2
جيئين ته هاري واهڻي زندگيءَ ۾ رهندڙ هو ۽ شديد غريبيءَ جو به شڪار هو، ان ڪري نه رڳو معاشي طرح پر تعليمي طرح ۽ صحت جي نقطي نگاهه کان به تباهه ٿيل هو. انهيءَ هاريءَ جي حالت سڌارڻ، کيس زميندارن، پيرن، ڪامورن، وياج خورن، چورن جي ظلمن کان بچائڻ، کيس تعليم ۽ صحت جي بهتر سهوليتن ڏيارڻ ۽ امن امان واري صورت ۾ رکڻ لاءِ، مون پنهنجي ساٿين سان گڏجي 1930ع ۾، جمشيد مهتا جي صدارت هيٺ (ميرپور خاص ۾) سنڌ هاري ڪاميٽيءَ جو بنياد وجهرايو. ان هاريءَ ڪميٽيءَ، هارين جي حالت سڌارڻ، کين زمين تي حق ڏيارڻ ۽ تعليم سان روشناس ڪرائڻ لاءِ تمام ڊگهي جدوجهد ڪئي. ان جي نتيجي ۾ بي لوث هاري ڪاڪنن کي قيد ۽ بند جون مصيبتون سهڻيون پيون ۽ ڪيترن کي سرڪار ۽ زميندار شاهيءَ جي گڏيل ظلم سبب پنهنجي زندگين تان هٿ ڌوئڻا پيا. ان جي باوجود هنن جدوجهد ۽ ڪوشش واري وٽ نه ڇڏي ۽ ڪيتريون سوڀون ماڻيون، جن ۾ اڌو اڌ بٽائي ۽ ٽيننسي ايڪٽ جي بحالي اهم آهن، پوءِ به آءُ اعتراف ٿو ڪريان ته ان تحريڪ ذريعي اول ڏينهن اسان جيڪي مقصد آڏو رکيا هئا، سي اڃا تائين مڪمل طرح حاصل ڪري نه سگهيا آهيون. ان جو ڪارڻ ورهاڱي کان اڳ انگريز سرڪار جي زميندار شاهيءَ کي سندن وفاداريءَ سبب برقرار رکڻ واري پاليسي هئي ۽ ورهاڱي کان پوءِ پاڪستاني (پنجابي) فوج ۽ آفيسر شاهيءَ جي پاليسي پڻ ساڳي آهي. آءُ ان عرصي ۾ آل انڊيا سياست ۾ وڌيڪ ملوث ٿي وڃڻ سبب هاري ڪاميٽيءَ کي گهڻو وقت ڏئي نه سگهيس، پوءِ به منهنجو هاري ڪاميٽيءَ سان هر سطح تي تعاون جاري رهيو. پر منهنجون زياده تر ڪوششو ۽ دلچسپيون، برصغير جي آئيني ۽ سياسي مسئلن طرف رهيون. 1930ع ۾ گانڌيجيءَ ڪانگريس جي پليٽ فارم تان سول نافرمانيءَ جي تحريڪ شروع ڪئي هئي ۽ سندس آزاديءَ واري پروگرام ماڻهن کي متاثر پئي ڪيو، آءُ به پنهنجي خانداني روايات ۽ پسمنظر جي ڪري غير متعصب هئڻ سبب ڪانگريس ۾ شامل ٿي چڪو هئس، پر سرڪار خلاف بغاوت ۾ ڪو نمايان حصو وٺي نه سگهيو هئس، ليڪن ملڪي تعمير، عوام ۽ ڳوٺ سڌار پروگرام ۾ دلچسپي هئم.
ان زماني ۾ خدائي خدمتگار، خان عبدالغفار خان هڪ اهڙو سياستدان هو، جنهن برصغير ۾ سياست ۽ سماجي سڌارن کي گڏوگڏ ڪاميابيءَ سان پئي هلايو. منهنجو به جيئن ته بنيادي مقصد سياسي سڌارن سان گڏ سماجي سڌارا هو، ان ڪري مون کي خان غفار خان سان ملڻ جو شوق پئي رهيو. 1931ع ۾ انڊين نيشنل ڪانگريس جو ساليانو اجلاس ڪراچي ۾ ٿيو، جنهن ۾ خان غفار خان خدائي خدمتگارن جي جٿي سميت شريڪ ٿيڻ آيو هو ۽ آءُ به ان اجلاس ۾ شريڪ ٿيو هوس. اتي منهنجي غفار خان سان ملاقات ٿي ۽ سندس طريقه ڪار کان واقفيت ٿي. مون سندس مان ۾ هڪ پرتڪلف دعوت ڪئي. خان بادشاهه، ننڍي کنڊ جي سياست ۾ ڀرپور شريڪ هجڻ جي باوجود پنهنجي صوبي “پختونخوا” ۾ پٺاڻن جي الڳ جماعت قائم ڪيو ويٺو هو ۽ صوبي ۾ سماجي سڌارن جي سندس تحريڪ به جاري هئي. سندس ان طريقي ڪار کان متاثر ٿي، مون به پنهنجي وابستگي ڪانگريس سان گهري ڪئي ۽ خالص سنڌ بنياد تي هڪ جماعت “سنڌ پيپلز پارٽي”، 1933ع ۾ برپا ڪري، ان جو ليڊر شاهنواز ڀٽي کي ۽ ڊپٽي ليڊرن ۾ خانبهادر الهه بخش ۽ ميران محمد شاهه کي چونڊايم. سگهوئي پوءِ ٽين گول ميز ڪانفرنس جي تجويز جي روشني ۾ 1935ع جي آل انڊيا ائڪٽ جي نفاذ سان اپريل 1936ع ۾ سنڌ بمبئي پرڳڻي کان آزاد ٿي ۽ ان جي صوبائي حيثيت بحال ٿي، پر جيسين تائين صوبائي چونڊون ٿين، ان وقت تائين سنڌ حڪومت هلائڻ لاءِ گورنر جي مدد لاءِ هڪ مشاورتي ڪميٽي جوڙي وئي ۽ سر شاهنواز ڀٽو، سنڌ جي گورنر سر لانسلاٽ گرهام جو مشير بڻيو. اسان 1936ع ۾ ئي پنجاب جي غير فرقيوار جماعت “يونيسٽ پارٽي” جي طرز تي “سنڌ اتحاد پارٽي” قائم ڪري، ان جو صدر حاجي عبدالله هارون کي چونڊايو. الهه بخش سومرو پڻ هن جماعت ۾ شامل ٿيو ۽ هن جماعت طرفان 1937ع جي چونڊن ۾ اسان ڀرپور حصو ورتو. انهن چونڊن ۾ اسان جي “اتحاد پارٽي” وڏي ڪاميابي ماڻي ۽ ڪامياب ٿيندڙ ميمبرن ۾ آءُ به هئس. پر اسان جو پارٽي ليڊر حاجي عبدالله هارون، خانبهادر الهه بخش گبول هٿان ۽ ڊپٽي ليڊر شاهنواز ڀٽو شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ هٿان پنهنجن تڪن، ترتيبوا: ڪراچيءَ ۽ لاڙڪاڻي مان هارائي ويا. سنڌ اسيمبليءَ جي جملي سٺ ميمبرن ۾ پارٽي پوزيشن هن ريت هئي؛
اتحاد پارٽي 24، ڪانگريس 7، سر غلام حسين جي مسلم پوليٽيڪل پارٽي 3، شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جي آزاد پارٽي 3، باقي هندو ۽ مسلمان آزاد حيثيت ۾ پنهنجي شخصي اثر هيٺ چونڊجي آيا. هنن انگن اکرن مان پتو پوندو ته سٺ ميمبرن جي ايوان ۾ مڪمل اڪثريت ڪنهن به پارٽيءَ کي حاصل نه هئي، پر سنڌ اتحاد پارٽي ايوان جي واحد وڏي پارٽي هئي. ان ڪري ان کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ملڻ کپندي هئي، پر گورنر سنڌ سر لانسلاٽ گرهام، پارلياماني روايتن جي ڀڃڪڙي ڪندي، سر غلام حسين هدايت الله جي مسلم پوليٽيڪل پارٽي کي حڪومت ٺاهڻ جي دعوت ڏني ۽ ٽن يورپين ميمبرن کي هدايت ڪئي ته سر غلام حسين جي حمايت ڪن. سر غلام حسين پهرين هندو آزاد ميمبرن کي ٻن عهدن ــ وزارت ۽ اسپيڪريءَ جي لالچ ڏئي پنهنجي طرف ڪيو ۽ پوءِ اتحاد پارٽيءَ جي بلوچ گروپ کي هڪ وزارت جو آسرو ڏئي، پنهنجي طرف ڪري ورتو. نتيجي طور اتحاد پارٽيءَ جا ميمبر الهه بخش سومري جي قيادت ۾ ڪانگريس سان گڏ مخالف بينچن تي ويٺاسون.
هتي آءُ هڪ ڳالهه ٻڌائڻ چاهيان ٿو ته سنڌ جي بمبئيءَ کان آزاديءَ واري جدوجهد ۾ اسان کي آل انڊيا جماعتن جي مدد وٺڻي پئي هئي. جيئن انڊين نيشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ، ڇو ته سنڌ جا ڪي با اثر خود غرضي هندو سنڌ جي عام راءِ جي ابتڙ بمبئيءَ کان سنڌ جي آزاديءَ جي راهه ۾ رڪاوٽون وجهي رهيا هئا. آل انڊيا جماعتن جي مدد ته ڪئي، پر ان مدد جي اسان کي تمام وڏي قيمت، فڪري ۽ سياسي طرح ادا ڪرڻي پئي. مسلم ليگ وارن جدا چونڊن جو سرشتو ۽ ويٽيج قبول ڪرائي قيمت وصول ڪئي ۽ سرڪار سکر بئراج جي تعمير جي سلسلي ۾ ورتل قرضن جي ادائگيءَ جي نظرداريءَ لاءِ اختيار ڏئي، سياسي قيمت وصول ڪئي. سڄي سنڌ اسيمبلي هڪ مفلوج اسيمبلي بنجي وئي. جيڪا هر وقت گورنر جي رحم وَ ڪرم تي هئي ــ ته ٻئي طرف فڪري طرح امن، محبت ۽ رواداريءَ جي حامي صوفين واري فلسفي کي مڃيندڙ سنڌ، فرقيوارانه ۽ مذهبي منافرت واري ماحول جو شڪار ٿي وئي.
هاڻي سنڌ اسيمبلي، سنڌ جي خدمت ۽ سنڌي ماڻهن مان غربت، جهالت ۽ بدامنيءَ کي ختم ڪرڻ وارن مکيه مقصدن طرف ڌيان ڏيڻ بدران ڪُرسين حاصل ڪرڻ جي هٻڇ جو آکاڙو بنجي وئي ۽ سنڌ جي ماڻهن، جنهن غير فرقيوارانه سنڌ کي حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪئي هئي. ان سنڌ اسيمبليءَ، سنڌين واري عينڪ لاهي، هندو ۽ مسلمان جون ڌار ڌار عينڪون پائي ورتيون هيون ۽ فرقيواريت جي باهه جيڪا اسيمبليءَ ۾ ٻري هئي، سا ڪهڙي خبر ته اڳتي هلي سموريءَ سنڌ ۾ ڀنڀٽ بنجڻ واري هئي.
سر غلام حسين هدايت الله وزارتن جي لالچ ڏئي ڪجهه هندو مفاد پرست ميمبرن کي پنهنجي طرف ته ڪري ورتو هو، پر منجهن سواءِ ڪُرسيءَ جي لالچ جي ڪو به مشترڪ قدر موجود نه هو. ان ڪري اها وزارت گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪري سگهي. ان جي ابتدا هن ريت ٿي، جو مکي گوبند رام، جيڪو هندن طرفان غلام حسين وزارت ۾ وزير هو، تنهن مالي خساري ۽ ڏيوالپڻي ۾ وڃڻ ڪري وزارت تان استعيفا ڏئي ڇڏي ۽ هندو آزاد گروپ سندس جاءِ تي مسٽر نهچلداس وزيراڻيءَ کي وزير مقرر ڪرائڻ تي زور ڀريو. ليڪن غلام حسين هدايت الله جيڪب آباد جي ڊاڪٽر هيمن داس کي وزير مقرر ڪيو. انهيءَ ڳالهه هندو آزاد گروپ کي غلام حسين هدايت الله کان بدظن ڪري ڇڏيو. ان موقعي تي نه صرف هندو ميمبر غلام حسين هدايت الله کان ناراض ٿيا، پر غلام حسين هدايت الله اسان جي مدد وٺڻ لاءِ پهرين سيد ميران محمد شاهه ۽ صاحبزادي عبدالستار جان سرهنديءَ جي معرفت منٿ ميڙ سان ڪوشش ڪئي، پر منهنجي جواب ڏيڻ تي هن جبر ۽ زور وارو طريقو اختيار ڪيو. ان سلسلي ۾ (1) منهنجو سن وارو بنگلو ڪليڪٽر نور نبيءَ ذريعي سيل مهر ڪرايو ويو، سبب اهو هو ته مون ڏانهن سرڪار جي 300 رپيا ڍل رهيل هئي (2) منهنجي دوست مسٽر ٽهلراماڻيءَ ، جيڪو دادو لوڪل بورڊجو چيف آفيسر هو، ان کي چيو ويو ته جي.ايم . سيدکي مجبور ڪر ته سر غلام حسين جي حمايت ڪري . هن شريف ماڻهونءَ ائين ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ چيو ته مون کي خبر آهي ته سيد زور ۽ لالچ تي اصولن ، کي ٽوڙي ، جنهن پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي چونڊجي آيو آهي ، وزارت طرف ڪو نه ٿيندو، ته کيس نوڪريءَ تان لاهي ، سندس جاءِ تي محمد ايوب کهڙي جي سالي لطيف پنهور کي چيف آفيسر مقرر ڪيو ويو. غلام حسين جي انهيءَ اٻهرائيءَ واري قدم ،آزاد هندو گروپ کي وڌيڪ مشتعل ڪيو .
مون ان موقعي جو فائدو وٺي، اسيمبيليءَ ۾ مهمليءَ جي رٿ پيش ڪئي ۽ حڪومت ڊهڻ واري هئي، پر اسپيڪر ڀوڄسنگھ مهمليءَ جي رٿ، ووٽ وٺڻ کان سواءِ ٽاڪ آئوٽ ڪري ڇڏي ــ ۽ ائين سر غلام حسين جي حڪومت بچي وئي . هاڻي غلام حسين هدايت الله محسوس ڪري ورتو ته “اتحاد پارٽي” سان ٺاهه کان سواءِ حڪومت هلائي نه ٿي سهگجي. ان ڪري هن صاحبزادي عبدالستار جان سرهنديءَ معرفت ڪوئليشن گورنمينٽ ٺاهڻ جي آڇ ڪئي. صاحبزادي عبدالستار جان کي اسان چيو ته “اسان اسيمبلين ۾ ڪن اعلى مقصدن ۽ آدرشن تحت آيا آهيون. اسان جو مقصد ڪرسيون حاصل ڪرڻ نه آهي، پر سنڌ جي ماڻهن جي ڀلائيءَ ۽ بهتريءَ جو هڪ پروگرام “سنڌ اتحاد پارٽيءَ” جي منشور جو اهم حصو آهي. جيڪڏهن اسان جي منشور جي ڪن حصن تي غلام حسين هدايت الله عمل ڪرڻ ۽ سنڌ جي ماڻهن جي حالتن سڌارڻ جو وعدو ڪري ته اسان سندس مدد ڪري سگهون ٿا. پر وزارت ۾ شريڪ نه ٿينداسون. ان جي لاءِ اسان پنهنجي پروگرام جون هيٺيون اهم ڳالهيون غلام حسين جي آڏو رکيون:
(1) قانون انتقال ايراضي پاس ڪرڻ، (2) ٽيننسي ائڪٽ پاس ڪرڻ، (3) قرضن معاف ڪرڻ جا قانون پاس ڪرڻ، (4) وياج معاف ڪرڻ، (5) ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر جي ڪرسين جي پرواني ڏيڻ جي رسم بند ڪرڻ، (6) لوڪلباڊيز ۾ ميمبرن ٿاڦڻ جي روايت کي ختم ڪرڻ ــ انهن مان ڪن معمولي ڳالهين جهڙوڪ: درٻارن جي ڪرسين جا پروانا ختم ٿيڻ، لوڪلبورڊ تي ميمبرن ٿاڦڻ جو رواج ختم ڪرڻ وغيره جا ڪم پورا ٿيا، پر قانون انتقال ايراضي، قرضن معاف ڪرائڻ ۽ ٽيننسي ائڪٽ جا بل پاس ڪرائي نه سگهياسون. اسان مٿس زور رکيو، پر سر غلام حسين هدايت الله انڪار ڪيو، ان تي اتحاد پارٽيءَ، هندن جي آزاد پارٽيءَ سان گڏجي ۽ ڪانگريس سان مشورو ڪري، هڪ روپئي جي ڪُتر تي وزارت کي شڪست ڏني ۽ هندستان گڏجي، خانبهادر الهه بخش جي اڳواڻيءَ ۾ نئين وزارت بپا ڪرائي.
الهه بخش جي وزارت پڻ لوڪل باڊيز تي ميمبرن نامزد ڪرڻ جي دستور ختم ڪرڻ ۽ بينچ ماجسٽريٽن جي ڪڍڻ وغيره جا ڪم ڪيا؛ پر مکيه ٽي سوال ــ قانون انتقال ايراضي، قرضن جي معافيءَ ۽ ٽيننسي ائڪٽ پاس ڪرڻ وارا، هندن جي مخالفت سبب جيئن جو تيئن رهيا.
آءُ جيتوڻيڪ ڪانگريس جو ميمبر هئس، پر ڪانگريس جي ٽڪيٽ تي چونڊ نه وڙهي هئم. ان ڪري اسيمبليءَ اندر ڪانگريسي ميمبرن سان گڏ نه هئس، ليڪن اتحاد پارٽيءَ غلام حسين جي حڪومت ختم ڪرڻ کان سواءِ ڪانگريس وارن سان گڏجي حڪومت ٺاهي هئي. انهيءَ موقعي تي ڪانگريس وارن به اسان جي بلن جي مخالفت ڪئي. هنن جو چوڻ هو ته باوجود ان جي ته ڪانگريس غير فرقيوارانه جماعت آهي، پوءِ به جنهن صورت ۾ جدا چونڊن جي بنياد تي اسان چونڊجي آيا آهيون، ۽ اسان جا ووٽر هندو سيٺيا آهن، اُن ڪري اسان انهن جي مفادن جي مدنظر انهن بلن پاس ڪراائڻ جي مخالفت ڪرڻ تي مجبور آهيون.
ڪانگريس جي ان رويي ۽ لاڙي جي ڪري آءُ ڪانگريس کان بيزار ٿي، مسلم ليگ سان لاڳاپيس.
جيئين مون مٿي بيان ڪيو آهي ته سياست ۾ منهنجو اچڻ ڪن مقصدن ۽ آدرشن حاصل ڪرڻ جو ذريعو هو انهن مان مکيه هئا: عوام جي حالت درست ڪرڻ ۽ سنڌ جي ترقيءَ ۽ خوشحاليءَ لاءِ ڪوشش ڪرڻ. اهي ئي مقصد هئا، جيڪي مون کي اسيمبليءَ وٺي ويا هئا. آل انڊيا جماعتن جهڙوڪ: ڪانگريس يا مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ يا انهن مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ به ساڳيائي سبب هئا. آل انڊيا جوڙ جڪي مسئلن ڪڏهن به منهنجي سياسي جدوجهد ۾ پهريون درجو نه ورتو آهي. انهيءَ جذبي سان اسيمبليءَ ۾ داخل ٿيڻ بعد ڪانگريس ۾ شامل ٿيس ۽ انهيءَ جي پليٽ فارم ذريعي سنڌ جي سڌاري ۽ خوشحاليءَ لاءِ ڪوشش ڪيم. پر مون ڏٺو ته ڪانگريس هاءِ ڪمان جو ڌيان آل انڊيا جوڙجڪي مسئلن تي وڌيڪ ۽ سنڌ جي عوام جي حالت درست ڪرڻ ۽ ترقي وٺرائڻ وارن مسئلن تي گهٽ هو. اُن ڪري مون کي مجبوراً ڪانگريس کان جُدا ٿي، مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻو پيو. ڇو ته منهنجي نظر ۾ جماعتون ۽ دستور، ماڻهن ۽ ملڪ جي ڀلائي لاءِ هڪ ذريعو آهن، پر جڏهن به اهي عوام جي بنيادي مفادن لاءِ ڪتب نه ٿا آندا وڃن ۽ انهن کي ڪي ماڻهو يا طبقا پنهنجي ذاتي ۽ گروهي مقصدن حاصل ڪرڻ جو آواز بنائي استعمال ڪن ته اهڙيءَ حالت ۾ هڪ با اصول ۽ ايماندار ماڻهوءَ لاءِ بغاوت کان سواءِ ڪو به ذريعو نه ٿو رهي. پوءِ ڀلي ان ۾ ڪيترين ئي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پوي. مون وٽ پارٽيون، دستور ۽ معاهدا ڪڏهن به مقدس ۽ پوڄا لائق نه رهيا آهن. اهي عوام جي فائدي لاءِ ٺاهيا ۽ ڪيا ويندا آهن، پر جڏهن عوام جي مفادن خلاف انهن کي ڪي ڌريون پنهنجي ذاتي گروهي ۽ طبقاتي مفادن لاءِ استعمال ڪن، ۽ عوام جي مفادن کي پيرن هيٺان لتاڙڻ شروع ڪن ته انهن کي ٽوڙڻ ۽ انهن مان نڪري اچڻ هر محب وطن ۽ قوم دوست ماڻهوءَ جو فرض بنجي ٿو.
هتي ٿورو وقت آءُ توهان جو وٺڻ چاهيان ٿو ته مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ ۾ مون ڪانگريس سان لاڳاپن برقرار رکڻ لاءِ به ڪوششون ڪيون:
1 ــ مون انڊين نيشنل ڪانگريس سنڌ جي صدر ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻيءَ کي هڪ درد انگيز خط لکيو، جنهن ۾ کليءَ طرح ڪانگريس بابت پنهنجو نقطه نظر پيش ڪيم. ان خط مان ڪجهه حصو آءُ هٿي پيش ڪريان ٿو:
“ هيءُ ٽيون خط آهي، جو آءُ اوهان يعني سنڌ ڪانگريس جي پريزيڊنٽ کي لکي رهيو آهيان. اها ڪانگريس ئي آهي، جنهن سان مون پنهنجي صوبي جو روشن مستقبل وابسته ڪيو هو. جيڪڏهن اڄ آءُ مجبور ٿي، ان ساڳيءَ ئي جماعت جي مخالفت لاءِ تيار ٿيو آهيا ته اها صرف ان لاءِ ٿو ڪريان ته کين راهه راست تي آڻي سگهان. ڪانگريس ۾ سڀني رهواسين لاءِ بنا ڪنهن تميز جي برابريءَ جي جڳهه هئڻ گهرجي ۽ اها چند سرمائيدارن جي هٿ جو رانديڪو ٿي ڪتب نه اچي ۽ فرقي پرستيءَ شخصي اثر کان آزاد رهي. ڪانگريس لاءِ مون کي نهايت گهري محبت پئي رهي آهي، تنهنڪري اهو ناممڪن آهي ته آءُ ڄاڻي واڻي ان سان ٽڪرجڻ گهرندو هوندس. آءُ جو ڪجهه ڪريان ٿو، سو صرف سندس جسم ۾ پيدا ٿيل روڳي حصن کي جراحت ذريعي ڪپي ڪوري صاف ڪرڻ لاءِ ڪريان ٿو. انهيءَ جذبي جي ماتحت آءُ توهان ۽ ٻين سنڌ جي ڪانگريسي ڪارڪنن جي غلط پاليسيءَ جي اپٽار ڪري رهيو آهيان.” انهيء خط جي آخر ۾ مون لکيو هو ته: “هيء خط اوهان کي تنگ ڪرڻ جي نيت سان آء ڪونه لکي رهيو آهيان. شل ! اوهان کي سمجهه اچي ۽ حقيقتن کي پوريء طرح سڃاڻي سگهو. اهڙيون حقيقتون، جن کي اوهان عوام (جن جي اڪثريت مسلمان آهي) جي ذهنيت کان پوريءَ طرح واقف نه هئڻ ڪري محسوس ڪري نه ٿا سگهون.
آءُ اوهان کي خبر دار ٿو ڪريان ته جيڪڏهن حالتن کي درست ڪرڻ لاءِ ڪا به غلطي ڪئي وئي ته اها سنڌ ۽ ڪانگريس کي ناقابل تلافي نقصان پهچائيندي. آءُ سمجهان ٿو ته مون ڪانگريس واسطي پنهنجي فرض ادائي پوري ڪئي آهي ۽ اوهان کي حقيقتن کان واقف ڪرڻ لاءِ پوري ڪوشش ڪئي اٿم. هاڻي آءُ سردار ولڀ ڀائي پٽيل ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد وٽ احوال پيش ڪري رهيو آهيا، ته من هو حالتن کي درست ڪن. آءُ ڏسي رهيو آهيان ته اسان جُدا ٿيڻ کي ويجهو اچي پهتا آهيون. زمانو پاڻهي ثابت ڪندو ته حق تي ڪير هو ۽ “فرقي پرستيءَ” جي آڳ ڀڙڪائڻ لاءِ ڪير جوابدار هو!”
2 ــ اگسٽ 1938ع ٽئين هفتي ۾ ڪانگريس جي مرڪزي پارليامينٽري بورڊ جا ميمبر سردار پٽيل ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد ڪراچي آيا. مون ڪوشش ڪئي ته سنڌ ۾ ڪانگريس جي روش کان انهن مرڪزي ليڊرن کي واقف ڪريان ته جيئن اهي سنڌ ڪانگريس جو صوبائي ڪميٽيءَ کي پنهنجيءَ پاليسيءَ کي درست ڪرڻ لاءِ چون. مون کي اميد هئي ته آل انڊيا ليڊر ان سوال کي صوبي ۽ عوام جي نقطي نگاهه کان ڏسي، مڪاني پارٽيءَ جي صحيح رهبري ڪندا. پر مولانا آزاد ۽ سردار پٽيل ڪجهه ڏينهن رهي، احوال معلوم ڪري، بنا ڪنهن خاطر خواهه فيصلي ڪرڻ جي پوئتي موٽي ويا، جن اميدن سان کين گهرايو ويو هو، سي پوريون نه ٿيون ۽ حالتن جي درست ٿيڻ جي عيوض مرڳو آل انڊيا اختلافن جا سنڌ جي سرزمين تي دروازا کُلي پيا.