شاهه لطيف جي سَاڃَاهه
شاهه سائين گهڻن رخن جو آفاقي شاعر هوندي الڳ الڳ طرح سمجهايو ۽ سمجهيو وڃي ٿو. ڪٿي انقلابي ته ڪٿي ڪٽر مذهبي، ڪڏهن جاکوڙي ته ڪڏهن سورمو سرموڙ، سچ ته گهڻ طرفو موضوعاتي مامرو ٿيو پوي، جهڙو فڪر ۽ نظر تهڙو اپٽار ٿيو پوي.
پر شاهه سائين صحيح سمجھڻ لاءِ سندس وقت، همعصر ۽ پسنديده شخصيتن ۽ شاعرن کي سمجھڻو پوندو. سندس فڪري فلسفو آهي وحدت الوجود يا اديويت فڪر ۽ عام طرح تصوف يا صوفي ازم ڪري چيو ويندو آهي. انجي اپٽار، وضاحت ۽ تاريخ ۾ ويندس ته الڳ ڪتاب ٺهي پوندو پر پنهنجي پوري ڄاڻ، ڏات ۽ ڏانءَ سان سرل ڪري پيش ڪيان ٿو.
منهنجي اڳيان تصوف، ويدانت يا مسِٽسزم جو تعلق ڪنهن به طرح مذهب ڌرم يا رليجن سان ڪونهي پر انجو تعلق انساني روح ۽ جذبن سان آهي جو لاجڪ يا ريزن ۾ به پورو ادراڪ ڪندو. It’s purely a Science of Soul لفظ سائنس مان سمجھي ويا هوندا منطق، دليل، تجربو ۽ ثبوت، لطيف سائين جي لفظن ۾:
پڇيوئي جان دوست تان پاسي ڪر پرهيز کي
جنين ڏٺو هوت، تن دين سڀيئي دور ڪيا.
(حسيني 8)
ڪهڙي ڪام ڪاپڙي، ٿا اهڙي روش رون
نه ڪا دل دوزخ ڏي، نڪو بهشت گهرن.
نڪو ڪم ڪفار سين، نڪا مسلماني من
اڀا ائين چون ته پرين ڪجو پنهنجو.
منهن محراب پرينءَ جو، جامع سڀ جهان
ڦرهيءَ تان فرقان جي، ڪاٽيائون قرآن
اڏامي اُت ويو، عقل ۽ عرفان
سڀوئي سبحان، ڪاڏي ڪيان نيتيان.
ته هاڻي غور ڪيو مذهب دين ڌرم ڪٿي آهي. آهي ته بس عشق سو به:
خوديءَ کائيندڙ:
جي خوديءَ کي کائين، هلو ته تڪيا پسون تن جا.
مرڻ کان اول ماريندڙ:
مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿيا نه مات.
چئي:
اڄ آديسي مَرُ، سڀان مرندو سڀڪو.
1. ته پهريون، ڳالهه مذهب کان الڳ، هر ماڻهو ۾ روح ساڳيو، عشق ساڳيو، ذات اُها مَاُنک (ماڻهو) ڪي جات ايڪ پهچانبو (گرو گوبند سنگھ)
جيڏانهن ڪيان پرک تيڏانهن صاحب سامهون.
2. ٻيو عشق!
• عشق لڳئي ته ڪر آمين، نه منجھ ڪفر نه منجھ دين
• جنهن دل پيتا عشق دا جام، سو دل مستون مست مدام
• سچل ڳالهه عشق جي سچي، ٻيا سڀ پنڌ اجايا.
(سچل سرمست)
• عاشقن الله جي محبت رکي من، سندي سڪ پرين،
تن ۾ آهي تن جي.
(شاهه، يمن ڪلياڻ 7)
هاڻي هن مذهب ۽ عشق جي جهيڙي کي مولانا روم جي فارسي شعر سان بنهه بند ٿا ڪيون جو مثنوي سائين جو ماخذ هئي.
مذهب عشق از همہ دينها جدا است
عاشقان را مذهب و ملت خدا است
معنيٰ:
پنهنجو مذهب دنيا کان جدا عشق آهي
پنهنجي قوم ۽ مذهب عاشقن لاءِ الله آهي.
3. ٽيون آهي دل جي صفائي، تزڪيئه نفس، انا ۽ خودي ختم ڪرڻ سڀ کان وڏو ۽ ڏکيو جهاد آهي جهاد بن نفس، پاڻ مارڻ جون تصوف ۾ 3 فناعون، جي جنيد بغدادي عشق پائڻ لاءِ مقرر ڪيون سي، آهن. فنا في لاشيخ، فنا في الپيغمبر، فنا في الله، من مارڻ، شاهه سائين پنهنجي پياري دوست محمد زمان لنواري واري کان به اهو مشورو پاتو ته:
ڪين آهين، ڪين ٿي، وڃين ڪين ڪماءِ
لاڳاپا سڀ لوڪ جا ‘لا’ سين وڃين لاهه
تهان پوءِ سلندياس، ڳالهه پريان جي ڳجھ جي.
ته شاهه ڪين ٿي پيو، پڇيائين ‘سائين شيعا آهيو يا سُني؟’ وراڻايون: ‘ٻنهي جي وچ ۾’: چيائون، ‘سائين وچ ۾ ته ڪجھ ڪونهي’ فرمايائون: ‘لطيف اهو ڪجھ ڪونه آهي’. ته:
صوفيءَ صاف ڪيو ڌوئي ورق وجود جو
تهان پوءِ ٿيو، جيئري پسڻ پرينءَ جو.
صوفي لاڪوفي ڪونه ڀائينس ڪير؟
منجھان ئي منجھ وڙهي پڌر نه آهيس پير
جنين ساڻس وير، ٿئي تنين جو واهَرو.
ڪيو مطالعو مون، هو جو ورق وصال جو
تنهن ۾ تون ئي تون، ٻي لات نه لخطي جيتري.
۽ پاڻ آهيون مان ۽ مان ڪبير ڀڳت چئي:
تون تون ڪرتا تون ڀيا، مُجھ ۾ رها نه مون
جان آپا پرڪا مِٽ گيا، جت ديکهون تت تون.
ته صفائي ڪري اندر تون اجيار، انهن سان مِلُ، جي خوديءَ کي کائين هلو ته تڪيا پسون تن جا.
4. صالحن، بزرگن، درويشن جي دوستي مان ئي اهو ملندو. مولانا روم:
يڪ زمان صحبتِ با اوليا، بهتراز صد سال طاعت بي ريا.
ته سو سالن جي بغير عشق ڪيل عبادت کان بهتر آهي هڪ ساعت جي اوليا سان صحبت، جا نظر سان نهال ڪري ٿي.
نانڪ نَدري نَدرِ نهال.
اُٺ فريدا گون ڪر، دنيا ويکڻ جاءِ
مت ڪو بخشيا مِل وَڃئي، تون به بخشا جاءِ.
ته اِها صحبت با اوليا ئي سالڪ کي سڌاري، سنواري، روح جي رمز رسائي ٿي. اهڙو ڳنڍي ٿي (يوگ) جو عاشقن الله ويرو تار نه وسري، دنيا ۾ رهڻ جو نئون ڍنگ سکجي.
هينئون ڏجي حبيب کي، لنڱ گڏجن لوڪ.
(شاهه عبدالڪريم)
5. ان ڳانڍاپي کي قائم ڪرڻ لاءِ جي سور سختيون ملن ته جهوليءَ پائي جهلجن، هيءَ سور جو شاهه سائين وٽ الڳ ئي فڪر آهي، نهايت نئون رخ:
جن کي دؤر درد جو، سبق سور پڙهن
فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن
پنو سو پڙهن، جنهن ۾ پسڻ پرينءَ جو.
ڀلا ڪو سور به گهرندو آ ڇا؟ پاڻ سڀ سُک طلبيون ۽ پرينءَ کان پري رهون، ٻيو ته شاهه وٽ سور ڇو ضروري آهن، جو گهُري صدا هڻي ٿو وٺي؟ جواب ڏئي پيو پر پاڻ غور نٿا ڪيون. شاهه کي اکين سان نه پڙهندا ڪيو، هي دل من ۽ روح جو مطالعو آهي، پنا ناهن پڙهڻڻا، جي اها اور اورجي ته:
هنڊائج هينئين سان، الف سندي اوڙ
ته ڪتابن جي ڪوڙ، منجھان تو معلوم ٿئي.
ڪروڙين ڪتاب تو مان نڪرن، شاهه تي لکيل ڪتاب ڳڻيون پر شاهه اڃان مٿي، نه سمجھڻ، نه سلڻ جهڙو. ته اهو سور ٿو سيکاري.
صدا وڌيم سور جي، اڳيان ڪوهياري
جو نجس نڪاري، سو پُنهون وڌم پاند ۾.
ته پرين جي سور نجس ناپاڪ کي ڪڍي، اجرو ڪيو، انکي يونان ۽ انگريزي ادب ۾ چئون Catharses. ته سور جي هر سٽ پرين پاسي ٿي ڪري. آخر ۾ آءُ سور جو هڪ شاهڪار بيت، جو سمجھڻ لاءِ پيا جهونگاريو، وري ويچاريو، فڪر جي ڦرهي تي آڻيو.
سورائتي (سورن واري) سڏ ڪري، سڏ ڪري سورن کي
سورن ڀڳس هڏ، سي پڻ سيڪي سور سان.