڪوئي نانءَ نه جاڻي ميرا.
هون به عرض رکان ته ماڻهو صرف پاڻ کي چاهيندو آهي پاڻ کي ئي اهم ۽ ڪائنات جو مرڪز سمجهندو آهي، اها آهي ته اوديا، معنيٰ اڌوري ڄاڻ پر جيسين پاڻ نٿو سڃاڻي، تيسين مان مان ئي ڪندو رهي ٿو. دنيا جا سمورا ڪتاب ڇا آهن.....Listen to me ها مونکي ئي ٻڌو! مونکي گرؤ اها سکيا ڏني ته، “لوڪن ڪي چترائي، اُپما، تي بيسنتر جارِ”ماڻهو جي واه واه کي وڃي باهه ۾ ساڙ، ڇاڪندي، اجايو مٿو ڦري ويندءِ، جي ٻه قدم اڳتي وڌيو آهين اتان به ڪري پوندين ته مان ڄاڻو، ڏاهو ۽ اڪابر ٿي ويس!
سو هي ڪتابي علم، جو سمجھ ۽ سرت وڌائي سگهي ٿو. بنهه ضروري آهي، اوهان اڳيان انهن اصلي ذخيرن ۽ صاحب ڪتابن جي نالن سان رکان ٿو، جن پنهنجي پنهنجي نموني پئي لڌو آهي، لوچيو آهي ۽ هي املهه ماڻڪ موتي اڳيان آندا آهن.
باقي حاصل ته صاحبِ نظر جي بخشش سان ئي سچ پلئه پوندو، پرين پائي سگهبو، جي من اتي ويچي، ڪجھ ڪين ٿي، ڪنهن ڪامل مرشد جي لڙ لڳي وياسي ۽ بخشش ٿي ته پئون ٻارنهن!
• نانڪ ندري ندر نهال
• اُٺ فريدا گون ڪر دنيا ويکڻ جاءِ
مت ڪو بخشيا مل وڃئي، تون به بخشا جاءِ
• ڪرمي آوي ڪپڙا، ندري موک دئار.
تصوف کي پاڻ روحانيت کان وڌيڪ عرفانيت جو درجو ڏيون ٿا ۽ انسان (جنن) جي پيدائش جو مقصد اها عرفانيت واري عبادت حاصل ڪرڻ آهي ۽ جنهن فنافي الله جو درجو ماڻيو آهي اهوئي صوفي چوائڻ جي لائق ٿئي ٿو. صوفي پهريائين سچو موحد ٿي، وحدت جي عميق ۾ ٽپي پوي ٿو، جتان نڪري هو ڪشف المحجوب ٿي، سچو لاڪوفي ٿئي ٿو، جو بس خدا جو بندو آهي، ٻيو ڪجھ نه– ڪونه ڀائينس ڪير؟ چئي جوئي آهيان سوئي آهيان، ڪوڪئين چوي ڪو ڪيئن چوي.. اهو صوفيءَ جو مسلڪ ناهي ته دين ڌرم، نالي، مسلڪ ۽ قوم ٻولي ۾ اٽڪي پوي، جڏهن اکيون بند ڪري مراقبي يا سماڌي ۾ وڃي ٿو ته پنهنجي هستيءَ ئي وساري ڇڏي ٿو ۽ وهم جي اک ٻيائي طرف ٻوٽجي وڃي ٿي، هر جاءِ پرين پسڻ ۽ انجي هستي ۾ پاڻ گم ڪري فنافي الله ٿئي ٿو، هن اڳيان سڀ ڪجھ عيان ٿيو پوي ۽ انهن جي صحبت ڪندڙ ئي هن راز تصوف کي سهي سمجھي سگهن ٿا.
یک زمانہ صحبتِ با اُولیا
بہت از صد سال طاعت بی ریا۔
(مولانا روم)
لطيف سرڪار جن ڇا عجب ڏسيو آهي.
قاتل ڪمائي ڪري وِههُ ماکي جي ڪن
وٽان ويهي تن، پيج ڪي پياليون.
ويهڻ ويڄن وٽ جي سکين ته سگهو ٿئين
اڳين عادت مَٽِ، ته اگها عاجز نه ٿئين
ان سنگ ۾ رهڻ لاءِ پهرين ادب سکڻو پوندو ۽ اهو ادب احترام ئي علم سيکاريندو. ياد رکو ‘با ادب با نصيب، بي ادب بي نصيب’ ان علم مان ڪهڻي سان گڏ رهڻي سکبي جا اصل حڪمت ۽ ڏاهپ جا ڏس ڏيندي، هيءَ حڪمت، زهد معنيٰ پرهيزگاري ۽ تياڳ سيکاريندي، جيسين ترڪ نه ڪبو ته طريقو به هٿ نه ايندو. ته طريقت جي منزل ماڻڻ پهريون مقام آهي، جنهن ترڪ بعد الاهي محبت لاءِ دل خالي ٿيندي، چيائون:
هر تمنا دل سي رخصت هوگئي
اب تو آجا ڪه خلوت هوگئي.
۽ پوءِ رب جي قرب جو مرتبو ماڻي سگهبو، سچ هي آهي ته ان علم جو مرڪز ماڻهو جي دل آهي، جي اها دوئي، حسد، هوس، حرص کان پاڪ ٿئي، ۽ ماڻهو ‘مان’ فنا ڪري فرشتن وارا آداب بجا آڻي ۽ سندس سلوڪ، اخلاق ۽ صدق جي اعليٰ صفتن جو آئينه دار ٿئي ته علم اوهان جي اندران ڦٽي نڪرندو جيئن ڪو آبشار! جي ان ۾ بس الف ئي رهي، ٻيو ڪجھ نه.
هنڊائج هينئين سان الف سندي اوڙ
ته ڪتابن ڪوڙ منجھان تو معلوم ٿئي.
(شاهه رح)
ته هن علم تصوف جو نزول خاص، ڪشف جي ڪرامت آهي ان لاءِ وليم جيمز به چيو ته؛ “صوفياڻي واردات ۽ تجربا بيان ڪرڻ کان ٻاهر آهن.” ڪا ٻولي الک کي لَکائي نٿي سگهي، ڇا لفظ جذبا ۽ انڀوءِ ٿي سگهن ٿا؟ بنهه نه! هي اسرار جو علم محسوس ڪري ان مان گذري ته سگهجي ٿو انکي بيان ڪري نٿو سگهجي.
صوفين لاءِ ذوالنون مصري جو چوڻ آهي ته “جن الله عزوجل کي هرشي مٿان، سڀ کان عظيم، اعليٰ ۽ اڪبر ڪري سمجهيو ته الله رب العزت به انهن کي هر شي کان مٿاهون ڪري، کين ترجيح ڏني.” ته تصوف جو علم ماڻهو کي صفتن ۽ گڻن سان آراسته ڪري کيس عام سوچ، بحث ۽ تڪرار کان مٿاهون ڪري، عارفاڻو ذهن عطا ڪري ٿو، جو بس هڪ مالڪ ۽ خالق جي مدح، صفت، واکاڻ ۽ ڪيرت ۾ رڌل رهي ٿو پوءِ اها ڪهڙي به زبان، مذهب ۽ فقي پنٿ ۾ ٿيندي هجي. هنجو ذهن صاف، دل اوجل ۽ اندر آئينو ٿئي جو جنهن ۾ هو هر شيءِ ۾ خالق ۽ مالڪ ئي موجود ڏسي ٿو. جيئن؛
ڪوڙين ڪايائون تنهنجون لکن لک هزار
جيءَ سڀ ڪنهن جيء ۾، درسن ڌارون ڌار
پرينم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪيئن چوان؟
(شاهه رح)
هڪ قصر در لک ڪوڙئين ڪنس ڳڙکيون
جيڏانهن ڪيان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون
ڏسڻ ڏسين جي، همہ کي حق چوين
شارڪ! شَڪُ مَ ني، انڌا انهيءَ ڳالهه ۾.
(شاهه رح)
ته اهو ڏسڻ سکڻ لاءِ صوفين جي صحبت ضروري آهي، باقي دنيا دارن سان ياري ته هتِ هُت خواري جو باعث آهي.
صحبت صالح ترا صالح ڪُند
صحبت طالع ترا طالع ڪُند.
جهڙو سنگ تهڙو رنگ
‘حق موجود’
آءُ دل جي گھراين سان عزت ماب، امر جليل ۽ هر دلعزيز مئيرين انجينئر ۽ گهڻ گهري ليکڪ مانواري سائين الطاف شيخ جو شڪر گذار آهيان جنهن وڏا وڙ ڪري مون غير معروف ماڻهو تي عزت جا مٽ اُپٽيا تعارف ۽ مهاڳ لکي مون کي احسانمند ڪيو.
Thank you Sir