3. احساس ڪمتري (Inferiority Complex)
Inferior = someone or thing lower in rank, Social status, importance, quality etc in relation to others in comparison.
Inferiority complex= A state of Mind in which a person has morbid feeling of being inferior to others.
احساس ڪمتري جا ٻه قسم آهن:
1. مريضاڻو احساس ڪمتري (Morbid Inferiority complex ).
2. صحت مند احساس ڪمتري (Healthy Inferiority complex)
دنيا جا سڀئي مسئلا هن مونجهاري سان جُڙيل آهن. مقابلي بازي، ريس ڪرڻ، ترقيءَ جي خواهش، سماجي ڀڃ ڊاهه، رشتن ناتن ۾ ڏار پوڻ، جلن، حسد، دشمنيون، پيار، نفرت، دهشت، جهيڙا جهٽا، شادين جو ڪامياب يا ناڪام ٿيڻ، ماڻهوءَ جو مِرُون ٿيڻ، قومن جو ترقي ڪرڻ، ڀاڙيو ٿيڻ يا ڦورو ٿيڻ، ڏيکاءَ پرستي، جنسي نمائش، فن، فنڪاري، تخليق، ناموس ۽ عزت وغيره سڀ شيون ان مونجهاري سان جڙيل آهن.
هن مونجهاري جا نفسياتي ۽ فلسفياڻا پهلو نمايان آهن. نفسيات ۾ هن مونجهاري کي الفريڊ ايڊلر متعارف ڪرايو، جهڙيءَ طرح فرائيڊ جو خيال هو ته ”دنيا جنس جي چوڌاري گهمي ٿي“ بلڪل اهڙيءَ طرح ايڊلر جو خيال هو ”دنيا طاقت جي چوڌاري گهمي ٿي“
(The world moves around the power). ٻار ننڍي هوندي ڪمزور هوندو آهي. هن کي نه هلڻ اچي نه ڳالهائڻ اچي نه ڪا شيءِ کڻي سگهي، ان جي مقابلي ۾ هو ڏسي ٿو ته ٻيا ٻار هن کان ڏاڍا آهن، ته هو ڪمزور محسوس ڪندي احساس ڪمتري ۾ وڃي ٿو. ان احساس ڪمتريءَ مان نڪرڻ لاءِ هو هر طرح ڪوشش ڪندو رهي ٿو ته ڪجهه ڪري، ڪا شيءِ کڻي وات ۾ وجهڻ، ڪنهن شيءِ کي کڻي ڀڃڻ، غصي جو اظهار ڪرڻ، ڪڏهن هروڀرو رڙيون ڪرڻ، اهي سڀ حرڪتون هو انهيءَ احساس مان نڪرڻ جي لاءِ ڪندو آهي. اهڙيءَ طرح ڇوڪري کي ڇوڪريءَ جي مقابلي ۾ ترجيح ڏيڻ سان وري ڇوڪريءَ ۾ احساس ڪمتري پيدا ٿيندو آهي. جنهن ڪري ٻار پوءِ سڄي زندگي اها طاقت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو رهندو آهي، جنهن ۾ هو پنهنجي ڪمزوريءَ مان جان ڇڏائي سگهي. جواني ۽ جوش حيات ۾ اهڙيون حرڪتون وڌيڪ ڪندو آهي، هتي هڪ اهم سوال اهو پيدا ٿئي ٿو ته ڇا هر ماڻهو احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا رهندو آهي؟ ته ها بلڪل هر ماڻهو ۾ احساس ڪمتري موجود هوندو آهي، ڇوته ماڻهو سدائين ڀڄندو ڀُرندو رهندو آهي. فطرت جي اڳيان بي وس لاچار آهي، ڄمڻ سان منجهس کوٽ آهي، جيڪا هو پوري ڪرڻ لاءِ سدائين سرگردان رهندو آهي.
ايڊلر عضون جي ڪمزوريءَ کي اهم قرار ڏنو، ماڻهو عضوياتي طور ڪٿي ڪمزور آهي، ڪهڙو عضوو هن جو ٺيڪ ناهي ته ان ڪمتري کي هو ٻي طرح سان پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. مثال جو ماڻهو نابين آهي ته ممڪن آهي ته هن جا ٻيا حواس وڌيڪ تيز ڪم ڪن، ٿي سگهي ٿو هو سٺو موسيقار ٿي اڀري، ٿي سگهي ٿو هو سٺو شاعر ٿئي، يا وري زندگيءَ جي ٻين ميدانن ۾ گهڻن کان گوءِ کڻي وڃي.
احساس ڪمتري کي ٻين فلسفين ڪيئن ڏٺو؟ سارتر چيو هو ته انسان خلا ۾ لٽڪيل آهي، جيڪو هر لمحي چونڊ جي مرحلي مان گذري ٿو، چونڊ هميشه انهيءَ ڳالهه جي نشاندهي ڪري ٿي ته ڪا کوٽ آهي، جنهن جو پورائو ڪرڻو آهي. کوٽ آخر ڪهڙي آهي؟ سارتر چيو هو، وجود پهرين آهي، يعني پهرين پنهنجو سامهون ڪري ٿو، پوءِ پنهنجي هئڻ جو جوهر تلاش ڪري ٿو، ان جو مطلب ته انسان هڪ نيستي آهي، هڪ خال آهي، جنهن کي هر لمحي وجود ۾ اچڻو آهي، هن جو ڪوبه جوهر ناهي، ڪو به عمل ڪا به شيءِ هن جي متحمل ناهي، ته پوءِ انسان ڇو آهي؟ سارتر جي خيال ۾ ماڻهوءَ جو وڏو ڪرب ۽ درد اهو ئي آهي ته هن کي پنهنجي هئڻ جو جواز نٿو ملي، مٿان وري کيس موت جي دهشت وڪوڙيو وڃي، تنهن ڪري اڪيلائيءَ جو ٻوجهه کڻي، پنهنجو ئي لاش ڪُلهي تي کڻي هلندو رهي ٿو. احساس ڪمتريءَ جو بنياد اسان کي اتان ملي ٿو ته انسان ۾ ڪا ازلي کوٽ آهي، جيڪا هو چونڊ ڪري ٿو اها به هن جي متحمل ناهي، معنيٰ پوءِ چونڊ ڪرڻ به هڪ فريب آهي، اهڙي خود فريبي ماڻهو پاڻ کي ڏيندو رهندو آهي، بلڪ زندگيءَ لاءِ پاڻ کي فريب ڏيڻ ضروري آهي ستي
Suttie (1898-1935)نفسيات جي ماهر وري انهيءَ کي Fear of loss of love جو احساس قرار ڏنو يعني ماڻهو ۾ هر وقت ڪجهه وڃائڻ جو ڊپ لڳو رهندو آهي.
“Hate and aggression are not as in Freud basic instinct but are result of deprivation of love”
هن جي خيال ۾ نفرت ماڻهو جو بنيادي جذبو ناهي، جيئن فرائيڊ چيو هو ته نفرت ۽ محبت هڪ سڪي جا ٻه پاسا آهن، پر سُتي جو خيال هو نفرت جو جذبو محرومي مان پيدا ٿئي ٿو. ٻار جيئن ماءُ کان الڳ ٿيندو ويندو آهي تيئن پيار کان محروم ٿيندو ويندو آهي، جنهن ڪري هو توجهه ۽ پيار وڌيڪ چاهيندو آهي، پر اهو نه ملڻ جي ڪري ان ۾ محروميءَ جو احساس پيدا ٿيندو آهي، انهيءَ ڪري ٻار ۾ نفرت پيدا ٿيندي آهي.
ايرڪ فراهم جو خيال هو ته ٻار مڪمل فطرت مان نڪري الڳ ٿيڻ شروع ٿئي ٿو، جيئن وڏو ٿئي ٿو تيئن فطرت کان پري ٿئي ٿو، هن جو وڌندڙ شعور کيس فطرت کان دور ڪندو وڃي ٿو، تيئن الڳ ۽ اڪيلو ٿيندو وڃي ٿو. اصل ۾ وجود جي بنيادي کوٽ اها ئي آهي، جيڪا احساس ڪمتريءَ جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي.
ٻار فطرت ۾ ماءُ کان پري ٿئي ٿو معنيٰ فطرت کان پري ٿئي ٿو ماءُ کيس هنجهه ۾ کڻي ٿي، سيني سان لڳائي ٿي، پيار ڪري ٿي، سندس سنڀال ڪري ٿي، بغير ڪنهن لالچ يا غرض جي هن تان قربان پئي وڃي پر ٻار جيئن وڏو ٿئي ٿو ماءُ جو توجهه هٽي وڃي ٿو، ٻار وڏو ٿي ويو، پر انهيءَ جي اها ئي فطرت، منجهس کوٽ بنجي وڃي ٿي. هو انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ لاءِ پيار جي تلاش ۾ رهي ٿو، اهو ئي پيار هو محبوبه ۾ زال ۾ ڳولي ٿو. مطلب ته هو سڄي زندگي ماءُ ڳوليندو رهي ٿو، اهو احساس ڪمتريءَ جو بنياد بنجي ٿو. فرائيڊ انهيءَ سڄي عمل کي جنس جو عمل قرار ڏي ٿو. هن جو خيال هو ته ٻار ماءُ جي ڇاتي چوسي ٿو، گود ۾ ويهي ٿو، ماءُ جي سيني سان لڳي ٿو، ماءُ کيس کارائي ٿي، پياري ٿي، اهو سڄو عمل ٻار کي هڪ لذت مهيا ڪري ٿو، جيڪو جنسي عمل آهي فرائيڊ جو جنسي نظريو تمام وسيع معنيٰ ۾ آهي، جيڪو صرف خاص عمل تائين محدود ناهي، ان کان پوءِ ٻار جيئن ئي ماءُ کان الڳ محسوس ڪري ٿو ته آڱوٺو چُوسي ٿو، جيڪو پڻ جنسي عمل آهي، اڳتي هلي هو جنس جي وسيع ميدان ۾ پهچي وڃي ٿو، پر کيس خاندان، اخلاقي قدرن ۽ سماج سان واسطو پوي ٿو، جيڪو انهيءَ جنسي عمل کان روڪي ٿو. ٻار آهستي آهستي انهيءَ خواهش کي دٻائڻ شروع ڪري ٿو. سندس لاشعور ۾ مونجهارا ٿيڻ شروع ٿين ٿا. احساس ڪمتريءَ جي شروعات ٿئي ٿي.
[b]جديد سماج ۾ احساس ڪمتري
[/b]احساس ڪمتريءَ جي اظهار جا ٻه روپ آهن. هڪ پاڻ کي گهٽ سمجهڻ ۽ خود اعتماديءَ جي کوٽ ٻيو احساس برتري، پاڻ کي ٻين کان بالاتر سمجهڻ يا ٻين تي پنهنجي ڌن دولت، صلاحيت ۽ طاقت جو دٻدٻو ويهارڻ.
عام طور سان اسان جي سماج ۾ احساس برتري وڌيڪ آهي، جيڪا يقينن احساس ڪمتريءَ مان پيدا ٿي آهي. اسان جو سماج جاگيرداريءَ هيٺ هزارين سال رهيو آهي، جنهن ۾ ڳوٺ جي عام ماڻهو ۽ وڏيري جو ڪردار هن جي زندگيءَ ۾ روان رهيو. ڳوٺ ۾ غربت ۽ محنت جي چوڌاري سماج گهمندو هو، جنهن ۾ سهوليتن جي اڻاٺ سدائين رهي آهي، پر ذات فطرت سان هم آهنگ هئي، انسان جيترو فطرت سان هم آهنگ رهندو، سندس جيءَ فطرت سان جڙيل رهندو، ڳوٺن ۾ ماڻهو هڪٻئي کي سڃاڻندا آهن، تنهن ڪري فرد اڪيلو ناهي، هر ڪنهن جي پنهنجي ڪرت آهي، هر ماڻهو پنهنجي ڪرت ۾ رڌل آهي، پر سندس سڃاڻپ ڪرت کان وڌيڪ ڳوٺائي هئڻ ۾ آهي، جنهن ڪري هو اجتماعيت سان جُڙيل رهي ٿو، تنهن ڪري سڀئي ڳوٺاڻا پنهنجي سڃاڻپ روايتن، لوڪ ادب، اوطاق، مهمان نوازي، عيد براد ۽ ڏڻن ملهائڻ سان ڪندا آهن، ڪنهن هڪ جو ڏک سڀني جو ڏک هوندو آهي، ڪنهن هڪ جي شادي سڀني جي خوشي هوندي آهي، اتي ڪا به مادي مقابلي بازي ناهي. فطرت اجتماعيت، يڪجهتي جو نالو آهي، جنهن ۾ زندگي حرڪي هوندي آهي پر شهرن ۾ فطرت کان ماڻهو پري ٿئي ٿو. مصنوعي ماحول سان واسطو پوي ٿو، کيس ڪير نٿو سڃاڻي، سڀ اڪيلا فرد آهن، هڪ گهر جي ٻئي گهر کي خبر ناهي، هن جي زندگي صرف ڊيوٽي، گهر، ماني، کاڌو، ٽي وي تائين محدود آهي، شهرن ۾ ڪابه اجتماعيت ناهي، ڪو به ڏڻ ناهي، نتيجي طور ماڻهو ۾ پنهنجي وجود جي شناخت جو وڏو مسئلو پيدا ٿئي، جنهن جو پورائو هو شين سان ڪري ٿو. گهر ٺهرايو، فرنيچر ورتو، ايل اي ڊي ورتي، ڪمپيوٽر ورتو، ڪار ورتي، زيور ٺهرايا وغيره، اهڙي سندس سڃاڻپ شين ذريعي ٿيندي، اڪثر توهان ٻڌندا هوندا فلاڻو ڪير جنهن جو وڏو بنگلو آهي، فلاڻو، جنهن جي ويگو گاڏي آهي، فلاڻو، جيڪو انجنيئر آهي، فلاڻو، جيڪو وڏو ڊاڪٽر آهي، فلاڻو، جنهن جو پٽ انگلينڊ ۾ پڙهي ٿو، فلاڻو جيڪو بزنيس مين آهي، فلاڻو جنهن جي زال جپاني آهي، وغيره مطلب ته اسان اهي ناهيون جيڪي اسان آهيون، پر اسان اهي آهيون جن وٽ شيون آهن، شيءِ سان گڏ ’انا‘ به پيدا ٿئي ٿي، پنهنجي سڃاڻپ اسان ۾ انا (Ego) پيدا ڪري ٿي. اسان نئين ڪار ورتي معنيٰ نئين انا ورتي، اسان وٽ وڏو عهدو آيو معنيٰ وڏي انا آئي، هاڻي انا اسان کي اجتماعيت مان اڃا پري ڪري ٿي، اسان انا جي ڪري ٻئي ماڻهو جا حريف ٿي پيا آهيون، نتيجي طور شهر ۾ جيئڻ وارا ماڻهو هڪٻئي جا حريف هوندا آهن، پاڙيواري جو پُٽ ڪنهن ڊاڪٽرياڻيءَ سان پرڻجي آيو، اسان جلڻ شروع ڪيو، اندر ۾ کامي وينداسين، ظاهري طور ان کي مبارڪون ڏينداسين، پاڙي واري گهر ٺهرايو، اسان کي مسئلو آهي، ڪنهن دوست کي ترقي ملي اسان اندر ۾ جلي وياسين، وري ائين به ناهي ته ڪو پاڙي وارو يا دوست شيءِ وٺي ٻي تي ڌونس نٿو ڄمائي، بلڪ هن جي انا کي تسڪين ئي تڏهن ملي ٿي، جڏهن ٻيو جلي وڃي ٿو. اهڙيءَ طرح ڪنهن پاڙي واري جي ڪار جو ايڪسيڊنٽ ٿي پيو، اسان کي هڪ عجيب تسڪين ملي ٿي، پاڙي واري جي زال جهيڙو ڪيو، ماڻهو اچي گڏ ٿيا اسان جي ذات ۾ هڪ عجيب خوشيءَ جو احساس ٿي پيو، اسان اندر ئي اندر ۾ خوش ٿينداسين، دوست کي ڪاروبار ۾ نقصان ٿيو، اسان کي اندر ئي اندر ۾ خوشي ٿي، پاڙي واري جو پُٽ امتحان ۾ فيل ٿي پيو اسان دل ئي دل ۾ خوش ٿياسين. هي ڪهڙي زندگي آهي؟ اسان بگهڙن وانگر جي رهيا آهيون، اسان جي ڪا اجتماعي سڃاڻپ ناهي. ٻهراڙيءَ جو نسل چنڊ تارن سان ٿو رهي، هو نکٽن کي سڃاڻي ٿو، هو هوائن جا رخ سمجهي ٿو، هن کي وڻن، ٻوٽن، جهر جهنگ، جبلن جي خبر آهي، هو اجتماعي ڏڻ ملهائي ٿو، پر شهر جو نسل گٽرن جي بدبو، ٽريفڪ جو گوڙ، دونهاٽيل ماحول ۾ ۽ بند گهٽين ۾ پلجي وڏو ٿئي ٿو. طبقاتي سماج جي شهرن ۾ ماڻهو مرون بنجندو ٿو وڃي.
سنڌي سماج ۾ احساس ڪمتري
ورهاڱي کان پوءِ سنڌ جي شهري آبادي لڏي ويئي، جنهن ۾ واپاري، پڙهيل طبقو شامل هو، باقي سنڌي ڳوٺن وارا رهيا، جن کي هونئن به هندو ڄٽ چوندا هئا. جيڪي ذات پات ۾ ورهايل هئا، منجهن قبيلائي قدر موجود هئا. اهي انگريز سرڪار ۽ نوڪر شاهي جا ٺٺ ڏسي چپ پيا چٽيندا هئا، بلڪ انهن لاءِ ڳوٺ ۾ هڪ مختيارڪار، ماستر، پوسٽ ماسٽر ۽ تپيدار به وڏي ڳالهه هئا. انهن 1970ع کان پوءِ شهرن جو رخ ڪيو. انهن جي پهرين نسل نوڪريون ڪرڻ شروع ڪيون. ان کان اڳ ڳوٺ جا ماڻهو شهرن جا قصا پراسرار طرح هڪٻئي کي ٻڌائيندا هئا. جڏهن سنڌي پهريون ڀيرو شهرن ۾ آيا ته اتي وڏيون بلڊنگون، سهوليتون، عورت جي آزادي، شين جي نمائش، دولت جي نمائش جي مقابلي بازي، پئسا ڪمائڻ جهڙن عملن سان سندس واسطو پيو. سنڌي نسل پهريون ڀيرو تعليم ڏانهن به راغب ٿيو.
هر اهو ماڻهو، جيڪو محروم رهي ٿو، ان ۾ جبلت مرگ منفي طرح سان اڀري سگهي ٿو، سنڌي ماڻهو تاريخ ۾ يا ٻاهرين حملي آورن يا وري وڏيرن جي تسلط هيٺ رهيا، جنهن ڪري هنن ۾ احساس ڪمتريءَ جو پيدا ٿيڻ اڻٽر هو. اذيت پسنديءَ جي هڪڙي شڪل هيرو پسندي آهي. يعني يا ”مڙس ٿجي يا مڙس جي پاڙي ۾ رهجي“ يا سورمو ٿجي يا سورمي جو پوئلڳ ٿجي، بلڪ ان جون جُتيون کڻڻيون پون ته کڻجن، انهيءَ ڪري غريب ماڻهو وڏيرن جون جُتيون کڻڻ کي پنهنجي خوشنصيبي سمجهندا هئا. اڪثر اهڙا محروم ماڻهو وڏيرن جون جُتيون کڻي ٻاهر وري غريب غربي تي رعب وجهندا هئا ۽ مڇون وٽي پيا هلندا هئا. وڏيرا وري حڪمرانن جي چَٺ ڪندا هئا. جيئن انگريزن جي دَور ۾ خان بهادر جا لقب وٺي خوش ٿيندا هئا. ان وقت نوڪر شاهي جو دٻدٻو ته مشهور هو. شل نه ڪو مختيارڪار به اچي ته وڏيرا ڊوڙندا رهندا هئا. نسيم کرل جي ڪهاڻي ”ڪچو رنگ“ ۾ وڏيري جي نفسيات بلڪل صحيح ڏيکاري ويئي آهي. اها نفسيات عام هئي ته گهڻا ماڻهو وڏيرن جي حقي ٽوپي تي رکيل هئا، ڪي مالشي هئا، ڪي زور ڏيڻ لاءِ رکيل ته ڪي وري شڪار تي ڊوڙڻ لاءِ رکيل هوندا هئا. ڪي وري وڏيرن وٽ ڪچهري مچائڻ لاءِ رکيل هئا. اڪثر وڏيرن جي گهر مان ماڻهو ڏڌ ۽ کير وٺندا هئا. وڏيرو ماڻهن کي ڏيندو وٺندو هو، عيد براد تي سنڀاليندو هو. مطلب ماڻهن جي نفسيات ۾ غلامي گهر ڪري ويل هئي. ان ڪري نفسيات به اذيت پسندي واري هئي، جنهن ۾ هنن جي شخصيت جي ڪابه اهميت نه هئي نه وري هنن جي شخصي سڃاڻپ هئي، هو وڏيري جي چوڻ تي خون به ڪندا هئا ته ڌاڙا به هڻندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ڪو اهڙو واقعو به ٿيندو هو، جو ماڻهو وڏيري جي ظلم کان تنگ ٿي بغاوت ڪندا هئا، ان صورت ۾ کين ڌاڙيل بنجڻو پوندو هو يا پوليس جو کاڄ بڻجڻو پوندو هو. ماڻهو ان کي سورمو قرار ڏيندا هئا، ڇو ته يا مڙس ٿجي يا مڙس جي پاڙي ۾ رهجي واري ڳالهه هيٺ ڌاڙيل ئي سهي، پر مڙس ماڻهو ان کي سمجهيو ويندو هو، جيڪو غلاميءَ جون زنجيرون ٽوڙي بغاوت ڪري، انهيءَ ڪري اهو پهاڪو به ٺهيو ته ’مڙس ته ڦڏو نه ته آهي جڏو‘.
اذيت پسنديءَ جي انتها بت پرستي آهي، خود ڪشي آهي يا ائبنارملٽي آهي، ڇو ته ان ۾ جبلت مرگ اڀريل هوندي آهي، ماڻهو پاڻ کي طاقتور ڏانهن منتقل ڪري پاڻ کي ختم ڪري ڇڏيندو آهي.
ورهاڱي کان پوءِ سنڌي قوم تي ون يونٽ مڙهيو ويو. ساڳي وقت دنيا تي ترقي پسنديءَ جو راڄ تيزيءَ سان ڦهلجي رهيو هو. سنڌي نوجوان پڙهائي ڏانهن راغب ٿي رهيو هو. مڊل ڪلاس ٺهڻ جي شروعات ٿي چڪي هئي. سنڌ جي تاريخ جو بهترين دور اهو هو، جنهن ۾ سنڌ وڏيرن جي غلاميءَ مان نڪري رهي هئي. سنڌ هڪ قومي وحدت ۾ جڙي رهي هئي، ذات پات جي چڪرن مان نڪري رهي هئي. ماڻهو پاڻ کي سنڌي سڏائڻ ۾ فّخر ڪرڻ لڳا، سنڌي نالا رکڻ لڳا. سنڌي پنهنجي سڃاڻپ ٺاهڻ لڳا. اهو دور هو جڏهن پيپلز پارٽي ميدان تي آئي، جنهن سنڌي ماڻهن کي سندن سرڪشي مان ڪڍي وري وڏيري جي حوالي ڪرڻ جي تياري ڪئي. جيڪڏهن ڀٽو صاحب چاهي ها ته ان وقت ملڪ جي لڪيل طاقت کي نروار ڪري، سنڌي ماڻهن کي خودمختياري ڏياري ها، رياست جي روايتي پاليسي کي بدلائي ڇڏي ها، پر ڀُٽي صاحب ائين نه ڪيو، (انهيءَ موضوع تي جامي چانڊيي صاحب پنهنجي ڪتاب: ”سنڌي سماج: تاريخي ۽ تنقيدي اڀياس“ ۾ تمام سٺو بحث ڪيو آهي) ڀُٽي صاحب جي ان دور ۾ سنڌ جو مڊل ڪلاس ٺهڻ ۾ تيزي آئي. ماڻهن شهرن جو رخ ڪيو. شهرن ۾ محروميءَ جو احساس، دولت جي نمائش، وڏا عهدا، سرمائيدارن جا ٺٺ ڏسي، نئين آيل سنڌي نوجوان ۾ احساس ڪمتري پيدا ٿيڻ لڳي. ان وقت وجوديت جهڙي فلسفي ان نوجوان کي پنهنجي گود ۾ کڻي اذيت پسندي جي ٻاڙ کي پورو ڪيو. هڪ اڻ کٽ مايوسي جي ڌٻڻ ۾ نوجوان وکري رهيو هو. اها ئي شروعات هئي، سنڌي ماڻهو ۾ ڪرپشن جي پيدا ٿيڻ جي. ساڳي وقت وڏيرن کي ڀٽي صاحب جي دور ۾ بي انتها ڪرپشن جا موقعا فراهم ڪيا ويا. آخر ڀٽي صاحب جي انت کان پوءِ پ پ پ سنڌي ماڻهن جون همدرديون حاصل ڪري ورتيون. ضيا الحق جي دور ۾ سنڌي ماڻهو وڌ ۾ وڌ مايوسي ۽ بغاوت جي حالتن مان گذريا. هڪ طرف ترقي پسند تحريڪ عروج تي هئي، جنهن جي ڪک مان سنڌي پڙهيل نوجوان پيدا ٿي رهيو هو. ٻئي طرف جمهوريت کي هڪ آئيڊيل خواب سمجهي، ماڻهو ان کي پنهنجو آجپو سمجهي ويٺا. آخر سي 30 (C-30) سان گڏ سوويت يونين به ٽٽي ويو. هڪ طرف سنڌي ماڻهن مٺايون ورهايون، ٻئي طرف هنن کي خبر نه هئي ته سوويت يونين جو ٽٽڻ سنڌ کي اونداهي واري دور ڏانهن وٺي وڃڻ جو ڀير تي پهريون ڏونڪو هو.
نفسياتي طور ماڻهو وٽ ڪجهه به ناهي ته هن وٽ احساس ڪمتري لاشعور ۾ کيس هيڻو ڪري ڇڏي ٿو. جنهن ڪري وٽس مسڪيني ۽ عاجزي اهڙا گڻ آهن، جو ماڻهو کيس پيار ڏين، پنهنجو ڪن، پر جيئن هن وٽ طاقت ايندي، هن وٽ انا اچي ويندي. هو ڦونڊجي هلندو. شيون ماڻهن کي ڏيکاري اهو پيو جتائيندو ته ماڻهو هاڻ مون کي مسڪين، غريب عاجز نه سمجهن، مان به وڏو ماڻهو آهيان. ڏسو آئون ڪلارڪ آهيان، رشوت جي پئسن مان ڪار ورتي اٿم، ٻارن کي موبائل وٺي ڏنا اٿم، پاڻي منرل ٿا پيون، زال نوٽ کڻي بازار ۾ فضول شيون وٺي ٿي، هاڻ مون کي ڪو گهٽ نه سمجهي. اهو دور ويو جڏهن بابا، ڏاڏا وڏيري جي حقي جي ٽوپي ٺاهيندا هئا. اهو وقت ويو جڏهن اسان جُتيون ڳنڍيندا هئاسين. جڏهن وڏيرو اسان جون مايون کڻندو هو. اها ماڻهو جي نفسيات آهي ته هن وٽ جيئن طاقت ايندي ڪنڌ ۾ ڪلي لڳي وينديس. شهرن ۾ اسان جو مڊل ڪلاس ٺهڻ لڳو شهرن ۾ هنن جا ٻار پڙهڻ لڳا. ڊاڪٽر، انجنيئر ٿيا. جيترو اسان جو ماڻهو پسمانده ٻهراڙيءَ مان، غربت مان نڪري آيو، اوترو هن ۾ احساس ڪمتري وڌي ۽ اوترو ئي هو وري شين جي نمائش ڪرڻ لڳو. اوترو ئي پاڻ کي پڏائڻ لڳو. جيترو گهٽ ذات وارو، ڪمي ڪاسبي، پورهئي ڪرڻ وارو غريب هو اوترو هن ۾ انا وڌي.
اهڙيءَ طرح سرمائيداري سماج جو بنياد ئي شين جي نمائش تي رکيل آهي، سرمائيدار شين جي مشهوري ڪري ٿو، خريد ڪريو ماڻهو وري شيون وٺي نمائش ڪري ٿو ته ڏسو مان اهي شيون خريد ڪري سگهان ٿو. ماڻهو جو بنياد to have تي رکجي وڃي ٿو. ماڻهو اهو جيڪو خريدار هجي نه ته ماڻهو ناهي. وري خريداري جو به مقابلو؛ مون طارق روڊ تان شيءِ ورتي، ته هن وري هائپر اسٽار تان خريد ڪئي، تان جو مون دبئي مان خريداري ڪئي. وري شادين ۾ نمائش، گاڏين جي نمائش، گهرن جي نمائش، فرنيچر جي نمائش تان جو پنهنجي زال جي نمائش، پنهنجي ڌيءَ جي نمائش، بس اسان وڏا ماڻهو آهيون، اسان جو احساس ڪمتري ختم نٿو ٿئي، ٻي تي ڌونس ڄمائڻي آهي.
موجوده دور، جنهن کي پوسٽ ماڊرن دور چيو وڃي ٿو، اهو گلوبل وليج جو تصور کڻي آيو آهي، جنهن ۾ ماڻهو اهو جيڪو پاڻ کي ڪيش ڪرائي سگهي، پاڻ کي مکي چکي مارڪيٽ جو وکر بنائي سگهي، مقابلو، جڳاڙ بس اڳتي وڌڻو آهي، پوءِ ڇا به ڪجي. انهيءَ صورتحال ۾ ڪرپشن جي نئين شڪل متعارف ٿي. هزارن ۽ لکن جي ڪرپشن نه پر اربن ۽ کربن جي ڪرپشن ۽ روزانه ڪرپشن ڪرڻي آهي. ان لاءِ نوڪري، سياست کان وٺي هڪ گاڏيءَ واري جي به ذهنيت اها ٺهي ته ماڻهو کي دوکو ڪيئن ڏجي؟ ڪنهن جي کيسي مان پئسا ڪيئن ڪڍجن؟ مون اڳ چيو ته شروعات جو ڪو به انت ناهي. مايا جي حصول جو ڪو به ڇيهه ناهي اڃا اڳتي اڃا اڳتي، تان جو ماڻهو گم ٿيو وڃي، صرف شيون وڃيو رهن. ماڻهو جي اندر جو خالي پڻو ظاهر ٿيو پوي. ماڻهو فقير ٿيو پوي. اها احساس ڪمتري موجود رهي ٿي. هاڻي اسان عالمن، دانشورن، اديبن ۽ شاعرن جي ڳالهه ڪنداسين.
اسان وٽ احساس ڪمتري زندگيءَ جي هر ميدان ۾ موجود آهي، رڳو ڪوچڙن، ڪولهين، حجامن، ڪنڀارن جي ڳالهه ناهي، انهن ته شهرن ۾ ا چي پنهنجون ذاتيون مٽائي ڇڏيون هاڻي ته ذات ناهي ڏات، جيڪو ارب پتي سو ئي ڀلي ذات وارو. چوندا آهن ”رن پٽ کي لڳي ڀاڳ ته جوهر کي ڏي داڳ“ سو اسان وٽ پئسي وارو ماڻهو چاهي ته ذات مٽائي يا ٻه ذاتيون هڪ وقت سڏائي ”شينهن کي ڪير چوي ته تُنهنجي منهن ۾ ڌپ“ سو اسان جا دانشور، اديب هڪ خطرناڪ احساس ڪمتريءَ ۾ وٺجي ويا. انسان جو بنيادي مسئلو اهو آهي ته هن جي سڃاڻپ ٿئي. هن کي ڪير تسليم ڪري. هر فنڪار جي فن کي تسليم ڪيو وڃي ته هن وٽ ڪاريگري آهي. چون ٿا اها خدائي صفت آهي. صوفي چون ٿا خدا سُونهن جو ڳجهو خزانو هو، پنهنجو ئي جلوو پئي پسيائين ته جنبش جاڳيس ته سڃاڻجان ۽ پاڻ کي ڪائنات جي صورت ۾ ظاهر ڪيائين. سو انسان جي اها ئي پَرِ آهي. ايستائين ته صحيح آهي ته پاڻ سڃاڻجان، پر سڃاڻجڻ ۾ مقابلو به ڪريان اها خدائي صفت ناهي. ڇو ته انسان خالي آهي اندر ۾ کوٽ اٿس، جيترو ان کوٽ کي ڀريندو اوترو اها کوٽ وڌندي اوترو خال وڌندو، ڇو ته مقابلو ڪرڻ مارڪيٽ جو ڪم آهي، جڏهن فن مارڪيٽ جو وکر بنجي وڃي، ته پوءِ اهو فن نٿو رهي. اهڙيءَ طرح فنڪار به مارڪيٽ ۾ اچي وڃي ته ڪلا طوائف بنجي وڃي. اهڙيءَ طرح علم جو سلسلو آهي، ول ڊيورانٽ جي هن جملي کي آئون وري ورجايان ٿو: ”علم جي شروعات حيراني کان ٿيندي آهي پر علم جي انتها به حيراني تي ٿيندي آهي“. پهرين حيراني جهالت واري آهي ٻي حيراني عرفانيت واري آهي پر اسان مان ڪوبه عرفانيت جي منزل تي نٿو پهچي، اسان وچ ۾ ٽٻيون هڻي پاڻ پڏائڻ جا عادي ٿي ويا آهيون، ڇو ته اسان تي آفيسرن جو، دولت مندن جو، وڏيرن جو رعب ويٺل آهي، انهيءَ ڪري هاڻ اسان اهو رعب ٻين کي ڏيکارڻ ٿا چاهيون ته اسان به انهيءَ قابل آهيون جو رعب ڪريون. اسان جو ڪوبه اديب انهيءَ کان بچيل ناهي. هو سمجهن ٿا اسان ئي عقل ڪل آهيون. اسان ئي وڏا اديب، اسان جي تخليق به اعليٰ، اسان به اعليٰ، اسان جي تعريف ڪرڻ وارو به اعليٰ، باقي سڀ اسان جا دشمن. اصل ۾ گهڻا ماڻهو پاڻ کي درست سمجهڻ ۽ ٻئي کي غلط قرار ڏيڻ جا ماهر آهن. ان کان علاوه وڏو مسئلو ته اهو آهي، جو هتي هر ماڻهو ٻئي کي صلاحون ڏيڻ ۾ پورو آهي، هو سمجهي ٿو ٻيو نابالغ يا جاهل يا ڪو انڌو آهي. اها سياست ۽ ڄنڊا پٽ سنڌ ۾ حد کان وڌي چڪي آهي. پاڻ کي صحيح سمجهڻ ٻئي کي غلط قرار ڏيڻ کي Paranoia چوندا آهن ته ماڻهو پاڻ کي حق سچ تي سمجهندو آهي، باقي سڀني کي غلط سمجهندو آهي. کيس سدائين ٻين کان شڪايت هوندي آهي.
جنهن جو بنيادي سبب احساس محرومي هوندو آهي، پر آهستي آهستي اهو احساس هوس ۾ تبديل ٿي ويندو آهي. هٻڇ ۽ هوس وڌڻ شروع ٿيندي آهي. ايتري هوس جو ماڻهو سڄي دنيا جو مالڪ ٿئي، پر هوس پوري نه ٿيندي. سڪندر اعظم سڄي دنيا فتح ڪرڻ جو خواب کڻي نڪتو هو. نمرود پاڻ کي خدا سڏائي به بس نه ڪئي. مطلب ته مايا جو فريب ايترو خطرناڪ آهي، جو ماڻهو پاتال بنجي کوٽ پوري ڪري، سڄي ڪائنات ان ۾ سمائجي وڃي، پر کوٽ پوري نه ٿيندي.
ٻي Narcissism جي بيماري آهي، جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي مرڪز ۾ گم ٿي ويندو آهي، هو سمجهندو آهي ته مون کان وڌيڪ نه ڪو خوبصورت آهي نه وري ڪو معتبر آهي، هن بيماري جو به سبب احساس ڪمتري آهي.
Schizophrenia (Living Nightmare): هن بيماريءَ جو به بنيادي سبب احساس ڪمتري آهي، جنهن ۾ ماڻهو پاڻ پنهنجي شخصيت نه جيئندو آهي، بلڪ ڪنهن ٻئي جي شخصيت جيئندو آهي. دراصل شيزوفرينيا ۾ ماڻهو ڪنهن به تصور يا ماڻهو کي پنهنجو آئيڊيل ٺاهيندو آهي، پوءِ ان جي تصور، خواب يا شخصيت ۾ محو ٿي ويندو آهي. آهستي آهستي ماڻهو پاڻ تان هٿ کڻندو ويندو آهي، تان جو هڪ ڏينهن هو انهن تصورن ۾ گم ٿي ويندو آهي. هو ڪنهن ٻئي جي زندگي جيئندو آهي. پاڻ کي وڃائي چڪو هوندو آهي. يعني حقيقت کان ڏور ٿي ويندو آهي، پوءِ آهستي آهستي هن کي illusion ۽ delusion ٿيڻ لڳندا آهن، هن کي شيون نظر اچڻ لڳنديون، هن سان پاڇولا ڳالهائيندا، هن سان خواب ڳالهائيندا. بلڪل سماجي شيزوفرينيا به ائين ٿيندي آهي ته ماڻهو پاڻ کي اهو سمجهڻ لڳندو آهي، جيڪو هو هوندو ناهي. ٿي سگهي ٿو ماڻهو پاڻ کي وڏيرو سمجهي. پاڻ کي اداڪار سمجهي، ڪرڪيٽي سمجهي، وڏو اديب سمجهي، يا پيغمبر سمجهي، لازمي ناهي ته ماڻهو پاڻ کي صدر ٽرمپ سمجهي، پر خيالي تصور به ماڻهو پاڻ تي حاوي ڪري سگهي ٿو. اسان جي سماج ۾ جڏهن کان ماڻهن وٽ رشوت ۽ ڪرپشن جو پئسو آيو آهي. ماڻهو پاڻ کي پنهنجي ئي ڪمتري مان نڪرڻ لاءِ انهن شين جي نمائش ڪرڻ ۽ ٻئي کان گوءِ کڻڻ ۾ لڳي ويا. اسان جي اديب وٽ دنيا جي وڏن اديبن جا تصور آهن مثال: هر اديب جي ذهن ۾ سارتر ٿيڻ جي خواهش موجود آهي، سارتر نه ٿئي پر گهٽ ۾ گهٽ سيمون ڊي بوارا ته کيس ضرور ملي، جيئن ڪنهن اديب چيو هو ته، دنيا جو هر ڪارو ماڻهو ڳوري انگريز سان سمهڻ چاهي ٿو. اهڙيءَ طرح سنڌ جو هر اديب سارتر جهڙو ٿيڻ چاهي ٿو، سارتر جي فلسفي سان کيس دلچسپي هجي يا نه، پر سارتر ۽ سيمون ڊي بوارا جي رشتي ۾ کين ضرور دلچسپي آهي. ڪو اديب ڪافڪا ٿيڻ ٿو چاهي، ڪو وليم بوروف بنجڻ جي تياري ۾ آهي، ڪو وري دريدا ٿيڻ ٿو چاهي. ٻيو اسان جو اديب فلمي هيرن وانگر نمبر ون ٿيڻ جي چڪر ۾ رهي ٿو، اسان وٽ اهو بحث هلندو آهي ته شاهه لطيف کان پوءِ ڪير وڏو شاعر آهي؟ اسان وٽ نمبر جي گوءِ کڻڻ لاءِ هر اديب ٻئي کان وڏو اديب بنجڻ لاءِ هڪ اڻ کٽ ڊوڙ ۾ شامل ٿي وڃي ٿو، ڇو ته اسان پنهنجي سڃاڻپ عهدن، ناماچاري، دولت، طاقت، اختيارن ۽ شين تي رکي آهي، پنهنجي ڪم، تخليق، شخصيت تي نه رکي آهي.
ان کان علاوه منفي تنقيد جنم ورتو آهي، ذاتي جلن ۽ حسد جنم ورتو، هي سڄو سڃاڻپ جو بحران پيدا ٿي ويو آهي. جنهن جو اصل سبب انفراديت جو پيدا ٿيڻ ۽ اجتماعي سوچ جو ختم ٿيڻ آهي. ماڻهو پنهنجي ذات جي سڃاڻپ ٻئي کي گهٽ ڪرڻ ۾ ٻئي کي نظر انداز ڪرڻ ۾ ڪرائي ٿو. هڪ سخت بيڪار مقابلي بازي ۾ ماڻهو پنهنجي طاقت ۽ وقت لڳائي ٿو. ان کان پوءِ ماڻهو عهدن سان، شين سان، دولت سان پنهنجي سڃاڻپ ڪرائي ٿو. اسان وٽ هزارين ڪتاب سال ۾ ڇپجن ٿا، جن تي چار پنج مقدما لکايا وڃن ٿا. وري انهن تي ورڪشاپ ٿين ٿا. پر سنڌ ۾ انهن جو اثر ڪو به نظر نٿو اچي، ڇو ته اسان وٽ معيار جي بجاءِ مقدار کي اهميت ڏني وڃي ٿي. اڪثر ماڻهو اهو جتائيندا آهن ته هنن جا 20 ڪتاب لکيل آهن، وڏو ڪم ٿيل آهي، پر ڪم جو معيار ڪهڙو آهي؟ انهيءَ تي ڪير نٿو ڳالهائي. اڪثر ماڻهو ڪتاب پڙهن نٿا. اعزازي ڪاپيون ورهايون وڃن ٿيون. انهن ڪتابن مان ڪيترو لاڀ مليو؟ اهو حساب ڪتاب نٿو ٿئي. ان کان علاوه اهڙو طبقو به آهي، جيڪو نڪته چيني ڪري پاڻ پڏائي ٿو، هر ڳالهه مان عيب ڪڍڻ، هر ڳالهه تي نڪته چيني ڪري پنهنجي سڃاڻپ ڪرائن ٿا. ادبي حلقي ۾ اهڙن ماڻهن جو خوف رهندو آهي، جنهن ڪري اهڙن ماڻهن کي خوش رکڻ ۾ گهڻا ماڻهو هٿ جوڙ ڪندا رهندا آهن يا وري مخالفتون ۽ دشمنيءَ جي حد تائين ڳالهه وڌيو وڃي. پوءِ لابيون، حلقي بندي، پنهنجن ماڻهن کي ساراهڻ، ٻين جي گلا ڪرڻ، اهڙي قسم جو ماحول پيدا ٿي چڪو آهي، انهيءَ پٺيان واپاري سماج جو ڪيترو هٿ آهي اچو ته انهيءَ کي ڏسون.
[b]منفيت Negativity
[/b]جديد دور جو نعرو هو slow and steady wins the race پر جديديت پڄاڻان جو نعرو آهي just win by hook and crook، تنهن ڪري ڏاهپ، عقل، سرت، ساڃاهه، جي بجاءِ ماڻهوءَ ۾ صرف حرفت ڪاهي پئي آهي، ماڻهو چاهي ٿو ته محنت کان بغير آسمان جا تارا لاهي وٺي. اڳ دنيا ۾ ماڻهو مثبت ڪم ڪرڻ ۾ سال لڳائي ڇڏيندا هئا، ائين به ممڪن هوندو هو ته سندن ڪارنامو سندن دور کان پوءِ ڳاڻيٽي ۾ آيو هجي. جيئري کين سڃاڻپ نه ملي هجي، ڪم ٿورو ڪندا هئا، پر سندن گڻ مطابق ۽ معياري ڪم ڪندا هئا. ٻئي جي ڪم ۾ ٽنگ ڪين آڙائيندا هئا. جيڪڏهن ڪو فلمي دنيا جو ڪم آهي ته اهو ماڻهو ئي ڪندو هو، جنهن جي فيلڊ هوندي هئي، ڪو شاعر آهي ته ڊاڪٽر بنجڻ جي ڪوشش ڪين ڪندو هو. ماستر آهي ته ماستري سٺي ڪندو هو، صحافي بنجڻ جي ڪوشش ڪين ڪندو هو. انجنيئر آهي ته سٺو انجنيئر بنجندو هو، اديب بنجڻ جي ڪوشش ڪونه ڪندو هو. پنهنجي ڪم ۾ مثبت طرح آهستي آهستي ڀڙ ٿيندو ويندو هو. کيس شهرت جو شوق ڪونه هو، ڪريڊٽ وٺڻ جو شوق ڪونه هو. وٽس محروميءَ جو رومانس ڪونه هو، روئندو پٽيندو ڪونه هو. صبر ڪندو هو ۽ پنهنجي ڪم ڏانهن ڌيان ڏيندو هو، ڇو ته مثبت ڪم ڪرڻ واري ماڻهو کي شهرت يا ملندي ڪونهي يا دير سان ملندي آهي، ٻيو ته ماڻهو ان ڏانهن ڌيان ڪونه ڏيندا آهن. اڄ جي دور ۾ هر ماڻهو کي مشهور ٿيڻ ۽ Celebrity ٿيڻ جو شوق ٿي پيو آهي. سڀڪو چاهي ٿو ته هو رات وچ ۾ مشهور ٿي وڃي، مٿان پوسٽ ماڊرن ازم جو نعرو آهي ته غلط يا صحيح ڪابه شيءِ ناهي صرف حاصل ڪريو، بس ڪهڙي طرح حاصل ڪريو، سٺي يا خراب ڪابه شيءِ ناهي، ڇو ته ضد ڪابه شيءِ ناهي هر هڪ شيءِ پنهنجي جڳهه تي اهم آهي، ڪا به عورت مرد ۾ تفريق ناهي عورت پنهنجي جڳهه تي اهم آهي، مرد پنهنجي جڳهه تي Unified آهي، منجهن ڪا هڪجهڙائي جيڪڏهن آهي ته انهيءَ تي گڏ ٿيڻ گهرجي بلڪ هڪٻئي جا ضد ناهن.
هاڻي اهڙي صورتحال ۾ هر ماڻهو پاڻ کي صحيح ۽ درست پاڻمرادو سمجهي ٿو، جي ڪو هن کي غلط چوي ٿو ته جنگ شروع ٿي وڃي ٿي. ٻيو ته ماڻهو ڏسي ٿو ته هي ميڊيا جو دور آهي، جيڪا منفي خبرون ڏاڍي شوق سان بريڪنگ نيوز ڪري هلائي ٿي، مثبت خبر جي ڪابه تشهير ناهي، انهيءَ ڪري ماڻهو پاڻ کي چمڪائڻ لاءِ مفت جو سهارو وٺي ٿو. مثال هڪ ماڻهو پاڻ ته ڪجهه ڪري نٿو سگهي، پر نالو چمڪائڻ جو شوق اٿس، هاڻي هو ڪنهن وڏي نالي جي خلاف ڳالهائيندو، وڏي اديب تي تنقيد ڪندو، جيئن ماڻهو متوجهه ٿين، سندس سڃاڻپ ٿئي. رڳو ادب نه پر سماج جي هر پرت ۾ ائين ٿي رهيو آهي: مثال اوچتو آغا وقار چيو ته، هو پاڻيءَ تي ڪار هلائي سگهي ٿو، واهه واهه ٿي ويئي، آغا صاحب مشهور ٿي ويو، ميڊيا جي زينت بنجي ويو. تصور مارڪيٽ ۾ هلي ويو، ميڊيا لاءِ بريڪنگ نيوز ٺهي وئي، ڪوڙ يا سچ کي بعد ۾ ڏٺو ويندو، وڌ ۾ وڌ اهو ٿيندو ته ڪوڙ ثابت ٿيندو، پر آغا وقار صاحب جي مشهوري ٿي ويئي. مثال: وينا ملڪ ڏٺو ته جهٽ پٽ ۾ ڪيئن مشهور ٿيان، هوءَ ڪپڙا لاهي بيهي رهي، فحشيت تي کليو ڳالهائڻ لڳي، ماڻهن کي اشو ملي ويو، ميڊيا کي بريڪنگ نيوز ملي ويئي، مئگزين جي زينت بنجي ويئي، شرافت يا عزت ڇا ٿيندي آهي؟ وينا مشهور ٿي ويئي، آهستي آهستي سندس نالو گهٽ ٿيڻ لڳو، ته رڪارڊ جو پاسو بدلائي شريف ٿي ويئي، چوي ته ڏسو آئون شريف آهيان، رئو ويڙهيو اٿم، وري شادي ڪئي اٿم، ميڊيا تي واهه واهه، ماڻهو واهه واهه ڪن.
هي واپاري دور آهي، رڳو خبر کپي، تصور کپي، صحيح يا غلط کي ڪير ڪونه ٿو پڇي. اهڙيءَ طرح اسان وٽ گهڻا ماڻهو چاهين ٿا ته هو مشهور ٿين، مثال ڪو انجنيئر آهي يا ڪو بيوروڪريٽ آهي، پنهنجي ڪم ۾ مهارت اٿس، پر مشهور ته ڪونه ٿيندو ۽ اسان جو سماج ان کيCelebrity ته ڪونه ٺاهيندو، تنهن ڪري ممڪن آهي ته اهو اديب ٿئي، شاعر ٿئي يا ڪو ڪتاب لکي يا سفرنامو لکي، وري ان جي رونمائي ڪرائي، ته جيئن واهه واهه ٿئي. اهو ان جو حق آهي، پر مسئلو ان وقت ٿئي ٿو، جڏهن هو پاڻ کي وڏو اديب ڪليم ڪري ٻين تي نڪتي چيني ڪرڻ شروع ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ هزارين شاعر پيدا ٿيا آهن، وري سڀ اُها دعوى ٿا ڪن ته اسان تمام وڏا شاعر آهيون، جي سندن حق ۾ ڪا ڳالهه نه ٿي ته واويلا شروع، روئڻ پٽڻ، گهوڙا گهوڙا ڪرڻ اسان جي سماج جو بهترين مشغلو آهي، هاڻي مسئلو اهو آهي ته اديب به منفيت جي سلسلي ۾ ڪاهي پيو آهي، ڇو ته سماج ۾ مٿان کان هيٺ ڪرپشن اچي ٿي، مٿي ڪرپشن آهي، ميڊيا ان کي بليڪ ميلنگ جو ڌنڌو بنايو آهي، واويلا ڪري ڪجهه ڪمائڻو آهي، ته عام ماڻهن وٽ به اها روش آهي، واويلا ڪريو، هاڻي اديبن به اها واويلا شروع ڪري ڏني آهي.
هڪ اهم مسئلو اهو آهي ته بر صغير ۾ هر ماڻهو ٻئي جي ڪم ۾ ٽنگ اڙائڻ پنهجو فرض ٿو سمجهي، پر پنهنجو ڪم ناهي ڪرڻو، چانهه وڪڻڻ وارو به وزير اعظم کي مشورا ڏيندو ته حڪومت ڪيئن هلائڻ گهرجي، پر اها خبر ڪين رکندو ته سٺي چانهه ڪيئن ٺاهجي. اهڙيءَ طرح هر اديب فرض سمجهي ٿو ته هن کي ٻين اديبن جي خلاف، ادارن جي خلاف ڳالهائڻو آهي، پر سندس ڪهڙي فيلڊ آهي ان ۾ ڇا ڪيو اٿس، اها خبر نه رکندو. اسان اڪثر چوندا آهيون ته سنڌ ۾ وڏا ماڻهو، دانشور، ڏاها يا ڪي عظيم ماڻهو ڇو پيدا نه پيا ٿين، انهيءَ جو سادو جواب آهي، ته پيدا به ٿيندا ته اسان انهن کي تسليم ڪونه ڪنداسين، کيس اذيت ڏئي ماري ڇڏينداسين، ٻيو ته ڪير پنهنجو ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ئي ناهي ته انهيءَ ڪم ۾ مهارت ڪيئن پيدا ٿيندي؟ ٻئي جي ڪم ۾ ٽنگ اڙائڻ اسان جو بهترين مشغلو آهي، ٻئي کي ڊسٽرب ڪرڻ اسان لاءِ ضروري آهي، وڏو مسئلو اهو آهي ته ڪنهن کي به سندس ڪم ڪرڻ ناهي ڏيڻو، ڪو به سٺو ڪم ڪندو ته کيس ٽنگن مان جهلي ڪيرائڻ جا جتن ڪرڻا آهن. ها! جي خاموشيءَ سان ويهي، مشهور نه ٿئي، ڪو اديب نه هجي، پوءِ ڀلي ڪروڙين روپين جي ڪرپشن ڪري ڪو به ڪونه ڪڇندو. مثال صرف هڪ تعلقي جي تعليم جي بجيٽ ڪروڙين رپيا اچي ٿي، جيڪا سڀ وڏيرا، نوڪرشاهيءَ سان ملي ڪري هڙپ ڪندا آهن، ٽائون ڪاميٽيءَ جي صفائي جي بجيٽ به کاڄيو وڃي، اسپتال جي مڪمل بجيٽ ڪرپشن جي نظر ٿيو وڃي، سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ اديب ماستر پاڻ به رشوت ڏيو ڪم ڪرائين، روڊ ٽٽل، پاڻي پيئڻ جو به هن قوم کي نصيب نٿو ٿئي، پر اديب ڪونه ڳالهائيندو، اديب کي رڳو اهو نظر اچي وڃي ته فلاڻي اديب کي ايوارڊ مليو آهي، يا ڪنهن اديب کي ڪا سٺي نوڪري ملي آهي، يا اديب جو ڪو ڪتاب آيو آهي. سڀ گڏجي ان اديب جي کل لاهيندا، فيس بڪي اديب وري ها ۾ ها ملائڻ لاءِ پيدا ٿيا آهن، اکيون پوري ها ها ڪرڻي آهي. توهان ڪجهه به لکي ڇڏيو، تصديق ڪرڻ کان بغير سڀ ان جي تائيد ڪندا، ڪو هڪ اڌ هوندو، جيڪو چوندو ادا ائين نه ڪريو، ته ان کي ’انفرينڊ‘ ڪيو ويندو.
ڪو وقت هو جڏهن اديب جو آئيڊيل عالمي معيار جون شخصيتون ۽ عالمي نظريا هئا، اديب سنڌ ۾ تمام وڏي تحريڪ
ون يونٽ خلاف هلائي، ايم. آر ڊي جي تحريڪ ۾ سنڌي اديب اڳيان هو، سنڌي ادب سماج کي نعرا ڏنا، سنڌي سماج کي پنهنجي ثقافت ۽ ٻوليءَ تي فخر ڪرڻ سيکاريو. سنڌ ۾ ترقي پسنديءَ جي تحريڪ عروج تي هئي، ان جو بنيادي ڪارڻ سنڌي ادب هو، جنهن کي برصغير ۾ وڏي مڃتا هئي، پر اسان ڪهڙي ڪُن ۾ ڦاٿا آهيون، جو اديب جو آئيڊيل مايا ميڙڻ جو نظريو آهي، اديب پنهنجي واهه واهه مان ٻاهر نٿو نڪري. سڄو زور اٿس ڄُنڊا پٽڻ تي، ٻئي کي ڪيرائڻ تي، ڪيڏانهن ويو نظريو، ڪيڏانهن ويو ادب، ڪيڏانهن ويون تحريڪون. اديب مايا ميڙڻ ۾ مشغول آهي.
مطلب ته اسان جي رڳن ۾ منفيت گهر ڪري ويئي آهي،اسان بغاوتي، اسان هاءِ گهوڙا ڪرڻ وارا، اسان ٻين کي مشورا ڏيڻ وارا، پر پنهنجو ڪم نه ڪنداسين.