وحدت الوجود
پاڻهي پسي پاڻ کي، پاڻ ئي محبوب
پاڻهي خلقي خوب، پاڻ ئي طالب تن جو.
هي بيت سڄي مخلوق ۽ خالق جي هڪ هجڻ جو دليل آهي. هن پنهنجي جلوي، پنهنجي ۽ پنهنجي جمال کي ڪثير ڪري ڇڏيو!
اَنا احمد بلا ميم، هر دوئي هيڪ ٿيا
الاَنسان سري و اَنا سري!
وارو وحدت جو سبق سکڻ سمجھڻ ۽ سمجھائڻ کي وحدت الوجود، هڪ جي ڪثرت يعني:
وحدت مان ڪثرت ٿي – ڪثرت وحدت ڪُل
حق هقيقي هيڪڙو – ٻولي ٻيءَ مَ ڀُل
هي هُلاچو هُل باالله سندو سڄڻين.
اميد ته وحدت الوجود کي پڪڙي ورتو يا اڃان چٽو ڪجي ته پوءِ وري ٿا پڙهون ٻه بيت شاهه رح جا.
1. هڪ قصر در لک، ڪوڙين ڪنس ڳڙکيون
جيڏانهن ڪيان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون
ڪوڙئين ڪايائون، تنهنجو لکن لک هزار
جيءَ سڀ ڪنهن جيءَ ۾، درسن ڌارون ڌار
پرينم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪيئن چُوان!
ته هي آواز جو بس وراڪو آهي، اصل آواز ته هڪ ئي آهي، هيو، ۽ ڪائنات ته انجي گونج پئي ڪري، پاڻ نه سڃاڻي الڳ ڪري، ڀرمجي ڀلجي پئي جهيڙا فساد ڦهلائي! نه ته هن سواءِ ته ڪو آهي ئي ڪونه.
پڙاڏو سوئي سڏ، وروائيءَ جو جي لهين
هُئا اڳهين گڏ، ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
پر پاڻ سڀ کي الڳ الڳ پيا سمجھون، جو هر شيءِ جو وجود سڀاءُ ۽ سلوڪ جو الڳ پيو نظر اچي، ته انکي شاهه سائين شرڪ پيو سڏي!
ڏسڻ ڏسين جي، همہ کي حق چوين
شارڪ! شڪ مَ ني، انڌا انهيءَ ڳالهه ۾.
ساڳيوئي بڻ بنياد سڀ کان اول سنڌ ۾ئي رکيو ويو، جتان پوءِ سڀ مذهب توحيد جي وائي ورڻائي ۽ هي نظريو آيو وحدت الوجود، هت انکي ويدانت يا ادويت واد فلسفو چيو ويو، ادويت جي معنيٰ آهي “جو ٻه نه آهي” ته ان ويدانت تي گهڻن ئي قلم آزمائي ڪئي پر سڀ کان سٺي ۽ مڃيل ڪوشش شنڪر آچاريه ڪئي جو مالابار جو هڪ ودوان برهمڻ هيو. 8 صديءَ ۾ هن چار ويدن جي فلسفي ادويت کي سمجھايو ۽ ان سان گڏ شرح لاءِ اپنشد، ڀگوت گيتا ۽ برهم سوتر رکيا، هن برهم سوترن کي ويدانت سوتر به سڏجي ٿو. هن جي مصنف جو نالو وري بادريان Badryan آهي، جنهن جو سولو تت ۽ خلاصو ٿيندو ته؛
برهم ۽ ڪائنات هڪ آهن، هي جھان سمورو بس برهم جي ليلا معنيٰ راند ۽ سانگ آهي، جو هن پاڻ وندرائڻ لاءِ رچايو آهي، پنهنجي حسن کي ڦهلايو آهي.
It’s all but projection of One
ته ادويت واد فڪر ۾ ٻيائي جي ڪا گنجائش ناهي، حقيقت مطلق هڪ آهي Absolute Truth One ان کان سواءِ ٻيو ڪنهن جي به حقيقت ناهي، ڪائنات برهم ئي آهي ۽ برهم ئي خود ڪائنات آهي، باقي سڄو نماءَ جو نظر پيو اچي هن نظر جو دوکو، مايا يا ڀرم آهي. وجود بس هڪ آهي ۽ اهو برهم آهي، جو حقيقت مطلق آهي، هڪ، هڪ ۽ بس هڪ. وحدت الوجود کي سمجھڻ ٿورو ڏکيو آهي، جو اسان جا دماغ ڄمڻ سان هٿيڪا ڪيا وڃن ٿا جنهن کي انگريزي ۾ چئونProgrammed يا Brain washed سڄي ٻارپڻ ۾ ڀرنگي وانگر ڀون ڀون ڪري، اسان آزاد ذهن جو قدرت جو املهه عطيو ٻار آڻي ٿو ان کي پنهنجن سوچن جو غلام ڪريو ڇڏيون، آزاد ذهن جي آواز کي اڄ اسين ڪفر، دهريت ۽ ڪميونسٽ وغيره جا الزام مڙهي ملحد ۽ واجب قتل قرار ڏيون ٿا. مثال طور سچل سرمست جا هي سچ، ڪو قبولي؟!
سچو سائين هيڪڙو ناهي شڪ گمان
ڪاٿي پڙهي پوٿيون، ڪاٿي پڙهي قرآن
ڪڏهن ڪرشن ڪانُ، ڪڏهن احمد عرب ۾.
بندرابن ۾ بيٺڪ ميري، رمز سچل دي الٽ اَروپڙي
گنگا جمنا وڄ سنان، نانڪ لڇمڻ ميرا نام.
سچل سارو سچ ٿيو، منجھان ڪثرت ڪُل
الف مان آدم ٿيو، ڪري هنگامو هُل
هندو مومن هڪ ٿيو، ڀول نه ٻي ڪنهن ڀُل.
خلق الاشياء فهوعينها، اهو آڻ عمل
ٿج گلابي گل، مر مارنئي منصور جان.
ته رب جي هن راز کي جو منصور دُهرايو ته کيس قتل ڪري ساڙي، سندس رک اڏائي وئي، هيءَ هيو رب جي عشق جو اسرار، ته سچ چوڻ جي سزا ڀل ڏين پر سچل وڏي واڪي پيو سچ چوي.
پسي ڀت (خودي/جسم جي) ڀليوس، تان آءُ آدمي آهيان
وچان جان ويس (پاڻ کان پري/فنا) ته ساڳيو سچو آهيان.
هي وحدت جي وائي، هر صوفي ورائي آهي. ڪهڙي به ديس ۽ ٻوليءَ جو هجي، وحدت الوجود جو راڳ پيو رڳن ۾ وڄي.
تن تسبيح، من مڻيون، دل دنبورو جن
تندون جي طلب جون، وحدت سر وڄن
وحده لاشريڪ لہ، اهو راڳ رڳن
سي ستائي سونهن، ننڊ عبادت اُن جي.
(آسا 4)
ڪيو مطالعو مون، هو جو ورق وصال جو
تنهن ۾ تون ئي تون، ٻي لات نه لخطي جيتري.
ته اها خبر وصل بعد ٿي پئي، جڏهن پاڻ فنا ڪيو ويو! ته وحدت جي وادي ۾ تون ئي تون ٿو گونجي، ميران ٻائي جو هي ٻه سٽو ڪيڏو سندر آهي:
ساجن هم تم ايڪ هنئه، ڪهڻ سڻڻ ڪودو
من ڪو من سي توليئي، دو من ڪبهون نه هو.
هت مڻ جو وٽ کڻي جي ڪا جنس توري وڃي ته اها هڪ مَڻ چئبي ۽ نه ٻه، ته هي فنا کائڻ جو راز سمجھڻ ته پرين ۾ هستي گم ڪرڻ ئي بقا پائڻ آهي. گرو نانڪ صاحب ان فقيري لاءِ چيو.
فقيري چيست؟ ابتدا فنا است، انتها بقا است
ته ٻن جو تصور ختم! فنا ٿيڻ جي شروعات ڪئي سي ته آخر ۾ بقا ئي بچندي، جو هو ته قائم دائم آهي، سدا ساڳيو، سچ، امر، اجر اجوني ۽ سدا ٿر رهڻ وارو اڪيلو سچ!
جاڪارڻ جڳ ڍونڍيا، سو تو گهٽ هي مانهه
پردا ديا ڀرم ڪا، جانتي سوجهت نانهه
وحدت الوجود جي هن فلسفي کي صديون اڳ اسان يونان جي فيلسوفن وٽ به پڙهون پيا، پارمينڊس هڪ يوناني مفڪر چوي ٿو ته حقيقي وجود فقط هڪِ آهي جوازلي ۽ ابدي آهي Truth of Being هو 514 قبلِ مسيح يونان جي Elea ۾ پيدا ٿيو ۽ مشهور فلسفي فيثا غورث جو 6 صدي قبلِ مسيح جو شاگرد هو، پارمينڊس هڪ Non – Confirmist وانگر پنهنجو الڳ رستو اختيار ڪيو ۽ هڪ الڳ نظريو ڏنو، جو اڳتي هلي ‘سچ جو نظريو’ جي نالي مشهور ٿيو. سندس اهڙي سوچ ۽ ذهانت ڪري خود افلاطون Plato به سندس نالو احترام سان وٺندو هو. سندس وجود Being جو فلسفو هڪ سيڪيولر ۽ عملي هو. جيتوڻيڪ هو زينوفينس Xenophenes کان اهو فلسفو ورتو پر هو هڪ مذهبي انداز ۾ پر چارڪ هو، جڏهن ته پارمينڊس انکي ان مذهب مان آجو ڪري منطق تي بنياد رکيو، جو هر هڪ لاءِ ئي سچ جو نظريو ثابت ٿيو. اڄڪلهه به تصوف سان ساڳي جُٺ آهي، هر مذهبي مفڪر انکي پنهنجو سچ ثابت ڪري ٿو. جڏهن ته هي هڪ خدا ۽ سمورن بندن، بلڪ ڪائنات جي توحيد جو فڪر آهي. جنهن کي مذهب تائين محدود ڪري ماڻهو نه منجھايا وڃن. زينوفينس جيئن ته هڪ شاعر ۽ گائڪ هيو، جو بنجاري وانگر ڳلي ڳلي ۾ ڳائيندو هو يا ميلن ملاکڙن ۾ پنهنجا شعر ٻڌائيندو هو، جي مذهبي مرثيا يا Hymns هوندا هئا پر سندن بنياد هڪ خدا جو تصور ۽ گهڻن خدائن جي پرستش کان انڪار هيو. هن ماڻهن جي روايتن عقيدن ۽ انڌ شرڌا تي حملا ڪيا، ديوتائن جي خلاف ڳالهايو، جو ديني ديوتائن جون شڪليون ۽ خصلتون ماڻهن جهڙيون هيون ۽ انهن لاءِ به چوري، زنا، ٺڳي ۽ دولاب جون ڪيتريون ڪهاڻيون هيون. جيئن هندو مئٿالاجي ۾ اڄ به عام آهي، اهي پڙهيون، ٻڌايون وڃن ٿيون ۽ هن انهن ديوتائي مٿس کي مڪمل رد ڪيو ته خدا هڪ آهي جو ڪنهن به طرح انسان جهڙو نه آهي، جيئن هندو ويدن ۾لکيل آهي “نه تسيہ پرتيما استي” خدا جي ڪا به شڪل صورت ناهي پر پوءِ به ديوتائن جون مورتيون خدا ڪري پوڄيون وڃن ٿيون. زينوفينس جي سوچ ويدن جو فڪر هئي “ايڪو سته دويتو ناسي” صرف هڪ خدا آهي ٻيو ڪو به ناهي، ناهي يا “ايڪو ادويتم” هن جهڙو ڪو به ناهي. هن هڪ جو ئي ڪائنات تي حڪم هلي ٿو – زينو لاءِ هي ڪائنات ئي خدا آهي. جو هو ڪائنات کي زنده حقيقت سمجهي ٿو جا محسوس ڪري، انسٽنڪٽو Instinctive سوچي ٿي. سڄي ڪائنات تي غور ڪيو ته فقط هڪ هستي جي موجودگي محسوس ٿيندي، اهو هڪ خدائي آهي جنهن ۾ ڪا ڦير گهير يا تبديلي نٿي اچي، هي Absolute Truth جو تصور ڪائنات جي نظم وضبط مان ثابت ٿئي ٿو، هتي “هم اوست” سڀ هو آهي جو صوفي تصور پيدا ٿئي ٿو.
پارمينڊس ان ۾ سائنسي سوچ ۽ دليل شامل ڪيو ۽ ان فڪر کي اڳتي وڌايو، مثال هتي هر شيءِ ۾ تبديلي ايندي رهي ٿي، جو هاڻي آهي سو پهريائين ڪونه هو، ڪا به شيءِ هميشه ساڳي حالت ۾ نٿي رهي پر بدلبي رهي ٿي. مثلاً ماڻهو جانور ۽ هر جاندار پيدائش کان مٽبو، بدلبو آخر موت جو بک ٿيو وڃي، ته اهڙي عارضي ڪائنات ۾ آخر سچ ڇا آهي، جو نه بدلجي، نه ختم ٿئي ته اهو پارمينڊس ٻڌايو حقيقي وجود يا Being جو نظريو، جو اصل کان قائم ۽ دائم ۽ نه مٽجندڙ نه تباهه ٿيندڙ آهي.
ان کي لفظن ۾ چئي نٿو سگهجي، ڏيکاري نٿو سگهجي، هو بيان کان ٻاهر آهي ته هيئن آهي هونءَ نه آهي، سندس نه ماضي آهي ۽ نه ئي حال يا مستقبل يا بس هنجو وجود قائم آهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ اسين Is – ness (Am-ness) چئي سگهون ٿا.
هي آهي وحدت الوجود جي ابتدائي شڪل ۽ فلسفو جنهن کي ابن العربي، شيخ اڪبر هڪ اسلامي فڪر جي شڪل ڏني، هن فڪر ۾ ائين ئي چيل آهي ته هن ڪائنات ۾ جيڪي به شيون موجود آهن انهن جو پنهنجو ڪو وجود ڪونهي پر اهي سڀ مظهر آهن هڪ خدا جو ۽ الله کانسواءِ ڪنهن جو به وجود قائم دائم ڪانهي، سڀ وجود ڪن قانونن تحت هلن پيا جي سڀ قاعدا قانون خدا ۾ موجود آهن. هي مادي شڪليون ان قانونن جون ظاهري مظهر آهن، هنن وجودن اچڻ کان اڳ هي خدا ۾ موجود هيون ۽ هيئن سندس مرضي مطابق خدا جي وجود جوئي مظهر آهن، هن سڄي ڪائنات جو ڪارڻ پڻ خدا آهي ۽ ڪارڻ نتيجي ۾ موجود هجي ٿو. بلڪل تهڙي طرح خدا هن ڪائناتي ڪارڻ ۾ موجود آهي ۽ ان کان جدا يا الڳ نه آهي. جيئن چيل آهي “المخلوقات عين وجود الحق” يعني مخلوق سموري ئي خالق جو وجود آهي. روح بابت فڪر ۾ ابن العربي جو خيال آهي ته انساني روح وري روح ڪائنات کان جدا نه آهي پر انجو حصو به نه آهي، ڇو جو روح جا حصا نٿا ٿي سگهن، هي جزن ۾ ورهائجي نٿو سگهي پر ڪُل آهي. ها باقي انساني روح ڪائنات جو انفرادي عڪس ضرور آهي، خالق کي مخلوق کان جدا سمجھڻ ائين آهي جيئن اسين ڪنهن شي جي هڪ رخ کي ان کان الڳ ڏسون ۽ سمجھون، انساني روح پنهنجي پنهنجي اصل ڪُل کان جدا ٿي هتي حيران پريشان ۽ بي چين آهي ۽ پنهنجي اصل جي جدائي ۾ روئي ۽ رڙي ٿو ۽ هو هتان نڪري ڪُل ۾ شامل ٿيڻ يعني محبوب جي وصل لاءِ بيقرار آهي، هو هن خاڪي جهان ۾ جا تڙپ، بيقراري ۽ اڃ محسوس ڪري ٿو تنهن کي ئي ‘عشق’ چئجي ٿو، پنهنجي اصل جي تانگھ، تڙپ ۽ هجر، ورهه جا ويڻ جي شاهه جي شاعريءَ ۾ صوفي ڪلامن ۾ چٽا ۽ واضع آهن. هن فلسفي کي سمجھڻ بعد ئي اهي ڪلام واضح ۽ وائکا ٿيندا نه ته ڳجھ ڳجھاندر جون ڳالهيون لڳنديون.
شنڪر آچاريا ۽ ٻين ان فلسفي کي ادويت واد جو نالو ۽ آتما پرماتما (روح ۽ ڪُل) جي لفظن ۾ ساڳي فڪر کي واضع ڪيو ۽ ملڻ ۽ وصل لاءِ ڀڳتي معنيٰ عشق ئي آخري سچ ڪري سمجھايو، باقي جوڳي يا جوڳ جنهن جي معنيٰ به وصل آهي لاءِ پهريان تپسيا ۽ تياڳ يا ويراڳ جا نظريا ڏنا جنهن کي صوفين چاليها ڪڍڻ، جسماني تسا، مجاهدن ۽ ترڪ جي لفظن سان ياد ڪيو؛ جي اڳتي هلي ترڪ جي ترڪ ڪرڻ معنيٰ هر پنهنجي خواهش ڇڏي مڪمل پيش پوڻ، رضا ۾ راضي رهڻ جو عاشقن وارو عشقي سبق سکيو.
“ساچ ڪهون سن ليهه سبي، جن ‘پريم’ ڪيو تنهي پرڀ پايو”
(گرو گوبند سنگهه)
• عشق لڳئي ته ڪر آمين، نه منجھ ڪفر نه منجھ دين.
• سچل ٻاجھون عشق الله جي ڪوئي هنر نه سکياسي.
(سچل سرمست رح)
مذهب عشق از همہ دينها جدا است
عاشقان را مذهب و ملت خدا است.
(مولانا روم)
هينئر هر صوفي ڪلام سولو لڳندو جي عشق وارو عيني ياد رهي. لطيفي هي تمنا ۽ دعا سمجھ ۾ ايندي، غور سان پڙهجو سڄڻو! ته هي اڃ، پياس ۽ طلب ئي اصل وصال آهي، شل نه لهي.
ڏوريان ڏوريان مَ لهان، شال مَ ملان هوت
من اندر جا لوچ، مڇڻ ملڻ سين ماٺي ٿئي.
آءُ ڏورئين شال مَ لهئين، تن مَ مليئن تون
لونءَ لونءَ منجھان مون، لوچ تنهنجي نه لهي.
آءُ ڏورئين شال مَ لهئين، پرين هئين پري
هڏ نه ساهه سري، تن تسلي نه ٿئي.
ڀلا ڪو پنهنجي تن کي تسلي نه ملڻ جي به دعا گهرندو ڇا؟ وڇوڙي کي پسند ڪندو ڇا؟ ساهه نه سرڻ جي به صدا هڻندو ڇا؟ ڪو سور لاءِ ٻاڏائيندو؟؟..
صدا هيم سور جي، اڳيان ڪوهياري
جو نجس نيکاري، سو پرين وڌم پاند ۾.
ته هي درد ئي ته دارون ٿو ٿئي، جدائي جا سور ۽ ڏک ئي ته پتو ڏين ٿا پرينءَ جو.
ڏيکاريس ڏکن، ڏونگر ڏس پرينءَ جو.
باباگرو نانڪ جي به چون ٿا ته،
دُک دارون سک روگ ڀيا
جان سُک تام نه هوئي.
هي ڏک ئي منهنجي دوا دارون آهن جن ۾ تون مالڪ ياد اچين ٿو، اُهي سُک گهوريا جن ۾ تون وسريو وڃين، تنهنجي تام، طلب نه ٿي ٿئي.
ڏک سکن جي سونهن
گهوريا سک ڏکن ريءَ
جنهين جي ورونهن، سڄڻ آيو مان ڳري!
ته لطيف فراق ۽ ڦوڙائي جي طلب پيو ڪري ، وصال ته وچان اچي پرين پري ڪيو ڇڏي، غور ڪيو، لطف وٺو لطيف جي هن لطيف اللطيف فڪر جو، هن بيت کي ويچاريو سڄڻ!
ڦِرِي آءُ فراق! مونکي وصالان وچ پيو
جي ٿي چڪيم چاڪ، سي پرين گڏجي پوريا.
ته عاشق چاڪ چڪڻ ۾ خوش آهي، جو هر سور جي سٽ پرين پاسي وٺي ٿي وڃي، توڙي چڪن چاڪ ته به آڳ نه سلن عام سين، بلڪل ساڳي ڳالهه ڀڳت ڪبير ٿو ڪري ته خدا مونڏي اچڻ لاءِ چيو ته هت وئنڪٺ (سرڳ، جنت) تنهنجو انتظار ٿي ڪري ته ڪبير هيٺيون جواب ڏنو.
“رام پروانا ڀيجيئا، واچ ڪبيرا روءِ
ڪيا ڪرون تيري وئنڪٺ ڪو، جهان ساڌ سنگت نه هوءِ”
مون کي تنهنجي ياد، سار ۽ پچار ۾ مزو ٿو اچي جا ساڌ سنگت، صحبت صوفين مان ملي ٿي، تنهنجي سرڳ جي ڪا چاهه ناهي، تنهنجي فراق ۾ پچڻ لڇڻ ۽ سارجا سور سهڻ ۾ مزو آهي.
کامان پچان پڄران، لڇيان ۽ لوچيان
تن ۾ تؤنس پرينءَ جي، پيان نه ڍاپان
جي سمنڊ منهن ڪيان ته سرڪيائي نه ٿئي.
ته ايڏي تڙپ، لوچ ۽ لوڇ، اهڙي اڃ جو سمنڊ سُرڪ ۾ ڳهي وڃي. پرين جو پيار، عشق جو آزار آهي، جو جيءَ ڏني ريء نه ٿئي.
عشق نه آهي راند، جو ڪنس ڪي ڳڀرو
جيءَ جسي ۽ جان جي، ڀڃي جو هيڪاند
سسي نيزي پاند، اُڇل ته ٻه اڌ ٿئي.
اهڙي قرباني ڪر ته پرين ملئي، سٽاءَ ته ڏسو جيءَ، جسي ۽ جان جي هيڪاند نه ٽٽي، ته فنا ڪٿان ملندي ۽ بقا ڪيئن ٿيندين، هي صدقا ۽ قربانيون پئسن تي ڪرڻ مان پرين ڪو نه پلئه پوندا، هيءَ ئي اهو فهم آهي جنهن سان پرين پسجي.
نمازون ۽ روزا، اي پڻ چڱو ڪم
اي ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرينءَ کي.
اهو فهم سکڻ آهي
اکيون سي ئي ڌار جنهن سان پسين پرينءَ کي
ٻي ڏي ڪين نهار، سڄڻ رسيارو گهڻو.
ٻن ترارن جاءِ ڪانهي هڪ مياڻ ۾
خودي ۽ خداءِ، ڪيئن ماپندا من ۾.
اسان ته هن دنيا ۾ اهڙو مست آهيون جو پرين ته پارٽ ٽائيم جاب آهي. هي رنگينيون، مزا ۽ خوبصورتيون!! لطيف سائين چئي اهي ڦيڻ آهن، جا کير ڏهڻ تي مٿان جمع ٿيندي آهي، بس اهي ڏسي ڏسي هٿ ڪرڻ جي ڊڪ ۾ لڳل، آخر مريو وڃون، ڪجھ هٿ نه ايندو.
ڦريا پسي ڦيڻ، کرن کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين وڃائي ولها ٿيا.
ڪبير صاحب چئي ٿو:
اي جو دنيا سحر ميلا
دستگيري نانهه.
هي جادو جو ميلو آهي دنيا، جادوگر جي هٿان ٺهيل نوٽ، ڊالرز،جي ڪنهن کي به ڪو نه ملندا. ته هيءَ دستگيري معنيٰ هٿ اچڻ جي دنيا ناهي، ڪيئي دارا، سڪندر، قارون، راوڻ ۽ هرنا ڪشپ هليا ويا، خالي هٿين.
پر پاڻ کڻي وڃڻ جي طلب ۾ لڳل آهيون.
طمع جي تنوار متان ڪرين مڱڻا
ڌڪي ڪندءِ ڌار، ڏئي ماڻڪ مٺ ۾.
ها ها توکي ڏيندو، جو داتا آهي، ماڻڪ به ڏيندو پر ڪهڙي ڪم جو! نيٺ به پٿر ئي هوندو. تون جڏهن هتان هليو ويندين. مرزا قليچ بيگ چيو.
دنيا ۾ دل جو مطلب پورو ٿيو ته ڇا ٿيو
آخر مليو نه رب هِڪُ، ٻيو سڀ مليو ته ڇا ٿيو؟؟
پر ڪو سمجھي، هن تماشائي مايا کي سهي ڪري وجھي ۽ رب کان رب گهري، انجي طلب ۾ تڙپي، لڇي، کامي، پچي، پڄري ته پڪ سمجهو. ‘طلب هو ته مِلُ هو.
هي دنيا جا شراب (پيئڻ جون شيون، ڊرنڪس) ڇا ڍءُ ڏيندا؟اندر جني اُڃ، پاڻي اُڃو تن کي،جي فلسفي کي سهي ڪيون.اهو فلسفو طلب جو، اڃ جو ائين سمجھيو ته!پنهون پاڻ پيار ته اُڃ سان اُڃ اجهائيان.جيڪو ٿيندو ان طلب مان، جا پوءِ ‘پاڻ سڃاڻڻ’ ۾ ڪم ايندي. پاڻ سڃاتو ته پرين سڃاتو، هي وحدت الوجود وارو فڪر فرحي هٿ ڪري، ماٺ مطالعو ڪيون ۽ پنون (وجود جو) اهو پڙهون جنهن مان پسجي پرينءَ کي. سسئي، پنجن سرن ۾ ڏونگر ڏاريا، رُڃ وجود جي لتاڙي ته خبر پيس ته پنهون ته پاڻ هئي. خدا ڪٿي ٻاهر ناهي، ڊڪ ڊوڙ وڻڪار وڃڻ اجايو آهي. هِت ڳولهه هوت کي، هو ٻئي پار ڪون ٿو وسي، ها نائين نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو.پهريائين هي ٻاهرين دوئي، ٻيائي لاهه، جَرُ ڪجُر اکين مان صاف ڪر، هڪ، هڪ هر هڪ ۾ هڪ ڏس، همہ کي حق چوين، بس هِڪُ ڏس، هي دين ڌرم جا فرق ڦٽي ڪر.
پڇين جان دوست ته پاسي ڪر پرهيز کي
جنين ڏٺو هوت، تن دين سڀيئي دور ڪيا.
ته رب جي راهه پائين ۽ پاڻ کي پرک، ته هوت ته پنهنجي هنج ۾ آهي، ڇو ٿي ڏونگر ڏورئين؟؟
پيهي جان پاڻ ۾ ڪيم روح رهاڻ
ته نڪو ڏونگر ڏيهه ۾، نه ڪا ڪيچن ڪاڻ
پرين ٿيس پاڻ، سسئي تان سور هئا.
هو ڪيچ وارو پنهون نه پر اصل پنهون ته پاڻ هيس، بس ڀرم ڀلايو، ساڳي ڳالهه مومل راڻي جي به.
ڪاڪ ڇڏيائون ڪنڊ تي، پاڻان ويا ٻئي.
سسئي آبري جو فقط هڪ سر، هن راز کي ملڻ جي سگهه ڏئي ٿو.
هتان کڻي هُت، جن رکيوسي رسيون
ساجن سونهن سرت، وکاڻ ئي ويجهو گهڻو.
بس من لڳائڻ، عشق لڙائڻ جي ڳالهه آهي، هِت نه پر هُت.
رانجھا رانجھا ڪردي، مين آپي رانجها هوئي.
ته هي وائي.
تون تون ڪرتا تون ڀيا، مجھ ۾ رها نه مون.
جب آپا پِرڪا مٽ گيا، جت ديکون تت تون.
ٻيائي واري ٻي جڏهن وسري وئي ته تون ئي تون نظر آئين. جيڏانهن ڪيان پرک تيڏانهن صاحب سامهون ته شاهه سائين سيکاري ٿو!!..
ڪونهي اُت ڪوهيار جت تو ڀوري ڀانئيو
پنڌ مَ ڪر پهاڙ ڏي، وجود ئي وڻڪار
ڌاريا ڀائنج ڌار، پڇ پريان ڪر پاڻ تون.
پنهون ڇڏيو پوءِ، جانب جبل ڳولين
تيلانهين تُنگون ڪرئين، جيلاهين تون جوءِ
ساجن سڃ نهارئين، ڏکي ڏوهه ڪيوءِ
هاڙهي هوت نه هوءِ، وري پڇ ويٺين کي.
۽ ساڳي پٽي جوڳين ۽ ناٿن کي به پيو پڙهائي.
ناٿ جنهين ننڌ، تت نه نهاريو جوڳيين
ڪي ڪُويسا هيا ڪاپڙي، ڀُريا پرانهين پنڌ
هو هنهين هنڌ، ٿي هنهين ويا هنگلاج ڏي
ناٿ جنهين هنڌِ، تت پڻ نهاريو جوڳيين
سي سو سياهيا ڪاپڙي، پريا پراهين پنڌ
هو هئو هن هنڌ، هُن هنگلاجان هٿ ڪيو.
جن اجھيو تن نه ٻجھيو، ويٺي گڏين وير
ڏوري ڏٺائون ڏک سين، پاڻ منجھان ئي پير
لٿو تن لطيف چئي، جُسي جو زنجير
ڪين ڏٺو هو ڪاپڙين، ڪابل ۽ ڪشمير
سچ جنين جو سيرُ، تن گهر ويٺي ئي گڏيو.
ته گهر ويٺي به پرين پائي سگهجي ٿو ته تيرٿ تڪيا ڇا جا؟؟
گهر ويٺي پرين پائڻ لاءِ سرمست عشق جي ضرورت آ، ائين جو.
شال نه وسرين تون، لوڪ سڀوئي وسري.
جي ڪيفيت، هر وقت حضور قلب، سدا ساڻ سپرين ۽ ان مدهوشي ۾ ٻڌل رهڻ لاءِ صوفين شرابن جو تصور ڏنو جو وجد ۽ پاڻ وساري ‘هنئيون حاضر’ هجڻ جي علامت آهي. دنيا کان بيخبر پرين کان باخبر! هُن کي هر هنڌ هر وقت ۽ هر حال ۾ ساڻ هجڻ، ڏسڻ نه محسوس ڪرڻ ۽ حضورئي ۾ حاضر هجڻ ئي سڀني چِلن ۽ مشاهدن ۽ مشقتن کان بهتر ۽ گهر ويٺي پرين پائڻ آهي.
هي مُنڌ شراب جو تصور گهڻو پراڻو آهي. يوناني ديوتا اولمپس تي جو شراب جو خمار آهي تنهن کي Nectar جو جُز ۽ عرق جي معنيٰ ۾ اچي ٿو، تنهن جو استعمال آهي. داروڙن جو ديوتا ‘شو’ جنهن کي مهيشور به چئجي ٿو، جنهن جي معنيٰ آهي مها ايشور ان کي شراب جو ديوتا پڻ سڏيندا آهن. ان شراب کي سوم رس سڏجي ٿو. ان لفظ مهيشور کي سنڌي ۾ مهيسر چئبو آهي جو شاهه سائين پڻ استعمال ڪيو آهي.
جي اٿئي سڌ سُرڪ جي، ته ونءَ ڪلالڪي ڪُوءِ
مهيسر جي منڌ جي، هُت هڏهين هوءِ
جان رمز پروڙيم روءِ، تان سر وٽ سرڪي سڳڻي.
يوناني ديو مالا ۾ Dionus شراب ۽ انگور جو ديوتا آهي. هن جا مريد جڏهن شراب پي مدهوش ٿيندا هئا ته پاڻ وڃائي هن ديوتا ۾ گم ٿي ويندا هئا، ديوتا سان هِڪ ٿي ويندا هئا. اهڙي طرح شاهه سائين چيو.
“منڌ پيندي مون ساجن صحيح سڃاتو”
۽ هي منڌ ۽ ميخانو عشق جو دُڪان آهي. ڪلال اهو پرين آهي جو پاڻ پياري ته اڃ سان اڃ اجھڻ جو تصور سمجھ ۾ اچي ٿو نه ته اها اڃ سمنڊ پيئڻ بعد ۾ سرڪيائي نه ٿي!
پرهه جا پياڪ جڏهن ورن ٿا ته ميخانو ئي پي وڃن ٿا پر ڍاپو نٿو ٿئي، هي هڪ بيت ڪافي آهي؛
جُه سي اڱڻ آئيا، ته سرو ڪندا سُڃ
سائي ٿيندي اُڃ، هي پيتو، هو آڻ ڪِي.
ايڏا پياڪ جڏهن هڏڪين ۾ پون ٿا جو هڏڪيءَ مٿان هڏڪي ۽ خمار لهي ئي نه! گرو نانڪ صاحب چيو:
نشا ڀنگ، شراب، چرس، افيم ڪا، اُتر جاءِ پرڀات
نام خماري نانڪا، چڙهي رهي دن رات!
عشق جو نشو لهڻ جو ناهي، ڏينهن رات جي هر پهر ۾ پرين پاسي هجڻ ۽ ان جي نام، اسم اعظم ۾ مست رهڻ، جيئري پائڻ يا گهر ويٺي پائڻ جو عمل آهي، جو اڄ جي افراتفري، مايوسي، فرسٽريشن ۽ ڊپريشن جو علاج آهي. نه ڍاپندڙ پياڪ لاءِ شاهه سائين ميخاني جي ماڪ مٿان وجھڻ جا خوبصورت تصور پيو ڏئي، هر نشي جي پيالي بعد اڃان آڻ جي وائي پيو ڪڍي.
گهٽن ۾ گهٽڪن، وٽيون پين وِهه گاڏيون
“بر خيز بده ساقي” پيارِ کي پرين
پڪين نه پرچن، مٽ تڪياؤن منجهيان.
وجھج واٽاڙئن تي، ميخاني جي ماڪ
ٿيندي سڌ سڀ ڪنهن، هنڌ هنڌ پوندي هاڪ
پره جا پياڪ، جُه سي اڱڻ آئيا.
تصوف جو رستو جو بين الاقوامي ۽ هر ماڻهو لاءِ هڪجھڙو آهي جو هن ۾ ڪنهن به فرق فقي، ذات پات جو جهنجھٽ ناهي. جي آيا سي اگهيا واري سڀ لاءِ بسم الله واري واٽ آهي. يعني بندي ۽ خالق ۾ سڌو رابطو؛ جو عشق جي، سڪ جي سڳي ۾ جڙي ٿو، هي تصور پهريون دفعو Plotinus نالي فلاسافر A.D205 ع ۾ پيش ڪيو، هن خدا جو تصور سراپا حسن و جمال طور پيش ڪيو، اهڙو محبوب جو عاشق جي دل کسي وٺي ۽ هو سندس وصل لاءِ بيقرار، بي چيني ۽ بي آرام ٿي پوي، ان نظام نينهن جي ڪري هي ڪائنات قائم آهي، اسلام جا اوائلي مفڪر، صوفي جن کي ‘اخوان الصفا’ چئبو هو سي ان فڪر کان بيحد متاثر ٿيا ۽ پنهنجن رسالن م ان جي تفصيلي سمجھاڻي ڏني آهي، ته بندي جو عشق حقيقي ئي اصل ماڳ آهي ۽ هي عشق مجازي جي دوکي کان پيا خبردار ڪن.
مجازي موهي ڪڏهن ويندءِ نڪري.
ان کان اول ڪٿي به ڪنهن به شاعر وٽ، محدث وٽ، خدا سان عشق جو تصور نٿو ملي، اهو پلوٽينس ئي هو جنهن چيو، روح کي پنهنجي منبع کان وچڙڻ ڪري، ان ڏانهن واپس وڃڻ جي ڇڪ، تڙپ، ۽ ڪشش رهي ٿي. خدا جي ايڏي محبت، جا عاشق جي انا، خودي ۽ ‘پاڻ’ کي فنا ڪيو ڇڏي، اها فنائي شاهه سائين جي ڪلياڻ ۽ يمن ڪلياڻ ۾ تفصيل سان چٽيل آهي.
سرجدا ڌڙ ڌار، دوڳ جنين جا ديڳ ۾
سي مَرُڪن پچار، حاضر جنجي هٿ ۾.
اصل عاشقن جو، سر نه سانڍڻ ڪم
سوء سسنئان اڳرو، سندو دوسان دم
هي هڏو ۽ چم، پِڪَ پريان جي نه پڙي.
جي مٿي وٽ مڙن، ته سڀ ڪنهن سڌ ٿئي
سر ڏني سٽ جڙي، ته عاشق ائين اچن
لڌا تي لپن، ملهه مهانگا سپرين.
ملهه مهانگو قطرو، سڪڻ شهادت
اسان عبادت، نظر ناز پرين جو.
ڪوٺي ڪهي سپرين، ڪوٺي ڪهڻ ساڻ
نيزي هيٺان نينهن جي، پاسي ڪرمَ پاڻ
ڄُل وڃائي ڄاڻ، عاشق! اجل سامهون.
(سُر ڪلياڻ)
تصوف ۾ موت، اجل جو مطلب طبعي موت ناهي پر اندر جي انا، مان ۽ پاڻ وڃائڻ جومطلب آهي، جنهن بعد بندو وصل لائق ٿئي ٿو. هينئر شاهه چٽو ۽ واضع ٿي سجھ ۾ ايندو.
سور تماري جي مران، تان مون ڏوهه م ويج
ڊبن ڀري هٿڙا، دارون دوست! ڪريج
ڪانڊين ٽانڊن ٻاٻرين، پچان مر پيئي
جيرا، جگر، بڪيون، سيخن ۾ ٽيئي
ويڄنئون ويئي، ٿي وهيڻي سڄڻين.
پتنگ چائين پاڻکي، پسي مچ مَ موٽ
سهائي سپرين جي، گهڙ ته ٿئين گهوٽ
اڃان تون اروٽ، کوري خبر نه لهين.
اڃان تنوران ڪالهه، ڪڍيا سون سڄڻين
پڻ تايائون تڪڙو، وحدت جي وڌان
محبتين مٿان، مچ مورائين نه لهي.
سهسين جئن سانداڻ، ڌڪن مٿي ڌڪڙا
وهِ وڃائي پاڻ، ڏي ڏٻائون ڏڱرين.
(سُر يمن ڪلياڻ)
۽ ٻيا ڪيترا بيت، جي توهين پاڻ پڙهي عشق جو آنند وٺي سگهو ٿا ته پلوٽينس لئه روح جو مالڪ لاءِ سڪڻ ۽ سڏڪڻ ئي اصل تصوف آهي ۽ پاڻ سڃاڻڻ ئي مالڪ ملڻ جو ڏس ڏانو آهي.
جو مون پڙهيو پاڻ لئي، سبق سابق جو
پهرين سڃاتم پنهنجي، نفس جو نِهو
جتِ عرفان اصل ۾، ٿي روحن روز ڪيو
وري ورق پيو، گڏيم وڍِ وصال جو.
ته پڙهڻ ۽ علم جو غرور، ۽ نه ئي چاليها ۽ تسا تن ڏئي فخر ۽ شان حاصل ڪرڻ جو ماڳ آهي. بس هڪ سان هڪ ٿيڻ جو هنر، جي مرشد سيکاريو ۽ مهر سان ورق وريو ته پوِءِ ٿيو سفر سجايو.
تهڙا چاليها نه چاليه، جهڙو پسڻ پرينءَ جو
ڪهڙي ڪاتب ڪرئين، مٿي پنن پيہ
جي ورق وارين ويهه، ته اکر اهوئي هيڪڙو.
پوءِ صلاح ٿا ڏين هر وقت نام ۾ رهڻ، اسم اعظم سان اور اورڻ جي، پنهنجي پاڻ ۾ ورونهن، پاڻ کي پڙهڻ، پرکڻ ۽ الک لکڻ!!..
تن کڏي، من حجرو، ڪيم چاليها رک
ڪوهه نه پوڄيو پوڄئين، اٺئي پهر الک؟
تان تون پاڻ پرک، سڀ ڪنهن ڏانهن سامهون.
ته اٺئي پهر ان ڪار ۾ رڌل رهڻ سان پرين پاڻ مان پائبو. هو ڪٿي ڪونهي بس تنهنجي اندر آهي نائين نيڻ نهار، جي اتي ڌٺوسي، پاڻ سڃاتوسي، ته رب هر هڪ روپ ۾ نظر ايندو.
جيڏانهن ڪيان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
وحدت الوجود جي موجود ابن العربي جو قول آهي ته: “منهنجو مذهب محبت آهي ۽ منهنجي شريعت به محبت آهي.” تصوف ڪو نظريو يا مذهبي فرقو ناهي، اهو ته فرد جو فرد سان حسن اخلاق آهي.