5. نيورو لنگئسٽڪ پروگرامنگ
NLP (Neuro-Linguistic Programming) has helped millions to overcome their fears, increase their confidence, and achieve greater success in their personal and professional lives and relationships. Now, from the company that created NLP: The New Technology of Achievement one of the bestselling NLP books of all time comes NLP: The Essential Guide to Neuro-Linguistic Programming*
هي جديديت پڄاڻان جي مارڪيٽ جو اهم پروگرام آهي. واپاري دنيا جو اصول آهي ته شيون وڪڻڻ لاءِ ماڻهن کي آماده ڪجي، جو ماڻهو شيون ضرورت هجي نه هجي پر خريد ڪن. انهيءَ لاءِ اهڙا ننڍڙا جملا ترتيب ڏنا ويندا، جيڪي ماڻهو جي لاشعور تي سڌو سنئون اثر ڪن. انهيءَ پروگرام کي هاڻي هر ميدان تي آزمايو پيو وڃي، سياست، ميڊيا، رياستي پاليسي، سماجي وهنوار سڀ ۾ اهڙا جملا ڇڏيا وڃن يا وري اهڙو ماحول پيدا ڪجي، جو ماڻهو سوچڻ سمجهڻ کان بغير انهيءَ جملن ۾ محو ٿي پٺيان پٺيان هلڻ شروع ڪن. مثال، پيزا، ڪي ايف سي، شيشو يعني عربي حقو پيئڻ، موٽر سائيڪل هڪ ڦيٿي تي هلائڻ، فيس بڪ تي فوٽو رکڻ جو شوق، وري انهيءَ کي پسند ڪرڻ جو رجحان، گٽڪو ۽ مين پڙي کائڻ، محروميءَ جو رومانس، ميڊيا تي مشهور ٿيڻ، موبائل جي مشهوري، پيڪيجن جو شوق، رات شروع بات شروع، اب سب ڪچهه ڪهي دو، جيئي ڀٽو، ڌرڻا، پريزنٽيشن جو ليپ ٽاپ ڪلچر، سيلف ميڊيڪيشن، گرل فرينڊ يا بواءِ فرينڊ رکڻ، ڊيٽنگ، ڪنهن جي واهه واهه ڪرڻ، ڪنهن جي گلا ڪرڻ وغيره سڀ نيورو پروگرامنگ جا حصا آهن. توهان پيزا ۾ ڇا کائو ٿا خود توهان کي خبر ناهي، پر اهڙا به ڪيميڪل ايجاد ڪيا ويا آهن، جيڪي توهان جي روزمره جي شين ۾ موجود آهن، جن جو ڪم آهي توهان کي سوچ کان عاري ڪرڻ. لاشعور ۾ هر ڳالهه توهان جي شخصيت تي هڪ وڏو اثر ڇڏي ٿي، آهستي آهستي توهان اهو ڪجهه ڪرڻ لڳو ٿا، جيڪي واپاري چاهين ٿا، مثال ٻارن جون اڌ اگهاڙيون گڏيون، ڪارٽون ۾ جنسي ڦهلاءُ، اڌ گابرا فحش جملا، ننڍي هوندي کان ٻارن ۾ واپاري مفادن جو ڪلچر ڦهلائين ٿا. جيڪڏهن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي ڇڙواڳي نه ملندي ته، نه پيزا هٽ هلندا نه ڪير شيشو پيئندو، نه وري مارڪيٽن مان ڳرن اگهن جي خريداري ٿيندي، انهيءَ ڪري ڇڙواڳي لاءِ ننڍي هوندي ماحول ٺاهيو ويندو آهي.
نيورو لنئگويج پروگرامنگ جو ڪم صرف منفي رجحان ڦهلائڻ ناهي. هر سماج ۾ جملن، نعرن، چوڻين، اصطلاحن جو رواج اڳ ئي موجود هوندو آهي، جنهن ذريعي علم، ادب، ساڃاهه ۽ تاريخ جي سمجهه ايندي آهي ۽ ماڻهو پنهنجي شخصيت کي بهتر بنائيندو رهندو آهي. مثال، ڏينهن شينهن، ٻار مڇ جو وار، مڙس ماڻهو، نياڻي سياڻي، وڻج واپار، ڪر ڪا ڪم واري ڳالهه، گهر گرهستي، پاڪ صاف اهڙيءَ طرح هزارين جملا اسان جي روزمره زندگيءَ تي اثر ڪندا رهندا آهن، ننڍپڻ ۾ اسان جيڪي نانين ڏاڏين کان جملا، لوڪ ڪهاڻيون، نصيحتون ٻڌندا آهيون، اهي اسان جي لاشعور ۾ وڃي اسان جي شخصيت جو حصو بنجنديون آهن. سڄي زندگي اسان تي انهن جو اثر رهندو آهي. مثال: ننڍي هوندي جنن، پرين جو تخيلاتي تصور، ديو هيڪل طاقتور بادشاهن ۽ سورمن جو تصور، سوداگرن ۽ پرڏيهي دنيا جو تصور، اسان جي لاشعور جي دنيا کي وسيع ڪندو آهي، اهڙيءَ طرح ماڻهو جيڪو پنهنجي ننڍڙي ڳوٺ ۾ رهندي به دنيا جي وسعت ۽ پنهنجي شخصيت کي جامع ٺاهيندو هو. مثال اڄ به اسان جي ذهن ۾ جنن جو غيب وارو تصور موجود آهي، اڄ به اسان جي لاشعور ۾ تخيل جي حسين دنيا موجود آهي، سماجي قدر، شرافت، بهادري، پيار جهڙا تصور اسان جي لاشعور ۾ رهي اسان جي شخصيت ٺاهين ٿا.
شاعرن جو ڪم به اهڙا نعرا ڏيڻ آهي، جيڪي مثبت انداز سان ماڻهو جي لاشعور ۾ داخل ٿي زندگيءَ تي اثر وجهن. مثال، شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ ڏسو:
• عالم سڀ آباد ڪرين،
• لَوڪ وَهي لَهوارو، تُون اُوچو وَهو اوڀار،
• جيڏو تُنهنجو نانءُ ٻاجهه به اوڏيائي منڱا،
• جيها سي تيها، مُون مَارُو مَڃيا،
• اَکيُون عبداللطيف چَئي مَاڻڪ نه مَٽائِن،
• سي چِلولا چَئجن، جي دَر دَر لَائِن دِلڙِي،
• سَڄڻ ۽ سَاڻيهه، ڪَنهن اَڻاسِيءَ وِسرن
• وِڇوڙي جا ڏِينهن، رَهِي رَهندا ڪيترا
• تَنهن عِشق کي شَاباس، جَنهن محبتي ميڙيا.
شاهه ڪريم جي شاعريءَ ۾ ڏسو:
• مُٺ ڀيڙيائي ڀلي
• پَاڻِي مَٿي جُهوپڙا، مُورک اُڃ مَرن.
اهڙيءَ طرح شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ نيورو لنئگوسٽڪ پرگرامنگ مثبت انداز ۾ موجود آهي:
• اعلان هزارين مان نه رڳو،
• سنڌڙيءَ تي سِر ڪير نه ڏيندو.
• لوڏ سامراج کي ڌوڏ سامراج کي
• جڏهن کلندا ڳاڙها گل، تڏهن ملنداسين.
• مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان
اهڙيءَ طرح اسان جي ادب ۾ نثر به مثبت ڪردار ادا ڪيو آهي، امر جليل، جمال ابڙو، نسيم کرل، علي بابا، نجم عباسي ۽ ٻين ڪيترن اديبن جي ڪاميابي ۽ مقبوليت جو سبب ئي اهڙا جملا آهن، جيڪي لاشعور ۾ نوجوانن کي زندگي جي رومانس ڏانهن موٽائين ٿا. اهڙين ڪهاڻين جا عنوان ئي مثبت يا منفي لنئگوسٽڪ پروگرام بنجن ٿا. مثال؛ دل جي دنيا، منهنجي دل موئن جو دڙو، نيٺ گونگي ڳالهايو.
پر ساڳي وقت اسان جي گهڻن اديبن محرومين جو رومانس، ڏکن جو رومانس، روئڻ پٽڻ جو رومانس به ڦهلايو. مثال امر جليل جي ڪهاڻي ”منهنجو پٽ مهدي“ ۾ محرومي ۽ غربت کي رومانٽڪ بنايو ويو آهي، جو هر نوجوان اهڙو ڪردار بنجڻ چاهيندو يا اهڙو انقلابي رومانس ڦهليل آهي، جو نوجوان اهڙي عشق ۽ انقلاب جي رومانس ۾ وڃڻ چاهيندو.
اردوءَ ۾ ڪرشن چندر به اهڙو رومانس ڦهلايو هو. غدار،
ان داتا، ميري يادون ڪي چنار (ناول)، وري ڪهاڻيون مسڪراني واليان، ايڪ پهول ڪي تنهائي ۾ هيرو جي المين جي رومانس، لاشعوري طور ماڻهو کي ريجهائي انهيءَ ڪردار جو حصو بنائي ٿو. ٿورو اسان غور ڪريون ته اسان جو اڄ جو نوجوان، صحافي رڙيون ڪرڻ، گهوڙا گهوڙا ڪرڻ ۾ اڳتي ڇو آهي؟ انهيءَ ڪري ته اشتراڪين جو طريقي ڪار اهو ئي هوندو هو، ته انقلابي جدوجهد کي اڳتي وڌائڻ لاءِ مطالبا ڀلي مڃيا به وڃن، ته به جدوجهد جاري رکڻ لاءِ رڙيون ڪرڻيون آهن، نوجوانن ۾ انقلاب جو رومانس ايترو ڦهلائڻو آهي، جو هو آرام سان جيل وڃن، ڦٽڪا کائن، ڦاهيون چڙهن، پر ڊپ نه ڪن، اهو ئي رومانس اسان کي ادب ۾ ملي ٿو ته، ڏک، محروميون ڪي الميا ناهن، پر جدوجهد جي لاءِ هٿيار آهن، تنهنڪري سماج آهستي آهستي محرومين جي رومانس ۾ وٺجي ويو. سنڌي قوم جي صحافت ۾ اهو عنصر توهان کي وڌيڪ نظر ايندو ته رڙيون ڪرڻيون آهن. حڪومت جي خلاف يا ڪنهن ڪمپني خلاف، يا ڪنهن اداري خلاف دٻاءُ پيدا ڪرڻو آهي. مسئلي جي نوعيت، خبر جي نوعيت، قانوني پيچيدگيون، اُصولن ۽ ضابطن جي نوعيت سمجهڻ کان بغير واويلا ڪرڻي آهي. نتيجي طور نيورو لنئگوسٽڪ پرگرام تحت سنڌي قوم جي لاشعور ۾ محروميءَ جو ۽ منفيت جو رجحان ويهي رهيو آهي. هاڻي سنڌي ماڻهو ڪنهن مثبت ڳالهه جي به آجيان نٿا ڪن، ڪنهن بهتر ڪم جي همت افزائي نٿا ڪن، انهيءَ صورتحال ۾ وري اڃا انفرادي محرومي بڇڙو ڪردار ادا ڪيو آهي، مثال منهنجي ذهن ۾ جيڪا ڳالهه آهي، انهيءَ جي تجويز ڏيڻ بدران آئون گهوڙا گهوڙا شروع ڪريان ته هيئن ڇو نه ٿيو؟.
اسان اديبن جي لاشعور ۾ ڇو ته اهي سڀئي مونجهارا موجود آهن، انهيءَ ڪري اسان ترتيب، اُصول، اخلاق، قانون، صبر، برداشت، پاڻ مڃڻ ۽ پنهنجو احتساب ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي، بس هڪڙي ڳالهه تي زور آهي ته آئون صحيح آهيان. ٻيو اهو جيڪو مون سان سهمت آهي، باقي سب غلط آهن. اچو ته واويلا ڪريون، اسان پنهنجي قوم کي وڏو نقصان پيا ڏيون، اهڙي فضول واويلا ڪندي. توهان بگهڙ ڙي بگهڙ واري ڳالهه ٻڌي هوندي، روز گهوڙا گهوڙا ڪري، اسان احتجاج جي اهميت کي ختم ڪري ڇڏيو آهي، هاڻ ڪنهن حقيقي هاڃي خلاف گهوڙا گهوڙا ڪريون ٿا ته به اها نٿي ٻڌي وڃي.
اسان وٽ منفي جملن جي ڀرمار ايتري آهي جو ماڻهو، لاشعوري طور طئي ٿيل ڪلچر ۽ ساخت جي پٺيان هلي ٿو. هن جي سوچ ۾ ماڻهو روبوٽ آهي، جنهن وٽ ڪو به احساس ناهي، ماڻهو جي انفراديت واري سوچ جي پٺيان سڀ هلن، يعني هر ماڻهو چاهي ٿو ته هن کي ئي صحيح سمجهيو وڃي، جيڪو هو چوي ٿو اهو ئي صحيح آهي، سنڌي اديب ۾ اهو خطرناڪ ڪلچر گهر ڪري ويو آهي ته هر وقت بغاوت ڪجي، هر وقت گهوڙا گهوڙا ڪجي، هر عمل ۾ ڪيڙا ڪڍجن، صرف ناڪار، بغاوت، ادارن ۽ شخصيتن ڏانهن نيگيٽو رويو، ڪم ڏانهن نگيٽو رويو، ڪنهن کي ڪم ڪرڻ هرگز ناهي ڏيڻو، ٻئي خلاف هر وقت بغاوت، بليڪ ميلنگ، دٻاءُ وجهڻ، پنهنجن مفادن جي پيروي ڪرڻ، بس صحيح صرف اهو آهي، جنهن ۾ سندس مفاد آهي، باقي سڀ غلط، جيترو ٿي سگهي ٻئي کي هيسائڻو آهي. اهو ئي ڪلچر وري صحافين جو آهي، اسان وٽ سنڌ جا 60 سيڪڙو صحافي ماستر آهن، جن اهو سکي ڇڏيو آهي ته ٻئي کي بليڪ ميل ڪيئن ڪجي، گهوڙا گهوڙا ڪيئن ڪجي!!!
اصل ۾ سنڌي ماڻهو جو اهو نان پروفيشنل رويو انهي ڪري پيدا ٿيو آهي، جو حڪومتي ۽ رياستي سطح تي ڊسيپلين ناهي، سياستدان ڪرپٽ آهن، بيروڪريسي ڪرپٽ آهي، ادارن ۾ ڪم جي بجاءِ وڏيرڪو ڪلچر آهي، ڪميشن سسٽم عروج تي آهي، انهيءَ ڪري رڙيون ڪندي ڪندي، رڙيون ڪرڻ هڪ ڌنڌو ۽ رويو بنجي ويو آهي. اديب رڙ ڪئي ته ڪو سڻڀو گرهه ملي ويو، وري صحافي رڙ ڪئي ته ڪا هڏي ملي ويئي، بس اهو هاڻ ڪمائي جو ذريعو ٿي ويو. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو اديب يا صحافي سٺي ۽ خراب ۾ تميز ڪرڻ ڇڏي ڏني، ڪير صحيح آهي يا ڪو شريف ماڻهو آهي، ڪو ڪم جو ماڻهو آهي، انهن ڳالهين سان ان جو ڪو به سروڪار ناهي، هاڻ ڇو ته ڌنڌي جو سوال آهي ان ڪري ڪابه تميز ناهي ڪرڻي، بس رڙيون ڪريو، واڪا ڪريو، ماڻهن کي مُنجهايو، ابهام ۽ تضاد اڀاريو، مسئلا پيدا ڪريو، ڪوڙ ڳالهايو ۽ ايترا ته بهتان مڙهيو، جو عام ماڻهو منجهي پوي، سرڪاري سطح تي به هلچل ٿئي ته آخر ڇا مسئلو آهي؟ اڄ جو اديب پنهنجي سڃاڻپ ادب يا ريسرچ جي ذريعي نٿو ڪرائي، بلڪ ٻئي جي خلاف گهوڙا گهوڙا ڪندي، اجائي تنقيد ڪندي ڪرائي ٿو. سڀ اديب ائين ناهن، پر اڪثريت اها ئي آهي، هاڻي اديب ڪير؟ اديب اهو، جنهن ٻه ٽي آزاد نظم، ٻه ٽي غزل، هڪ اخباري ڪالم لکيو هجي، گهوڙا گهوڙا واري چنڊال چوڪڙيءَ ۾ سڃاڻپ پيدا ڪئي هجي، پوءِ ڪو خوبصورت ڪاغذ ۽ ٽائيٽل سان لکين رپين جي خرچ سان ڪتاب ڇپرائي، پنج تاري هوٽل ۾ پڌرائي ڪرائي ۽ ڪنهن حڪومتي وزير کان صدارت ڪرائي، اهو اديب آهي.
پر واقعي ڪو اديب آهي ته ان کي ڪير ڪونه ٿو پڇي! اڄ ڪلهه لابيون ٺهڻ جو رواج آهي، تون مون کي سٺو چؤجان، آئون توکي سٺو اديب چوندس! هر جڳهه تي هڪٻئي جي حمايت ڪنداسون، اهڙي سنڌي ادبي سماج ۾ هڪ ٻي اهم روايت به موجود آهي. اها آهي خانداني روايت، يعني ڏاڏو اديب، پُٽ به اديب، ننهن به اديب، ڌيءَ به اديب، ڀاءَ به اديب وري احساس برتري ايتري، جو صرف اسان جو خاندان ئي سٺو آهي، اديب به اسان، ماهر به اسان، سنڌ جو درد به اسان کي، ٻيا اهي سٺا، جيڪي اسان جي خاندان تي قصيدا پڙهن.
ان کان علاوه هڪ ٻيو رجحان اڀريو آهي، جيڪڏهن ڪو خاندان ۾ اديب ٿي پيو ته پويان ان کي ڪيش ڪرائيندا. انهيءَ تي پروگرام ٿيندا، ان جا ڪتاب ڇپجندا، وري انهن جي پڌرائي ٿيندي، وري انهيءَ ۾ جيڪي مقالا پڙهيا ويندا، اهي به ڇپبا وري انهيءَ جي مهورت ٿيندي. ڪو پنهنجي زال جي نالي پيو ڪتاب ڇپرائيندو، ته ڪو پنهنجي محبوبه کي شاعري لکي ڏيندو، ڪو وري هڪ مقالو لکرائي، ستن ملڪن ۾ سرڪاري خرچ سان اهو پڙهي ايندو. مطلب ”يا ڦٻئون يا ڦٻئون واري ڪار، ڪانهي ڪا ٻي تنوار“. توهان ٿورو غور سان سوچيو اسان ڪهڙي نفسياتي طور معذور ماحول ۾ رهي رهيا آهيون، جتي اسان جي چوڌاري ائبنارمل ڪردار آهن. هتي وڏا اديب، وڏا قوم پرست، سنڌي ٻوليءَ جا خيرخواه، اسڪالر الائي ڪهڙا ڪهڙا نالا ملن ٿا، پر ٿورو غور ڪريو، انهن مان گهڻن جي گهرن ۾ سنڌي ڳالهائي وڃي ٿي؟ انهن جا ٻار به اردو ڳالهائن ٿا. گهڻن قوم پرستن، اديبن جون ڌيئر يا پُٽ پنجابين ۾ پرڻيل آهن؟ گهڻن جا ٻار آمريڪا، ڪئنيڊا، آسٽريليا ۾ آباد ٿيل آهن، هنن سڄي زندگي ڪمايو، قوم پرستيءَ جي نالي، ادب جي نالي، ڀٽائي جي نالي، هاڻي سندن سڄو ڪٽنب ٻاهر منتقل ٿي چُڪو آهي، جيڪي سنڌي ٻولي بچائڻ نڪرندا آهن، اڪثر انهن جي ٻارن کي سنڌي نه ايندي آهي. ڇا تماشو آهي،! پر اسان جي نيرو لئنگئيج پرگرامنگ ٿي چڪي آهي، تنهن ڪري صرف سنڌ جي ڪنهن ڳالهه ڪئي ته اسان تاڙيون وڄائيندا آهيون.