تصوف، نه ڪنهن مذهب جي ميراث
هن لفظ کي نئون رنگ، نوان اصطلاح ۽ نيون معنيٰ ڏئي خاص طرح مغرب وارن ڪيترا ڪتاب لکيا آهن. هر هڪ پنهنجي پنهنجي طور طريقي سان ان کي ٻڌائي، سمجھائڻ بدران منجھائڻ جو ڪم ڪيو آهي ۽ پوءِ بحث مباحثا ۽ غلط روايتون شروع. اڄ هن نئين ڪارپوريٽ دنيا ۾ هن کي بلڪل نڪمو ۽ ناڪاره ڪري عجيب پروپئگنڊا ڪئي وڃي ٿي. پر پاڻ کان اِهو سَٺو، سهيو نٿو وڃي. روحانيت جا اڻڄاڻ جوڳي جي نئين دنيا ۾ انکي Yoga جون مشقون ڪري، جسم تندرست ۽ جانٺو جوان رکڻ لاءِ پورا جيمخانا ۽ ڪلبن جا قيام ڪيون ويٺا آهن، ڪي مذهبي رنگ، ته ڪي طبعي صحت جا ساٺ ڏئي عجيب مونجھارا منڊي ويا آهن.
هن ڪتاب جو مطلب ان کي سلجهائي، سنواري، سرل ڪري اڄ جي نوجوان ۽ ايندڙ نسل لاءِ به راهه روشن ڪري وٺجي. ته صوفي لاڪُوفي معنيٰ ڪنهن ٻنڌن ۾ ٻڌجڻ سواءِ هڪ روحاني انسان ٿئي ٿو، سچل سائين جي وصف آهي، هندو مومن ناهيان اويار، جوئي آهيان سوئي آهيان، ڪو ڪئين چوي ڪو ڪيئن چوي! ته ان سچ کي سمجھڻ ۽ پکيڙڻ لاءِ آءُ هتي آغا غلام نبي صوفي جو سچل سر مست تي لکيل ڪتاب تان ٽڪرو کڻان ٿو، جو منهنجي سوچ ۽ فهم مطابق آهي.
“انهي ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته تصوف جي علم کي عرب نئون عملي جامو پهرائي، ان جا جرمس ساري دنيا ۾ صوفي جي نالي سان پکيڙي ڇڏيا، مگر درحقيقت ائين چوڻ جو اهو مطلب نه آهي ته ڪو تصوف جو علم به صوفي لفظ وانگر عرب جي عملي دنيا جو ظهور آهي، نه نه هرگز نه، جنهن زماني ۾ عرب جي صوفين مس پرڙا تي ساهِيا، تنهن سمي بلڪ ان کان گهڻو اڳ هند جي نگريءَ ۾ يوگين ۽ صوفين پرواز ٿي ڪيا. من موهن هند جي رهبر ڪرشن جي گيتا، يوگ وديا ۽ تصوف جي پوري پوري شاهدي ڏئي رهي آهي. ڇا گوتم جي اهنسا تصوف نه آهي ته ڇا آهي؟ جن جو ويدن سان واهپو هوندو انهن کي معلوم هوندو ته هنن پاڪ شاسترن جو هڪ هڪ لفظ واقعي تصوف (يوگ) جي خوشبوءَ سان معطر آهي، ڪرشن جي مرلي، من موهيندڙ صوفين جي موسيقي علم جي ثابتي ڏئي رهي آهي. مطلب ته تصوف دنيا جي ڪا ڪنڊ ڪين ڇڏي آهي.
مغربي دنيا جي تاريخ تي ٿي نظر اڇلائجي ته حضرت عيسيٰ (Jesus Christ) جي پياري پياري صوفياڻي زندگي ٿي اکين اڳيان ڦري.
“جيڪڏهن ڪو کڻي هڪ ڳٽي تي چماٽ هڻي ته ان کي صبر سان ٻيو ڳٽو ڦيرائي ڏيو.” (قول حضرت عيسيٰ).
واقعي اها هن نماڻي پيغمبر جي صوفيانه خيالن جي هڪ زبردست ثابتي آهي. عيسائي مذهب جا ناستڪ فرقي وارا صوفي نه هئا ته ڇا هئا. انهيءَ فرقي جو اصول ئي روحاني طاقت (آتمڪ ٻل) وڌائڻ جو هو. آخر اهو فرقو آهستي آهستي ويو آهي پيورٽن ۽ پائٽسٽ ۾ بدل سدل ٿيندو.
مغربي ايشيا جي موسيقي علم جي مست مهراڻ جي موج، برهه جي بي بايان بحر مان تصوف جي علم جا موچارا موتي، جي زماني تي ظاهر ڪيا ته حضرت موسيٰ پيغمبر (Prophet Moses) جي زماني ۾ ظاهر ڪيا، سو وري ڪيئن جو هڪ ڏينهن حضرت موسيٰ جھنگ ۾ اڪيلو سير لاءِ ويو، جتي هوا جا صاف ۽ سڳنڌ ڀريا جھوٽا، نهرن جي شفاف ۽ پاڪ پاڻيءَ جا پريم ڀريا پڙلاءَ، سر سبز شاخن تي پکين جون لطف ڀريل لاتيون، روح لاءِ راحت بخش هيون، پر حضرت موسيٰ جو ڌيان ڪنهن ٻي ڌن ۾ هيو، اتي الهام ٿيس چئي ‘يا موسيٰ قي’ (اي موسيٰ ٻڌ) حضرت موسيٰ جو آواز هڪدم انهن عجيب آوازن ڏانهن ڇڪجي ويو ۽ اهي پريم سان پر پڙلاءُ سندس زبان تي رهوار رهيا، جن مان طرحين طرحين جا سر ٺهندا ويا، جي سندس ماڻهن ۾ پڻ مروج ٿي باقاعده راڳ جو رنگ وٺندا ويا، نه فقط ايترو پر انهي آواز ‘موسيٰ قي’ مان لفظ موسيقي ان فن (علم) تي پئجي ويو، جنهن کي انگريزي ۾ Music ۽ فرينچ ۾ ميوزيڪي سڏجي ٿو. ۽ حضرت موسيٰ جي پوئلڳن علم موسوقي سان واهپو رکيو ۽ انکي ايسيني فرقو ڪري ڪوٺيندا هئا، مٿين ذڪر مان معلوم ٿيو ته تصوف جو صوفي لفظ وانگر ڪنهن خاص زمين جي ٽڪر کي شرف مليل ڪونهي بلڪه ساري زماني جي زيست وارن جي باطن جو علمي خزانو آهي.
در حقيقت تصوف جي ڄاڻ ڪنهن به حد اندر بند ڪين آهي (لاڪُوفي)، نڪي بند رهندي، اهڙي ڄاڻ جي ڄاڻيندڙ کي سڏين ٿا صوفي.
جز گم شدن شنو آ شڪارا
آن صوفي باصفاء نبا شد.
(اي آشڪار! اهو صفائي وارو صوفي نٿو ٿئي جو گم نٿو ٿئي)
انکي سرمست جي وڏي طالب نانڪ يوسف پنهنجي سرائيڪي سنڌي بيت ۾ هئين آندو.
“گم هو ڪي ويک نظارا آپ سارا
محبوب ڪي صورت مين.”
هن سچ کي سمجھڻ لاءِ ته اصل انڀؤ، تجربو گهرجي ٿو هي Applied Science آهي جنهن جي ليبارٽري انساني جسم آهي، جنهنجو تعلق ڪنهن به مذهب، مسلڪ، ڌرم، پنٿ، رنگ روپ ۽ قوم سان ڇو نه هجي. مرشد (ٽيچر) جي رهنمائي ۾ پنهنجي اندر ليبارٽري ۾ وڃڻ جو گم، گُر کان سکي ته سڄي ڪائنات عالمِ ڪبير Macrocasm پنهنجي اندر جي عالم صغير Microcasm ۾ ڏسي سگهي ٿو. هي جڳ پراڻو علم آهي جنهن سان توحيد جو، نفس کي سمجھڻ جو، ۽ سڀ ۾ سائين ڏسڻ جو ڏسُ ملي ٿو. هينئر آمريڪا ۾ ان تي هڪ يونيورسٽي MUM ٺهيل آهي، جنهن جا سائنسي استاد Quantum Physics کي اندر جي Supreme Consiciousness کي نئون نالو Unified field چئي هر ممڪنات جو مرڪز سڏن ٿا. وجوديت کي آسان ڪري سمجھائيندڙ هي فڪر هاڻي اسڪول ڪاليج ۽ يونيورسٽي ڪورسز ۾ شامل آهي جنهن مان هڪ نه انيڪ انسان، قومون ۽ علائقا مستفيد ٿي سڪون، امن، پيار ۽ تخليق جي اڪيچار قوتن کي اجاگر ڪري چڪا آهن، وڳوڙ، مونجھارا، انتشار ۽ سرير جون نفسياتي ۽ طبعي بيماريون ٺيڪ ڪري دنيا کي امن، خوشحالي ۽ صحت جا تحفا ڏين پيا، پر پاڻ اڃان ذهني مدي خارج سوچ ۾ هن ڊائنامڪ سائنسي ۽ ترقي يافته سوچ نه پر عمل کي به قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون. اسان ته سڀني انسانن کي هڪ سمجھڻ وارو سبق به اڃان نٿا سکون، رب العالمين ۽ رحمت العالمين ته چئون ٿا پر عالمن وار عالم جي سڀني انسانن کي هڪ ڪٽنب، هڪ پروردگار جا بندا نٿا مڃون، ڪهڙو عقل آهي، هر مذهب ائين ٿو چئي ڪُل خلق عيال اللهAll Human beings are One family يا مانک ڪي جات ايڪ پهچانبو گرو گوبند سنگهه All Human are One Race ته هي سڀ ڪنهن لاءِ؟ زبان سان مڃون، عمل کان انڪار ڪيون. رب چئي ٿو ته مان تنهنجي شهه رُڳ کان ويجھو آهيان ۽ اسين ان کي ٻاهر پيا ڳوليون، ڪجھ سچل سائين جون سٽون ان سمجھ سمجھڻ لاءِ حاضر آهن جو هي پهريون سبق آهي، نه پڙهيوسي ته ڪتاب ئي سمجھ ۾ نه ايندو، فقط ان لاءِ دنيا ۾ دهشتگردي، مارا ماري ۽ خودڪش ڌماڪن جو راڄ آهي؛ جو پاڻ انسانن کي ڪڏهن به ڳنڍيو نه، پر مذهب ڌرم ۽ رليجن جي نالي ۾ ورهايو، وڌيڪ سيڪٽ ٺاهي ڌار ڌار ڪيو ۽ اڄ جا گلوبل ٽيررزم(Terrorism) آهي، سا اسان جي ئي نتيجي عمل جو ڦل آهي. جيتوڻيڪ هو سچو سياسي چڪر وڌيڪ آهي.
Cause & effect – Every action has equal and opposite reaction
جو پوکينداسي، اهوئي لڻڻو پوندو، نفرت، ويڇا.
۽ ورهاست ڪري محبت پيار ۽ ايڪي اتفاق جا ميوا ڪٿان پيدا ٿيندا.
هلو هلو ڪوريين، نازڪ جنين نينهن
ڳنڍن سارو ڏينهن، ڇنڻ مور نه سکيا.
يا
محبتي ميڙي ڳوٺ ٻڌجي هڪڙو
تني جي ويڙهي پاڻ ئي ايندو پاتشاهه.
مٿيون گلوبل وليج محبت جو علاج آهي، دهشت جو ٽوڙ. ته لطيفي فڪر کي اڄ سنڌ به ڇڏي پئي ۽ هتي جي ڇوڪري به دهشتگرد سوچ کان متاثر ٿي، خودڪش ڌماڪو ڪرڻ وڃي پئي. شڪارپور جهڙي تهذيبي شهر ۽ قلندر جهڙي بين الاقوامي نگري ۾ ڌماڪا ڪيا ويا. بنا مقامي مدد جي ڪيئن ممڪن آهن؟ اسين شارڪ ۽ انڌا ٿيندا ٿا وڃون جو رب مڙيئي هيڪڙو جنهن ۾ ڦند نه ڦير نه ڏسون ۽ لطيفي حل وارو محبتي عالمي ڳوٺ به ڪن نه ڪيون.
ته مون پئي ڳالهه ڪئي سچل سرمست سرڪار جي ڪجھ بيتن جي، ته اچو ٻڌون ۽ مڃيون، مڃيون نه پر عمل ڪيون صاف نيت سان ماڻهن سان عشق پروردگار پسڻ بعد هِڪُ سمجھڻ، وحدت جي وائي،
عشق جنهان ڪو غمزا لايا، اهي اور ڪتاب نه پڙهسن
وچ ڪفر اسلام مذاهب، عاشق ڪڏان نه اڙسن
مار نغارا حق دا سچل، سولي سر آ چڙهسن.
ملان جي ڪردار تي فرمايو:
مسجد دي وچ، ڪاڻ ٽڪر دي، ڏيندي بانگ صلاتان
منهن چٻي، ڏاڙهي ڏنگي، خام پڙهن خلواتان
عام ليکي روزي رکندي، هڻ کاوڻ ديان آفاتان
سچل راهه نه اها سچ دي، برهه واليان ٻيان باتان.
صورت سڀ سلطان، پاڻ ڏسڻ آيو پنهنجو تماشو
ڪٿي انا الحق چئي، ڪٿي ڦيرائي فرمان.
يا هي اڌ سٽ ئي ڪافي آهي:
“محبوب ڳولي ڏس من ۾”
ڀلا هيٺين آيتهءَ ڪريما کي ڪيترو عمل ۾ آندو، غور فڪر سان سوچيو.
دريء منجھان دوست ڏٺوسون لالڻ پاتو ليو
صحي سڃاتم، يار يقينئون ٿيو
خلق الاَشيَاءَ فهُو عَيَنُهَاء، شڪ وچون سڀ ويو
کڻي وڃان آءُ خوشيءَ سان، سرتيون جي سنهن ڏيو
عقل مت شرم سڀ، نينهن انهن جي نيو.
ڌوڻي منجھ ڌيان، آهي آڌوتن جو
گم ٿي گر گم گودڙيا، ڪن گروڙي گيان
اصل کان اشنان، گنگا جمنا تن جو.
نه مان ڪيڙو کڙڪو تسبيح، نه ڪيڙم زهد عبادت
نه ڪي مندر مسجد ويڙس، نه ڪيڙم تقويٰ طاعت
سچل جو ٿيو بخت سوايو، جو ڪيڙي عشق عنايت.
مذهب سڀني ۾ ڪجھ عمل معنيٰ ڪرڻيون آهن Dos+ ۽ Don’ts جون هدايتون آهن. اسان ظاهراً ڪرڻيون ته ڪيون پيا پر هدايتون ٻڌون ئي ڪونه، مثلاً؛ هڪ بي گناهه انسان جو قتل سڄي انسانيت جو قتل آهي ۽ هر هڪ چئي پيو، پڙهي پيو ۽ ٻڌائي پيو ۽ گڏوگڏ هِت هزارن سِرن جا لابارا لڻبا رهيا آهن، تاريخ جا ورق ورائي ڏسو، ساڳي طرح امن برداشت ۽ قرباني جو سبق ڏيندڙ عيسيٰ جا پوئلڳ صليبي جنگن کان وٺي نيو ورلڊ آرڊر ۾ عراق، شام، افغانستان ۽ سڄي ٽئين دنيا ۾ ڪهڙا ڪيس پيو ڪري، هندن جا پنٿ ۽ ويڇا پيا هڪ ٻي کي مارين ۽ وڙهن، انڊين پنجاب، ڪشمير، آسام روهنگيا، فلسطين ۽ مصر ۾ ڪيتري خونريزي ٿي رهي آهي، ڌرم ڪٿي آهي رڳو اڌرم ۽ انياءُ آهي ۽ اڄ جيڪي دهشت جا واقعا لنڊن، نيو يارڪ، پيرس ۽ ٻين مغربي ملڪن ۾ ٿي رهيا آهن، سي سڀ ڪهڙي هدايت جو عمل آهن، ته انهن فرقن کي ڦِٽي ڪرڻ لاءِ سچل سائين چئي ٿو.
وقت اها ٿي ويل، دوئي دور ڪرڻ جي
ڪڍ مذاهب من مان، ساجھر ساڻ سويل
هندو مومن سان ملي،ڪر محبت جا ميل
متان ٿيئي اويل، اولهه سج نه اُلهي.
عمر جو سج وڃي ٿو لهندو پر پاڻ ان فرقن ۾ پيا ڦٿڪون. رب ڳولڻ يا ڪائناتي قوت Cosmic Energy پائڻ لاءِ بس اندر امن ۽ سک جي دنيا ۾ وڃڻو آهي.
پاڻ وڃائي پاڻ، ڳولي لهج پاڻ کي
پاڻ منجھان ئي پاڻ کي، پوندي ڄاڻ سڃاڻ
مکڻ اکر هڪڙو سوئي کير سنڀاڻ
اهو اٿئي اهڃاڻ، ڳهلا انهيءَ ڳالهه جو.
ته ان سٽ کي جا پيرولي آهي ته ڪيئن پاڻ منجھان ئي پاڻ کي، پوندي ڄاڻ سڃاڻ، مان هتي هيل سلاسي 1 جو سڻائو سبق لکان ٿو جو Ph.D ڪيلن کي به سمجھ ۾ نٿو اچي، جي اهو ڦهلايو وڃي، بحث ڪري هن کي ذري ذري ۾ سهي ڪجي ته ڌرتي جنت ٿي پوندي، جا هينئر مذهبي نفرتن، ويڇن ۽ تعصبن ۾ رتورت ٿي پئي آهي.
اسان پيدائشي ماڻهو آهيون، ڪو مڃڻ لاءِ تيار نه آهي. ثبوت گهرجي ته حاضر آهي جو اسان جو ذهن تعصب ڀري ڇڏيو آهي. ثبوت آهي ڪو به نئون ڄاول ٻار، جنهن جو ڪو به نالو ڪونهي، ذات، مذهب، فقو، پنٿ، ملڪ يا قوم ڪونهي. هاڻي اهو ٻار جنهن کي ملي اهو ان کي پنهنجي پٽي پڙهائي، ان جو هڪ مذهب، پنٿ، ٻولي، قوم وغيره ڪري، هن جو دماغ ڀريندو رهي ٿو. مثلاً؛ گند تي اڇلايل ٻار ڪو، ڪميونسٽ کڻي ته سيڪيولر ٿي پوندو، هندو کڻي ته هندو ۽ آمريڪي کڻي وڃي ته، آمريڪن شهري ٿي انگريزي ڳالهائيندو، ڇا ائين سچ ٿو چوان؟؟ غور ڪيو ته مڃو، پيدائشي انسان پنهنجي اصليت انسان ئي رکي ته سڀ انسان سندس ڀائر آهن پر هتي ائين ناهي ته هيل سلاسي 1 کي ٻڌون.
Sprituality does not come from religion. It comes from our soul.
“We must stop confusing religion and spirituality, religion is a set of rules, regulations, and rituals created by humans which were supposed to help people spiritually. Due to human imperfection religion has become corrupt, political, divisive and a tool of power struggle. Spirirtuality is not theology or ideology. It is simply a way of life pure, and original as given by the Most High. Spirituality is a network linking us to the Most High, the Universe and each other.”