14
تاريخ جي ڪيڏي نه بي رحمي ۽ ستم ظريفي آهي، جو چور ۽ قاتل، ڀاڳين ۽ وارثن جي قسمت جا فيصلا ڪرڻ وقت ڏاڍا معصوم ۽ مقدس لفظ استعمال ڪري پنهنجن چهرن تي ڪيڏا نه خوبصورت نقاب اوڍين ٿا. اهو هر دور ۾ ٿيندو آيو آهي ۽ خبر ناهي ته انسانيت جي مقدر ۾ اهي ڀيانڪ دوکا اڃا ڪيترو وقت لکيل آهن، جن کي برداشت ڪرڻ جو تلخ تجربو کيس سهڻو پوندو. مولانا ابوالڪلام آزاد لکيو آهي ته :
“ايشيا ۾ سياست هميشه مذهب جي پاڇي هيٺ رهي آهي، ڪيترن ئي حق پرستن جا خون آهن، جيڪي سياست جي ڪري ٿي، پر اُنهن تي مذهب جي مقدس چادر وڌي وئي. هتي مُفتيءَ جو قلم، جلاد جي تلوار جي تابع رهيو آهي ۽ جيڪي به حق پرست صداقت جي جرم ۾ شهيد ڪيا ويا آهن، تن جي خون ۾ حڪمرانن جي تلوار سان گڏ مفتيءَ جو قلم پڻ ٻڌل رهيو آهي.”
پاڪستان ۾ به اهو ئي سڀ ڪجهه شروع کان وٺي ٿيندو رهيو آهي. جيئن ته هيءُ ملڪ مذهب جي نالي تي وجود ۾ آندو ويو هو، اُن ڪري مُفتي ۽ جلاد جا اختيار هڪ ئي وقت پاڪستان جي حڪمرانن کي حاصل هئا، جن کان هنن هر دور ۾ ڀرپور طريقي سان ڪم پئي ورتو آهي ۽ اهو ئي حربو هنن وقت به وقت منهنجي خلاف به استعمال پئي ڪيو آهي، جيڪو ون يونٽ ٺاهڻ کان اڳ ۾ به هنن استعمال ڪيو ۽ مون کي جيل ۾ وجهي، ون يونٽ جو ٺهراءُ سنڌ اسيمبليءَ کان بندوق جي زور تي پاس ڪرائي ورتو.
ون يونت ڇا جي لاءِ ٺاهيو ويو هو؟ جيئن آئون اڳ ۾ چئي آيو آهيان ته ون يونٽ ٺاهڻ جو وڏي ۾ وڏو مقصد اوڀر پاڪستان (بنگال) جي اڪثريت کي ختم ڪري اولهه پاڪستان جي نالي ۾ پنجاب جي بالادستي قائم ڪرڻ هو، پر ڪجهه ٻيا مقصد به هئا جن تي روشني وجهڻ کان اڳ ۾ آئون اهو “مخفي دستاويز” (Secret Documents) هتي پيش ڪري رهيو آهيان، جيڪو اولهه پاڪستان جي هڪ وزير سردار عبدالرشيد، مغربي پاڪستان اسيمبليءَ ۾ ظاهر ڪيو هو. [ هتي ڊاڪيومينٽ جو متن ۽ ترجمو شامل ڪجي ٿو]
ون يونٽ جو ڪيس
پاڪستان جي تخليق جي پٺيان، اسلامي نظريي وارو اتحاد ۽ يڪ جهتيءَ جي محرڪ سگهه ڪارفرما هئي، جنهن مسلمانن کي هڪ اٽوٽ قوت بنائي ڇڏيو هو. اهوئي سبب هو جو انهن، قبائلي، مقامي ۽ محدود حلقي وارن تمام ننڍن ويچن ۽ مفادن کي وساري نظريي جي ايڪي ۽ مقصد جي حصول واسطي، پاڻ ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ جي ضرورت کي محسوس ڪيو، جنهن جي آڌار تي هو جدا قوم جي روپ ۾ سڃاڻپ لائق بڻجي پيا. پاڪستان جي ماڻهن کي جدا رهڻ جو حق به هو. ڇاڪاڻ ته اهي هڪ قوم آهن. جيڪڏهن هڪ قوم نه هجن ها ته ورهاڱي واري ساري ڏکي جدوجهد ناقابل برداشت ٿي پوي ها. اسان ڏکين حالتن مان گذرڻ کان پوءِ منزل مقصود تي پهتا آهيون. گذريل ستن سالن جي عرصي ۾ اسان جو انتهاپسند ڌڙن سان به واسطو پيو آهي. اسان انهن سڀني ڳالهين کي نظر ۾ رکي ن فيصلي تي پهتا آهيون ته جيڪڏهن انهن ڌرين تي ڪڙي ۾ ڪڙي نظر نه رکي وئي ته اسان ڦيٽهڙي جي مارڳ تي هلي پونداسون. هر قسم جي انڪاري لاڙن، ماڻهن جي حوصلي، اعتماد ۽ ايڪي کي اڳيئي گهڻو هاڃو رسايو آهي ۽ مستقبل جي حڪومت جي جوڙجڪ ڪرڻ واري رستي ۾ اهي تخريبي عناصر رنڊڪ بڻجي پڌري پٽ آڏو بيهي رهيا آهن. اهو پنهنجي جاءِ تي هڪ قومي الميو آهي. اسلامي روايتون ۽ نظريو پنهنجي جاءِ ت اهم آهي. پر اسان ڏاڍي ڏچي وارين حالتن ۾ وڪوڙيل آهيون. اسان جي ملڪ جا ڪي ترقي پذير ۽ ڪي نهايت پٺتي پيل علائقا آهن. پاڙيسري ملڪ نهايت سگهارو ۽ هن ملڪ جو رت پياڪ ويري آهي ۽ ان کي ختم ڪرڻ لاءِ پڪو پهه ڪيو ويٺو آهي. اهڙي قسم جا ڀيانڪ خطرا جهڙي تهڙي ايڪي ۽ ٻڌيءَ جي تقاضا ڪو نه ٿا ڪن، پر ڪنهن نهايت سگهاري اتحاد جو مطالبو ڪن ٿا ۽ اهو ئي سلامتيءَ سان رهڻ جو اڪيلو مارڳ آهي. هن معاملي ۾ اسلام، ايمان، قومپرستي ۽ وطن دوستي به ساڳي حقيقت ڏانهن اشارو ڪري ٿي. هندستان جي ڀيٽ ۾ اسان وڏي ڏچي ۾ ڦاٿال آهيون. جيڪو جدا مذهبن ۽ ڌار ڌار ملڪن هجڻ جي باوجود به پنهنجي خاص نظريي جي رهنمائيءَ ۾ ، ايڪي، اتحاد ۽ ترقي ڏانهن تڪڙو وڌي رهيو آهي. پر اسين هڪ مذهب ۽ هڪ نظريي هوند به ڌاڻين مُڃَ ڌار لڳا ويٺا آهيون. جيڪڏهن طاقتون ۽ فضول ڳالهيون ڪڍي ڇڏيون ته پاڪستان به سٻنڌ ۽ ايڪي واري ماڳ ڏانهن وڌي سگهي ٿو.
جاگرافيائي ۽ انتظامي نقطئه نگاهه کان اوڀر ۽ اولهه پاڪستان جو سٻنڌ ناممڪن ڏسڻ ۾ اچي رهيو آهي. هن بنيادي ڪمزوريءَ کي، پاڪستان جي ٻنهي حصن ۾ هڪ سگهارو اتحاد قائم ڪي دور ڪري سگهجي ٿو. اسان لڏي لمي نقصان پرائي سگهون ٿا، پر مڪمل ڦير ڏئي ان جو ازالو به ڪري سگهجي ٿو. خوش قسمتيءَ جي ڳالهه اها آهي ته پاڪستان لاءِ اها ڪا نئين ڳالهه ڪانه آهي. سهلٽ ۽ چٽگانگ جو زنده مثال آهي. تاريخي نقطئه نظر کان اهي ٻئي علائقا اوڀر بنگال کان ماڳهين وکرا ۽ نرالا آهن. پر خطرناڪ صورتحال جو صحيح اندازو ڪري پنهنجا ننڍڙا مفاد وساري اوڀر بنگال ۾ ضم ٿي ويا آهن. اسان کي به اوڀر بنگال جي شاندار مثال ٿي هلڻ گهرجي ۽ انهن جيان “ون يونٽي” ٿيڻ کپي.
(2) پاڪستان، اوڀر ۽ اولهه جي ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. اها تقسيم هتان جي سياستدانن لاءِ مٿي جو سور بڻيل آهي. جاگرافيائي فاصلي سبب اهي تڪليفون قدرتي آهن، جن لاءِ ڪجهه ڪري به ڪو نه ٿو سگهجي. زبان جدا، اقتصادي پيداروي ذريعا مختلف، انتظام جي شڪل صورت الڳ، اقتصادي ڏچا ڌار ڌار، ان ڪارڻ اختلافن ۽ تضادن، ڳنڀير وايون منڊل پيدا ڪري ورتو آهي ۽ شڪ شبها به پڻ پيدا ٿي پيا آهن. اها حقيقت بحث ڪرڻ کان سواءِ به بلڪل چٽي آهي ته جيڪڏهن پاڪستان جي اوڀر ۽ اولههوارن حصن کي آزاد حيثيت ۾ زنده رهڻو آهي ته کين هڪ ٻئي سان هٿ هٿ ۾ ملائي گڏجي هلڻو پوندو. پنهنجي باهمي تعلقاتن ۾ سچي دوستيءَ ۽ دل جي گهرائيءَ سان مختلف گڏيل مفادن ۾ هڪ جهڙو شريڪ ٿيڻو پوندو. پر انهن گڏيل مقصدن کي حاصل ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو نظر اچي رهيو آهي، ڇا ڪاڻ ته پورن ٽن سالن کان وٺي هيءُ ملڪ، دستور ٺاهڻ جي ڏس ۾ وڏي ڏچي ۾ ڦاٿو رهيو آهي، جنهن ملڪ جي جمهوريت جي روشن چراغ کي ڄڻ گُل ڪري ڇڏيو آهي. ان تعطل جا بنياي سبب اهي شڪ ۽ شبها آهن ته متان پاڪستان جو هڪ حصو ٻئي حصي مٿان غلبو حاصل ڪري وڃي. اهو وايو منڊل تيستائين برقرار رهندو، جيستائين غلبي ڪرڻ وارا شڪ ث شبها هميشه لاءِ دور نه ٿيا آهن، جيستائين حرص جي ڦندي ۾ ڦاسائي استحصال ڪرڻ وارا لاڙا ختم نه ٿيا آهن. پر ان جو امڪان تيستائين موجود ڏسڻ ۾ ڪو نه ايندو، جيستائين اسان دل جي گهراين سان هڪ ٻئي تي انحصار نه ڪنداسون ۽ انحصار، باهمي مصالحت، ڳالهه ٻولهه ۽ باهمي صورت حال ۾ ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن اهڙي قسم جي هم آهنگيءَ جا اسباب پيدا ڪيا ويا ته پاڪستان کان الڳ ٿيڻ وارن لاڙن کي ٻنجو ڏئي سگهجي ٿو. اهڙن شڪن ۽ شبهن کي ختم ڪرڻ جو اهو هڪ طريقو آهي ته پاڪستان جي ٻنهي حصن کي هڪ جهڙو سگهارو هجڻ گهرجي. جيڪڏهن ٻئي حصا هڪ جهڙا مضبوط هوندا ته ملڪ جي پيداوار ذريعن ۾ هڪ جيترا شريڪ رهندا. اهڙيءَ ريت هڪ حصي ۾ اقتصادي شگاف ۽ ڪمزوريون ڪو نه هونديون، جو ٻيو اچي منجهس حريص نظرون وجهي ان جو استحصال ڪري. نيڪ نيتي ۽ اخلاص سان اهڙين ڳالهين تي ضابطو رکي سگهجي ٿو. پر جيڪڏهن هڪ ٻئي تي سياسي طور غلبي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته علحدگيءَ وارن لاڙنکي ڪڏهن به روڪي ڪو نه سگهيو. تنهن ڪري اها ڳالهه لازم ٿي پئي آهي ته اولهه پاڪستان ۾ به ون يونٽ هجڻ گهرجي. ان طريقي سان ئي اوڀر پاڪستان واري ون يونٽ سان ڀائيچاري ۽ هڪ ٻئي تي انحصار وارو وايو منڊل پيدا ٿي سگهندو. هن تجويز کان سواءِ ملڪ جي دستور ۾ ڪو به اهڙو فقرو موجود ڪو نه آهي جيڪو هن ڏچي جو نبيرو ڪري سگهي. هن منصوبي کان سواءِ ٻي ڪا به ڳالهه صحيح جمهوريت لاءِ فائديمند ڪا نه ٿيندي.
(3) اولهه پاڪستان جي انتظامي هڪ جهڙائيءَ ڪري ننڍين ايڪاين جو انتظام نهايت عمدي نموني سان هلائي سگهبو.
(الف) جيڪڏهن ڊگهيءَ نظر ۽ بنيادي سچائيءَ سان ڏٺو وڃي ته پاڪستان جا الهندا صوبا ثقافتي نقطئه نگاهه کان هڪ آهن، ان کان سواءِ منجهن، مسلمان هجڻ ڪري، سگهارو اتحاد قئم آهي. ساڳي تاريخ آهي ۽ ساڳيون طبعي حالتون آهين. نسل جي هڪ جهڙي رشتي ۾ جڪڙيل ۽ مٿن هڪ جهڙو ثقافتي اثر آهي. سندن خوف خطرا ۽ ڊپ ڊاءَ به هڪ جهڙا آهن.
جيڪڏهن منجهن ڪو فرق آهي به ته اهو بنيادي نه پر فروعي آهي. جيڪڏهن اوهان مشاهدو ڪندؤ ته اولهه پاڪستان جا ماڻهو غير محسوس طور هڪڙي طريقي سان هڪ آهن ته اولهه کان اوڀر ۽ ڏکڻ کان اتر اک ڦيرائي ڏسندؤ ته مذڪوره صوبن جي ماڻهن ۾ ڪڳو خاص فرق معلوم ڪو نه ٿيندو، توڙي جو سندن انتظامي علائقا مختلف آهن. روالپنڊي ڊويزن جي ويجهو هزاري، ميانوالي ۽ دير غازي خان جا ماڻهو، پنهنجي اوڀارين پاڙيسري علائقن کان وڌيڪ الهندي وارن علائقن سان هڪ جهڙائي رکن ٿا. اهڙيءَ ريت ملتان ۽ بهاولپور وارا، گجرات، گجرانواله ۽ خانپور جي ماڻهن کان ڪجهه مختلف، پر سنڌ جي ماڻهن سان وڌيڪ هڪ جهڙائي رکن ٿا. سنڌ ۽ بلوچستان ۾ گهڻي هڪ جهڙائي ڏسڻ ۾ ايندي. هوڏانهن بلوچستان جو مٿيون اڌ پٺاڻن سان ڀريو پيو آهي. اهڙا ٿورا ٿورا فرق دنيا جي گهڻن ملڪن ۾ نظر ايندا. انهن ڳالهين کان انگلنڊ، اٽلي، فرانس ۽ سوئزرلينڊ به وانجهيل ڪو نه آهن. دنيا جا اهي ملڪ جن ۾ هڪ ايڪائي (Unitary of One unit) وارو انتظامي سرشتو جاري آهي، تن ۾ به اهڙا ٿورا ٿورا فرق ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جنهن جو مثال انگلنڊ، فرانس ۽ اٽلي آهي. ٻوليءَ جي بنيادن تي جيڪڏهن صوبا قائم ڪجن ته اهو هروڀرو ضروري ڪو نه آهي ته اتي ثقافتي هڪ جهڙائي به هوندي. جيڪڏهن هر صوبي لاءِ هڪ جهڙي ٻولي لازمي آهي ته پوءِ اولهه پاڪستان جا صوبا ضلعي جيترا وڃي بڻبا. زبان جو مسئلو پنهنجي جاءِ تي هڪ اگري سچائي آهي، پر انتظامي نقطئه نظر کان ان کي رنڊڪ نه بنائجي ته صحيح ٿيندو. زبان جي مسئلي، اتحاد ۾ نه اڳي ڪڏهن رنڊڪ وڌي آهي، نه اڳتي هلي بڻبو. جيڪڏهن ڪنهن مخصوص زبان جو علائقو ان انتظامي خطي ۾ اچي وڃي ٿو، جنهن سان مذڪوره زبان جو ڪو واسطو ڪو نه آهي ته ان زبان ثقافت کي ترويج، ترقيءَ ۽ سلامتيءَ جو پورو حق ڏنو ويندو.
(ب) ان کان علاوه اولهه پاڪستان وارو علائقو اقتصادي طور تي هڪ ايڪائي (One unt) آهي. اولهه پاڪستان جهڙي هڪ صوبي ۾ اقتصادي پيداواري ذريعا، ضرورتون، ترقيءَ جا مطالبا روزگار مهيا ڪرڻ جا طريقا ۽ مختلف طبقن کي ترتيب ڏيڻ جا ڍنگ بلڪل ساڳيا آهن. ان کان علاوه اهي حقيقتون اندروني طور تي پاڻ ۾ لاڳاپيل ۽ هڪ ٻئي تي گهڻو انحصار رکن ٿيون. ساڳي زرعي اقتصاديات آهي. زراعت کي ساڳين درياهن مان پاڻي ملندو آهي. زرعي پيداوار سان لاڳاپيل سڀئي جنسون هڪ جهڙيون اپايون وينديون آهن. ساڳي ئي قسم جون منڊيون آهن، جنهن ڪري اڳتي هلي ساڳي قسم جي صنعت قائم ٿيندي. اهڙا اقتصادي ذريعا تڏهن لاڀائتا ثابت ٿي سگهندا، جڏهن انهن کي عوامي مفادن کي نظر ۾ رکي استعمال ڪيو ويندو. کاڻيون ۽ بجليءَ جي پيداوار هڪ علائقي ۾ آهي، مگر ان جو کاپو وري ٻئي علائقي ۾ اقتصادي طور تي پنهنجا مقامي مسئلا آهن. اهي مسئلا تڏهن نبيري سگهبا، جڏهن انهن کي سجھي علائقي جي ماڻهن جي مفادن مطابق ونڊيو ۽ ورهائبو. اتر اولهه واري سرحدي صوبي ۾ پيدا ٿيندڙ بجلي پنجاب جي صنعتن کي هلائڻ لاءِ استعمال ٿيڻ گهرجي. پنجاب جي دولت کي بلوچستان ۽ قبائلي علائقن جي ترقيءَ واسطي ڪم آڻڻ گهرجي. سنڌ ۽ بهاولپور جي پئسي کي اتر پنجاب جي فوجين کي سگهارو ڪرڻ لاءِ ڪتب آندو وڃي. ڪجهه رنڊڪن ۽ ناموزون طريقن سان هن کان اڳ ۾ به ائين ٿي رهيو هو، پر ون يونٽ مان اسان جو مقصد آهي ته هن طريقئه ڪار ۾ ڪا رنڊ يا وٿي ۽ ويڇو نه پوي، سولائي ۽ سنهجائي ٿئي، رابطو ۽ تنظيم هجي ۽ فطري طور پنهنجو پاڻ هلندو رهي ۽ هرڪو ماڻهو پنهنجو حق سمجهي ان جو مطالبو ڪري. اهو فقط تڏهن ممڪن ٿي سگهي ٿو، جڏهن اولهه پاڪستان انتظامي طور هڪ ايڪائي (One unit) هجي.
موجوده صورت حال ۾ صوبن جا پيداوار ذريعا غير برابر آهن ۽ هڪ مثالي ترقي ۽ امڪاني سگهه بڻجڻ واسطي ڪن ڳالهين ۾ ته بلڪل اڻ پورا آهن (هتي اسان مالياتي صورتحال ۽ پيداواري ذريعن کي استعمال ڪرڻ جو وچور ڏينداسين). جيڪڏهن وڌيڪ صوبائي خودمختياري تحت صوبا الڳ رهيا، جيڪا ون يونٽ جي متبادل صورت حال آهي ته پوءِ هڪڙا صوبا قرض ڏيندڙ ۽ ٻيا قرض وٺندڙ بڻجي ويندا. نتيجي ۾، سياسي مايوسي، هڪ ٻئي خلاف ڪاوڙ، ڪينو ۽ دشمني پيدا ٿي پوندي، ائين جيئن هندستان ۾ ورهاڱي کان اڳ هو. نتيجو اهو نڪرندو جو پيداواري ذريعن جو استعمال گهٽ ٿيندو. ترقيءَ جي رفتار سست ٿي ويندي، شاهوڪار صوبا ڪنجوس ٿي ويندا ۽ غريب صوبن کي ڏائڻ جيان ڏنگيندا.
ون يونٽ جو ڏٺو وائٺو فائدو ننڍن صوبن کي ٿيندو. اهي اڄ ڪلهه امدادن ۽ خيراتن تي هلي رهيا آهن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي، جو اهي سياسي طور تابع ٿي پيا آهن. ون يونٽ کان پوءِ هر مطالبو سندن حق هوندو، جيڪو قانون تحت دڙٻاٽي وٺندا. ون يونٽ واري ساري علائقي ۾ جيڪي به پيداوري ذريعا هوندا ڄڻ سندن آبائي ملڪيت هوندي. ترقي يافته ۽ غير ترقي يافته فرق کي جلديءَ ۾ ائين دور ڪيو ويندو، جيئن پنجاب جي ضلعن مان دور ٿي رهيو آهي. شروعات ۾ ئي لازمي طور دل کولي امداد ون يونٽ جي انهن علائقن جي ڪئي ويندي، جيڪي وڌيڪ ترقي يافته هوندا جنهن جي معنى اها ٿيندي ته تمام ٿوري وقت ۾ گهڻي ترقي ڪري وٺندا. ساڳيو فائدو پٺتي پيل علائقن کي به پوندو، جيڪي پنهنجي ڪوششن سان ترقيءَ جي ان درجي تي پهچي ڪو نه سگهيا هوندا. ون يونٽ جي ترقي يافته علائقن جي ڌن ۽ پيداواري ذريعن جو وهڪرو پٺتي پيل علائقن ڏانهن شروع ٿي ويندو، جنهن وسيلي پٺتي پيل علائقن جي هڪ پاسي ترقي ٿيندي ۽ ٻي پاسي سندن مستقبل جي پيداواري ذريعن کي ترقي ڏياري ويندي، انهيءَ لاءِ ته جيئن هو ٻين جا ڳيجهو نه رهن جيڪو اڳتي هلي، “ون يونٽ” حڪومت جي نگرانيءَ هيٺ هڪ قسم جو خودڪار طريقو بڻجي ويندو. ون يونٽ ۾ ملڪ جا پيداواري ذريعا گهڻا وسيع ۽ جهجها هوندا، جن جو انت پار ڪونه هوندو. هڪ ٻئي تي فطري انحصار ڪرڻ ائين آهي، جيئن اڪيلي طور امداد وٺي سياسي طور تابع ٿي وڃي. اهو هڪ چريائيءَ جو ڪم آهي، جيڪو اڳي يا پوءِ ڇڏڻو پوندو.
(4) اهو به ڌيان ۾ رکڻ ضروري آهي ته پاڪستان هڪ غريب ملڪ آهي. تنهن هوندي به گهڻن صوبن جي موجودگيءَ ڪري اسان جو انتظامي طريقئه ڪار، جنهن ۾ حڪومت جي انتظامي اسيمبلين ۽ پبلڪ آفيسن تي ٿيندڙ جدا جدا خرچ ايترو گهٽ آهي، جو اُن جو دنيا ۾ مثال ملڻ مشڪل آهي. اسان جي حڪمت عمليءَ جو پهريون قدم اهو هوندو جو مستقل مزاجيءَ سان ڪفايت شعاريءَ کان ڪم وٺي وڏن ڪمن کي به ننڍڙو ڪري هڪ هڪ پئسي بچائڻ جو جتن ڪنداسون. اسان کي ان حقيقت ڏانهن ڌيان ڏيڻ به ضروري آهي ته دنيا ۾ اولهه پاڪستان کان به وڏن علائقن تي به هڪ ايڪائي (Unitary) واريون حڪومتون قائم آهن. ورهاڱي کان اڳ هندستان ۾ شامل پنجاب به هن پنجاب سان شامل هو ۽ تڏهوڪي اڪيلي پنجاب جي آدمشماري، هن سڄي اولهه پاڪستان جي آدمشماريءَ کان به گهڻي هئي. هن ون يونٽ ڪري جيڪا خرچ جي بچت ٿيندي ان جي صحيح استعمال جي واٽ به ڪڍي وٺنداسون.
(5) ون يونٽ مان، قومي، سياسي۽ نظرياتي فائدا به تمام گهڻا آهن.
(الف) ايڪي ۽ ٻڌيءَ جو احساس اڀرندو، جيڪو ورهاڱي کان پوءِ اسان ۾ ڪو نه رهيو آهي.
(ب) اسان جي سياسي رهبرن ۾ هڪ ترقي يافته نواڻ ايندي. اهي گهٽ درجي واري سازشي سياست مان ٻاهر نڪري ايندا. ننڍڙن صوبن جا سياستدان اڳي ڪن جهڙن متحرڪ جذبن ۽ محدود سوچ واري ٽائون ڪميٽيءَ جي حدن تائين سياست ڪندا هئا، تنهن کان نجات حاصل ڪندا. ملڪ ۾ اڃا تائين به حڪومت هلائڻ جو فن اڻ پورو رهيو آهي. پر هاڻي هر هوشيار ماڻهو کي جتي به چاهيندو، پنهنجي ڏات جو جوهر ڏيکارڻ جو سونهري وجهه ملندو. ساڳئي قسم جون گهڻيون آفيسون هونديون، تنهن ڪري سندن نوڪرين جي گريڊ ۽ اهليت گهٽجڻ جو امڪان ڪو نه هوندو.
(ت) سياست جو ميدان کليل ۽ وسيع هوندو، تنهن ڪري سياستدانن جي نقطئه نظر ۾ وسعت ايندي. ننڍڙين ايڪاين ۾ هاري ناري، ڪمي ڪاسبي ڏاڍ ۽ ڏمر هيٺ رهندو آهي، پر ون يونٽ واريءَ حڪومت ۾ سڌارن وسيلي پٺتي پيل علائقا سڌريل ۽ ترقي يافته علائقن سان اچي ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي بيهندا. ترقيءَ جا عناصر هڪ محدود علائقي جي ڀيٽ ۾ کليل ۽ وسيع فضا ۾ وڌيڪ اثر ڏيکاريندا، ڏتڙيل ۽ ڏاڍ ڏهڪايل ماڻهن لاءِ ون يونٽ وڏو آسرو آهي.
(6) اها ڳالهه به بحث لائق آهي ته موجوده حالتن جي اگرين سچاين مطابق ون يونٽ ڪو نظريو ڪو نه آهي پر سڄي ڏچي کان جان ڇڏائڻ جو اهو اڪيلو رستو آهي. بنگال مڪمل صوبائي خودمختياريءَ جو اعلان ڪيو آهي، جنهن مطابق مرڪز وٽ باقي وڃي ٽي کاتا رهندا. حالتن مان معلوم ٿئي ٿو ته اسان جي هن تجويز کي بنگال وارن رد ڪري ڇڏيو آهي. سندن مڪمل صوبائي خودمختياريءَ وارو مطالبو ڄڻ عملي سياست جي دائري کان بلڪل ٻاهر آهي. نتيجو اهو نڪرندو ته مرڪز جنهن وٽ فقط ٽي اسم هوندا ۽ ملڪ جي سڄي ترقيءَ، سماجي تعمير ۽ اقتصادي ترقي ۽ تعمير به سندس ذميواري هوندي، هڪ عام ماڻهو جو به ان سان واسطو هوندو، سو صوبن آڏو ڳيجهو ٿي پوندو. جيڪڏهن صورتحال انهيءَ رخ ۾ بدلجي وڃي ٿي ته صوبا جن مٿان نئين قسم جون ذميواريون ٿاڦيون پيون ٿيون وڃن، سي هن نئين ڏچي سان برميچي ڪو نه سگهندا. مڪمل صوبائي خودمختياريءَ جي هن نئين وايو منڊل ۾ سنڌ، پنجاب ۽ اتر اولهه وارو سرحدي صوبو ڀڃ ڊاهه جو شڪار ٿي ويندا، هولناڪ تباهي اچي ويندي ۽ سارو معاملو ڊانوان ڊول ٿي ويندو. ون يونٽ واري حڪومت پنهنجيءَ سگهه، استحڪام ۽ پنهنجن لاءِ محدود پيداواري ذريعن رستي مڪمل صوبائي خودمختياريءَ جهڙي ڏچي کي ئي منهن ڏيڻ جي لائق هوندي.
زونل فيڊريشن به ڌوڪي ۽ فريب کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ڪانه آهي. اها ته موجوده صورت کان به وڌيڪ خطرناڪ آهي. اهڙي قسم جي نظام وٽ دستور ٺاهڻ جي موجوده ڏچي جو به نبيرو ڪو نه آهي. وٽس ون يونٽ لاءِ موجوده بحث مباحثي جي نبيري واسطي گس ڪو نه آهي.
(زونل فيڊريشن جي بحث واسطي هڪ جدا لکت جي ضرورت آهي)
(7) ننڍن صوبن کي اهو ڊپ سراپي ويو آهي ته ون يونٽ جي اقتدار ۾ سندن ڀاڱو گهٽجي ويندو، وزارتون ٿوريون هونديون. هر علائقي ۾ جوءِ ۾ سرڪار طرفان روزگار جا ذريعا گهٽ هوندا. اهو سچ آهي. پر ان جو گهڻن ماڻهن تي ڪو به انڪاري اثر ڪو نه پوندو، پر پاڻ وڌيڪ منجهن ڇڪ ڪرڻ جي سگهه اچي ويندي. حقيقت اها آهي ته ون يونٽ جي جوڙجڪ ۾ ماڻهن اندر موجوده صوبن کان وڌيڪ اقتدار سگهه اچي ويندي. موجوده صورت حال ۾ اهو ڏسڻ ۾ ايندو ته سچو پچو اقتدار مرڪزي حڪومت وٽ آهي، جنهن ۾ بنگال جو وڏو ڀاڱو آهي ۽ باقي رهندڙ ٿورائي واري ڀاڱي ۾ اسان سڀئي ڀاڱي ڀائيوار آهيون. ون يونٽ واري جوڙجڪ ۾ ٿيندو هيئن، جو سڄو اقتدار اعلى پاڪستان جي اولهه ۽ اوڀر وارين ايڪائين ۾ هڪ جهڙو ورهايو ويندو. اهڙيءَ ريت هر هڪ ايڪائي هڪ آجي اقتدار جو مزو ماڻيندي. هيءَ پهريون ڀيرو آهي جو اولهه پاڪستان کي اقتدار ماڻڻ جو پورو حق ڏنو وڃي وٿو. ان طريقي سان ننڍا صوبا اقتدار جي وڏي حصي جا حقدار ٿيندا. ننڍين ايڪاين کي ايڏو وسيع اقتدار فقط ون يونٽ جي جوڙجڪ کان سواءِ ڪٿي به ملي نه سگهندو. ون يونٽ جي قانون ساز اداري ۾ سندن نمائندگي مرڪزي قانون ساز اداري کان وڌيڪ جهجهي هوندي. ون يونٽ جي جوڙجڪ ۾اقتصادي ميدان اندر غريب ۽ پٺتي پيل ننڍن صوبن جون راهون وڌيڪ روشن آهن.
هاڻي مرڪزي خرچ مان بنگال کي پنهنجي حصي مطابق وڏو اڌ ملي ٿو ۽ ننڍو اڌ اسان ٻين سڀني صوبن کي ملندو آهي. پر وفاق جي ٻن ايڪاين ۾ مڪمل صوبائي خودمختياري جي اصول تحت اهو بار گهڻو گهٽجي ويندو ۽ پاڪستان جو مرڪزي خرچ اولهه ۽ اوڀر وارين ايڪاين ۾ هڪ جيترو ورهايو ويندو. ان نتيجي ۾ اولهه پاڪستان واري ون يونٽ کي جيڪو به واڌو پيسو ملندو، سو اولهه جي پٺتي پيل ننڍن صوبن جي سڌارن ۽ ترقيءَ ۾ ڪتب ايندو.
ننڍن صوبن کي يقين ڏيارڻ ۽ لهندڙ پٺتي پيل غريب صوبي کان لاپرواهي ڪرڻ واري لاڙي کي ٻنجي ڏيڻ لاءِ، مان اها گذارش ڪندس ته، سوئيزرلينڊ جي حڪومتي سرشتي جو مطالعو ڪيو وڃي. اها رياست پنهنجي ملڪ جي اهم علائقن ۽ ننڍين ثقافتي ايڪاين کي انصاف سان ناڻو مهيا ڪندي آهي.