23
جنهن سنڌ کي آئون سڌوديش سڏي رهيو آهيان، ۽ سنڌوديش ٺاهڻ لاءِ جدوجهد ڪري رهيو آهيان، اُهو ملڪ سنڌ، تاري جي تمام ڊگهي عرصي ۾ انهيءَ نالي سان سڏبو رهيو آهي.
مُون سنڌوديش کي سنڌي ماڻهن جي منزل مقصود طور 31 مارچ 1973ع ۾ سنڌي شاگردن پاران سنڌ يونيورسٽيءَ، مون سان ملهايل شام جي موقعي تي پنهنجي صدارتي تقرير ۾ پيش ڪيو هو. اُن جي واسطيدار ٽڪرو هيءُ آهي.
“آئون” : غور فڪر ۽ تجربي بعد اُن نتيجي تي پهتو آهيان ته سنڌ جا رهاڪو زبان، ڪلچر، تاريخي روايات، سياسي ۽ اقتصادي مفادن جي بنياد تي جُدا قوم آهن، ۽ قومن جي حق خوداراديءَ جي آڌار تي پنهنجا سياسي، اقتصادي، ڪلچرل آزاديءَ، خوشحاليءَ ۽ ترقيءَ جا فيصلا ڪرڻ جا حقدار آهن. اُن جي لاءِ هنن کي سنڌوديش حاصل ڪرڻ گهرجي. سنڌوديش، برصغير پاڪ و هند ۾ هزارين ورهين کان جداگانه تاريخي ملڪ رهيو آهي، ۽ دنيا جي ٻين ملڪن وانگر ان کي پنهنجي مستقبل جي فيصلي ڪرڻ جو هرڪو حق آهي. هتي آئون توهان کي سنڌوديش جي معنى ٻڌايان ٿو.
سنڌوديش جي معنى سنڌو طاس جي موجوده سنڌ ملڪ واري آزاد، ايراضي آهي. اِن ملڪ هزارن ورهين کان پنهنجي علحده حيثيت قائم رکي آهي. سنڌ ۽ سنڌوديش ۾ تفاوت اهو آهي ته سنڌ ۾ ساري “انڊس ويليءَ ” (Indus Valley) وارو ملڪ اچي وڃي ٿو، پر سنڌوديش ۾ صرف موجوده سنڌ جي ايراضي آهي. جيئن بنگال جي معنى صرف اڀرندي بنگال وارو آزاد ملڪ آهي.
سنڌوديش جي نالي وٺڻ مان، اسان جو مقصد اُن خطئه زمين جي سياسي آزادي، اقتصادي خوشحالي ۽ ڪلچرل ترقي ٿئي ٿو، جا هن وقت صوبه سنڌ تي مشتمل آهي.”
هن تقرير تان ڏمرجي سرڪار مون کي 6 مئي 1973ع تي نظربند ڪيو ۽ 12 مئي 1973ع تي نظربنديءَ جا سبب، منهنجيءَ مڪمل تقرير جي ڪاپي سميت هڪ حڪمنامي ذريعي سرڪار طرفان مون ڏانهن موڪلي ڏنا، جنهن جو نقل هت شامل آهي :
سنڌ حڪومت
وزارت داخلا
ڪراچي. 2 مئي، 1973ع
نظربنديءَ لاءِ سببن جو ياداشت نامو
تو، مسٽر جي ايم سيد ولد محمد شاهه ويٺل سن ضلعو دادو، کي، ضابطه 32 جي فقري (1) دفعي (b)، (f) ۽ ان سان گڏ، ڊفينس آف پاڪستان جي ضابطي 213 تحت ۽ حڪم نامي نمبر 9053 تاريخ 6 مئي، 1973ع مطابق سنڌ حڪومت ٽن مهينن لاءِ نظر بند ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو آهي. انهيءَ مقصد سان ته توکي ان طرز عمل کان روڪي سگهو، جيڪو عوامي سلامتي، سنڌ صوبي جي امن امان ۽ پاڪستان جي سلامتيءَ لاءِ هاڃيڪار آهي، جنهن جا هيٺيان بنياد ۽ سبب آهن :
(1) تاريخ 3 مارچ، 1973ع تي تو سنڌ يونيورسٽي، ڄامشورو ۾ هڪ اعتراض جوڳي تقرير ڪئي هئي، جيڪا هيٺ ڏجي ٿي.
سنڌ يونيورسٽي جي شاگردن سان شام
عزيز دوستو !
اوهان سان شام ملهائڻ ياقوتي کائڻ جي برابر آهي. ههڙن وقتن تي ضرور ٿئي ٿو ته ڪجهه ٻڌجي ۽ ڪجهه ٻڌائجي. مون اوهان کي 4 مارچ تي آگاه ڪيو هو، ته سگهو ئي وقت اچڻ وارو آهي، جڏهن اوهان تي وڏين جوابدارين جو بار پوي، تنهن لاءِ اوهان کي تيار ٿيڻو آهي. صرف صالح ۽ لائق ماڻهو ان امتحان مان ڪامياب ٿي نڪرن ٿا. جيل ۾ وڃڻ ۽ لٺيون جهلڻ سولو ڪم آهي، پر جوابداريءَ جو بار سنڀالڻ اوکو آهي. ان ڪم جي سرانجامي لاءِ اوهان کي مخلص ڪارڪنن جو گروهه پيدا ڪرڻو پوندو. جي سنڌ جي سياسي، سماجي، ۽ اقتصادي مسئلن کي پوريءَ طرح سمجهي سگهن ۽ سندن ذهن صاف ٿيڻ بعد هم خيال ڪارڪنن جو گروهه پيدا ڪرڻو پوندو. جي سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ اقتصادي مسئلن کي پوري طرح سمجهي سگهن ۽ سندن ذهن صاف ٿيڻ بعد هم خيال ڪارڪنن جو تعداد وڌائين.
اوهان کي هيٺين مسئلن تي غور فڪر بعد صحيح نتيجن تي پهچڻو آهي
(1) قومي نظريي جي مختلف تصورن جي معلومات حاصل ڪرڻ بعد هڪ نظريي کي قبول ڪرڻو آهي. آئون غور فڪر ۽ تجربي بعد ان نتيجي تي پهتو آهيان، ته سنڌ جا رهاڪو زبان، ڪلچر، تواريخي روايات، سياسي ۽ اقتصادي مفاد جي بنياد تي جُدا قوم آهن ۽ قومن جي حق خوداراديءَ جي آڌار تي سندن سياسي، اقتصادي ۽ ڪلچرل آزادي خوشحالي ۽ ترقي لاءِ پاڻ فيصلا ڪرڻ جا حقدار آهن.
(2) سنڌوديش برصغير پاڪ هند ۾ هزارن ورهين کان جداگانه تاريخي ملڪ رهيو آهي ۽ دنيا جي ٻين ملڪن وانگر کيس پنهنجي مستقبل جي فيصلي ڪرڻ جو هر ڪو حق آهي.
(3) سنڌ جي زبان قديم وقت کان سنڌي زبان رهي آهي. اها پاڪستان ۾ سڀ کان زياده جهوني ۽ شاهوڪار زبان آهي، ان ڪري ملڪ جي سرڪاري ۽ قومي زبان ٿيڻ جو ان کي هر ڪو حق آهي.
(4) ملڪي آئين سازيءَ جي مسئلي کي سمجهڻ لاءِ پهرين ان ڳالهه جو فيصلو ڪرڻو پوندو ته آئين هڪ قوم جي بنياد تي ٺاهيو وڃي ٿو يا چئن قومن جي بنياد تي. پهرئين نظريي مطابق سنڌي اقليت ۾ ٿي ٻين اڪثريت وارن صوبن جي ڪثرت راءِ جا محتاج ٿيندا. ٻئي مطابق ڪو به آئين سنڌين جي رضامنديءَ کان سواءِ ٺهي نه سگهندو.
(i) هڪ قومي نظريي جي آڌار تي اڪثريت وارو صوبو سندس تعداد، پيسي، ملٽري ۽ سول سروس جي آڌار تي سنڌ تي حاوي رهندو، جنهن ڪري سنڌ جي پئسي ۽ سنڌ تي مسلط رهندو.
(ii) ان نظريي جي آڌار تي سنڌ جي ڪمائي، ٽيڪس، زمين، ڪارخانن ۽ نوڪرين تي ٻين ملڪن جو استحصال رهندو.
(iii) اِن نظريي جي آڌار تي هتان پئسا ڪمائي ماڻهو ٻاهر کڻي ويندا.
(iv) اِن نظريي جي آڌار تي نظريه پاڪستان، اسلامي آئين ۽ مضبوط مرڪز جي چنبي مان نڪري نه سگهنداسون.
(v) ان نظريي جي آڌار تي ٻاهرينءَ مٽاسٽا، واپار، بئنڪن، ريلوي، پوسٽ، ريڊيو، ٽيليويزن، ٽيليگراف، کاڻين، ۽ اقتصادي ادارن تي مرڪزي حڪومت جو قبضو رهندو.
(vi) اِن نظريي جي آڌار تي دفاع، خارجيه معاملات ۽ ڪرنسيءَ کان سواءِ ٻين کاتن تي، مرڪز کي اختيار رهندا.
(vii) اِن نظريي جي آڌار تي مرڪزي اسيمبليءَ ۾ سنڌين کي آباديءَ جي لحاظ تي نمائندگي ملندي.
(viii) اِن نظريي جي آڌار تي مرڪزي حڪومت ۾ نوڪرين ۾ هن وقت وانگر صرف هڪ سيڪڙو نوڪريون ملنديون.
(ix) اِن نظريي جي آڌار تي سول سروس مرڪزي حڪومت جي هٿ ۾ رهڻ ڪري صوبائي خودمختياري اجائي ٿي پوندي.
(x) اِن نظريي جي آڌار تي ملڪ جي قومي زبان غير ملڪي زبان اردو ٿيندي.
(xi) اِن نظريي جي آڌار تي ملڪ ۾ مذهب ۽ سياست گڏيا رهندا.
(xii) اِن نظريي جي آڌار تي ڀر وارن ملڪن سان مخاصمت جي پاليسي جاري رهندي.
(xiii) اِن نظريي جي آڌار تي ٻين صوبن جي ماڻهن کي سنڌ ۾ ڪالونائيز ڪرڻ جي ڇوٽ هوندي.
(xiv) اِن نظريي جي آڌار تي سوشلزم پوري طح رائج ٿي نه سگهندو.
(5) سنڌي ڪلچر: سنڌ کي گذريل چئن هزار ورهين جي تاريخ آهي، جنهن جي بنياد تي هنن پنهنجو قومي ڪردار ۽ ڪلچر ٺاهيو آهي. اهي اسان جا قومي ورثا آهن، انهن کي وساري نون آيل ماڻهن جي ڪلچر ۾ سمائجي وڃڻ اسان لاءِ پاڻ وسارڻ جي برابر ٿيندو.
(6) سامراجي مفاد جو استحصال: اسان کي ان ڳالهه بابت به ذهن صاف ڪرڻا آهن، ته اهي ڪهڙا مستقل مفاد آهن، جي اسان جو استحصال ڪن ٿا. ٿوري غور بعد پتو پوندو ته مهاجر پنجابي مستقل مفاد اسان جي سياسي آزادي سلب ڪريو ويٺا آهن. اسان جي اقتصاديات تي قابض آهن. اسان جي ڪلچر تي غلبو ڪري ويا آهن. ان جي سدباب لاءِ ويچار ڪرڻو اٿو.
(7) قومپرستي ڇا کي چئجي ٿو؟: مٿي چئي آيو آهيان ته اسان سنڌ جي جداگانه قوم مڃون ٿا، پر ڏسڻو آهي ته سنڌي قومپرستيءَ جا بنيادي متا ڪهڙا آهن؟
(الف) پاڪستان هڪ ملڪ نه بلڪ چئن جدا ملڪن جو مجموعو آهي. اعتماد رکڻ.
(ب) سنڌي، وطن، زبان، ڪلچر، تواريخي روايات، سياسي ۽ اقتصادي مفاد جي بنياد تي جدا قوم آهن.
(ت) سنڌي جدا قوم جي حيثيت ۾ پنهنجي مستقل بابت فيصلي ڪرڻ جو حق رکن ٿا.
(ث) سنڌي قومپرستيءَ جي راءِ ۾ رڪاوٽون، نظريه پاڪستان، اسلامي نظام حڪومت، مضبوط مرڪز ۽ پاڪستان جا مجموعي مفاد آهن.
(8) سيڪيولر نظام حڪومت: ساري دنيا ۾ حڪومتي نظام سيڪيولر بنيادن تي ٻڌل آهن، پر هتي پاڪستان ۾ هڪ سامراجي مستقل مفاد عوام جو توجهه ملڪ جي حقيقي مسئلن کان هٽائڻ لاءِ اسلامي نظام حڪومت جو راڳ ڳائي رهيو آهي. ان جو مقصد عقل جي عيوض مذهب جي نالي ۾ ملا جي اٿارٽيءَ هيٺ حڪومت قائم ڪرڻ آهي، جي اڪثر سرمائيدار ۽ حاڪم جا ايجنٽ ٿي ڪم ڪن ٿا.
(9) صحيح جمهوريت ڇا آهي؟ : صحيح جمهوريت ۾ هيٺين ڳالهين جو هجڻ ضروري آهي.
(الف) ان ۾ هڪ قوم جو ٻيءَ قوم تي سندس اڪثريت، قابليت، تشدد، پئسي ۽ ذهن جي آڌار تي تسلط قائم نه رهي.
(ب) جنهن ۾ هڪ گروه يا طبقو ٻئي گروه يا طبقي جو اقتصادي استحصال نه ڪري سگهي ۽ ملڪ جي جملي ماڻهن کي هڪ جهڙا موقعا ۽ حق حاصل هجن.
(ت) جنهن شاهوڪار، ڪارخانيدار، مُلا ۽ پير کي سياست ۽ ملڪ ۾ دست اندازي ڪرڻ تي بندش هجي
(10) سوشلزم ڇا آهي؟ : ان جو مقصد ملڪ جي جُملي پيداوار جي ذريعن، ورهاست ۽ پئسي تي عوام حڪومت جو تسلط هئڻ کپي، جا ان کي ماڻهن جي مجموعي مفاد لاءِ ڪتب آڻيندي. ان ۾ شخصي ۽ طبقاتي استحصال جا رستا محدود ڪيل هوندا. ان جو بنياد، حقائق دهر ۽ عقل جي بنياد تي ٿئي ٿو. مذهب ۾ شخصي ۽ طبقاتي مفاد کي تحفظ ڏنو وڃي ٿو، جنهن ڪري سوشلسٽ معاشري جي حصول ۾ رڪاوٽ پوي ٿي. “اسلامي سوشلزم” ٿيندو ئي نه آهي.
(11) اسلامي آئين ۽ اسلامي نظام حڪومت: ملڪ جو آئين معاشري جي حالتن مطابق بنايو وڃي ٿو، ساڳيءَ طرح نظام حڪومت ٿيندا ئي ڪونه آهن. جيڪي اهڙي گفتگو ڪن ٿا، سي يا دوکي باز يا بيوقوف آهن.
(12) سنڌوديش جي معنى ڇا آهي؟ : سنڌوديش جي معنى سنڌ طاص جي موجوده سنڌ ملڪ واري ايراضي آهي. اُن ملڪ هزارن ورهين کان پنهنجي علحده حيثيت قائم رکي آهي. سنڌ ۽ سنڌوديش ۾ تفاوت اِهو آهي، ته سنڌ ۾ ساري انڊس ويلي وارو ملڪ اچي وڃي ٿو، پر سنڌوديش ۾ صرف موجوده سنڌ جي ايراضي آهي. جيئن بنگال جي معنى اڀرندو ۽ اولهندو بنگال آهي ۽ بنگلاديش جي معنى صرف اڀرندي بنگال وارو آزاد ملڪ آهي.
سنڌوديش جي نالي وٺڻ مان اسان جو مقصد اُن خطئه زمين جي سياسي آزادي، اقتصادي خوشحالي ۽ ڪلچرل ترقي ٿئي ٿو، جا هن وقت صوبي سنڌ تي مشتمل آهي.
(13) سنڌي قوم جي تڪميل : اها حقيقت آهي ته سنڌ جا رهاڪو علحده قوم سڏائڻ لاءِ حقدار آهن، پر ان ڳالهه کان به انڪاري ڪري نٿو سگهجي ته هڪ بافعال، باغيرت ۽ يڪجهت قوم بنجڻ لاءِ جنهن قومي عصبيت جي ضرورت ٿئي ٿي، اها اڃا پيدا ڪري نه سگهيا آهيون. ان جي راه ۾ جي رڪواٽون آهين، تن جي دور ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻي پوندي.. مُلان، پير، وڏيرو ۽ غلام صفت مڊل ڪلاس جي اڪثريت ان ۾ رڪاوٽون آهن.
(14) پاڪستان ۽ سنڌ : سنڌ، پاڪستان کان سواءِ رهي سگهي ٿي، پر پاڪستان، سنڌ کان سواءِ قائم رهڻ مشڪل آهي. پاڪستان جي قيام جو مدار ۾ تبديلي آڻي، سنڌ سان برتاءَ تي آهي. جيڪڏهن هنن سندن موجوده ذهنيت ۾ تبديلي آڻي، سنڌ ۽ سنڌين جي وجود کي تسليم نه ڪيو ۽ انهن کي سندن واجبي حق نه ڏنا، ته دنيا جي ڪا به طاقت پاڪستان کي قائم رکي نه سگهندي.
(15) پاڪستان جون موجوده سياسي پارٽيون : سواءِ جيئي سنڌ ۽ خداءِ خدمتگار جي سڀ آل پاڪستان جماعتون آهن. اهي بنيادي طرح نطريه پاڪستان جي بنياد تي ٻڌل آهن، جنهن ۾ سنڌ ۽ ٻين صوبن جي جداگانه حيثيت جو انڪار ڪيل آهي. انهن ۾ سنڌ قومپرست جو داخل ٿيڻ سنڌ جي موت جي وارنٽ تي صحيح ڪرڻ جي برابر ٿيندو.
(16) حڪومتن جي پاليسي : سنڌين کي هر حڪومت جي پاليسي پرکڻ لاءِ ڪي ڪسوٽيون مقرر ڪري، ان مطابق فيصلو ڪرڻو پوندو. منهنجي نظر ۾ هيٺيون ڳالهيون آهن، جن جي آڌار تي اوهان حڪومتن جي پاليسي بابت راءِ ظاهر ڪري سگهو ٿا.
(i) نظريه پاڪستان ۾ اعتماد رکندڙ حڪومت، سنڌين کي ڪڏهين به فائدو پهچائي نه سگهندي.
(ii) مضبوط مرڪز ۾ اعتماد رکندڙ حڪومت، سنڌ جي دشمن ٿيندي.
(iii) اسلامي آئين يا اسلامي نظام حڪومت مڃيندڙ حڪومت، سنڌ لاءِ نقصانڪار ٿيندي.
(iv) اصولن تي هلڻ جي بجاءِ اقتدار جي قيام کي ترجيح ڏيندڙ حاڪم، سنڌ جا خيرخواه ٿي نه ٿا سگهن.
(v) سنڌين جي جداگانه قوم ۽ سنڌوديش کان انڪار ڪندڙ حڪومت، سنڌ دشمن شمار ڪري سگهجي ٿي.
(17) سنڌين لاءِ مفيد خارجي پاليسي: ٻاهرين ملڪن مان آمريڪا، اسرائيل تان بار جهڪو ڪرائڻ خاطر پاڪستان کي ڀارت سان ويڙهائڻ گهري ٿو. سندس هٿيارن کي نيڪال لاءِ، جنگجويانه پالسي جو حامي آهي. روس جي دشمنيءَ خاطر، پاڪستان تي مهاجر پنجابي تسلط قائم رکڻ خاطر ۽ ايشيا جي طاقت کي ايشيا ۾ ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڀارت دشمنيءَ اختيار ڪئي آهي. انهيءَ ڪري هو آمريڪا جي پوئلڳيءَ ۾ هلي ٿو. تنهن ڪري سنڌين لاءِ ڪنهن به حڪومت جي انهن سان دوستي نقصانڪار ثابت ٿيندي. ڀارت، روس، افغانستان، ايران ۽ عرب ملڪن سان دوستي سنڌ جي مفادن وٽان آهي.
(18) پئن اسلامزم : هي نظريو فرسوده ۽ بيڪار ٿي چڪو آهي. آئنده مختلف ملڪن سان تعلقات سيڪيولر بنيادن تي قائم ڪرڻ گهرجن. انهيءَ نظريي ۾ اعتماد رکڻ سان اڻ سڌيءَ طرح سنڌين کي سامراجي سازشن ۾ ڦاسائڻ برابر ٿيندو.
(19) سياسي اخلاق : سياست ۾ جهڙي طرح مکيه اصول قائم ڪرڻ ضروري آهن. اهڙيءَ طرح انهن اصولن تي عمل ڪرڻ لازمي آهي. هيءَ ڳالهه ياد رکڻ جي لائق آهي ته جي ماڻهو شخصي اخلاق برقرار رکي نٿا سگهن، انهن کان اصولي اخلاق جي اُميد رکڻ ٻٻرن کان ٻير گهرڻ جي برابر آهي. ابن الوقتي ۽ ڦرڻي پاليسي عارضي طرح، ڪن شخصن کي وقتي فائدو ڏئي سگهي ٿي، ليڪن قومن ۽ ملڪن جي ديريا مفاد لاءِ نقصانڪار ٿيندي.
(20) ذهني قابليت ۽ صلاحيت : ڪي به افراد يا گروه يا قومون حڪومت هلائڻ جون اهل ٿي نه سگهنديون، جيڪڏهن انهن ۾ ذهني صلاحيت پيدا نه ٿي آهي. انهيءَ کانسواءِ حاصل ڪيل اقتدار پاڻي جي ڦوٽي جيان آهي، جو هوا جي جهوٽي سان ختم ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري جيڪڏهن اوهان سرزمين جا وارث ٿيڻ گهرو ٿا ته سياسي اخلاق ۽ ذهني صلاحيت جا حامل ٿيو.
(21) سياستدانن جا قسم : سياستدانن ٻن قسمن جا ٿين ٿا.
هڪ پريڪٽيڪل پاليٽيشن: سياست عمل جا پوئلڳ، جي عارضي ڪاميابي يا اقتدار جي حصول لاءِ اصول لاءِ اصولن کي قربان ڪن ٿا، ٻيا آئيڊيلسٽ سياستدان، جي ملڪ ۽ قوم جي مجموعي نفعي لاءِ ڪي اصول مقرر ڪري اُن مطابق هلن ٿا ۽ ٻين کي ان تي هلڻ جي ترغيب ڏين ٿا. انهن وٽ عارضي ڪاميابي يا اصولن کي قربان ڪرڻ بعد اقتدار جو قيام، بي معنى شيون آهن.
(1) اهي ۽ ٻيا اهڙا سوال آهن، جن بابت اوهان کي ذهن صاف ڪرڻا پوندا. بجاءِ ان جي جو اوهان ٻاهر نڪري حڪومت جي پاليسي يا پاڪستان سطح جي پارٽين جي فائدي يا مخالفت لاءِ ڪم ڪريو، بهتر ائين آهي ته شاگرد برداريءَ جي ذهن صاف ڪرڻ لاءِ سندن تعليم ۽ ترغيب وقت صرف ڪريو.
(2) مذڪوره تقرير ۾ تو سنڌوديش قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ۽ ٻه قومي نظري کي پنهنجي سخت تنقيد جو نشانو بنايو، جنهن معرفت پاڪستان معرض وجود ۾ آيو.
(3) تو پنهنجي تقرير جي فقري 6 ۾ چيو آهي ته مهاجرن ۽ پنجابين سنڌين جا حق هڙپ ڪيا آهن، اهڙيءَ ريت تو پراڻن نون سنڌين جي وچ ۾ نفرت جي فضا قائم ڪري ڇڏي آهي.
(4) تنهنجي مذڪوره تقرير عوامي تحفظ، پاڪستان جي سلامتيءَ ۽ سنڌ صوبي جي امن امان لاءِ هاڃيڪار آهي.
(5) جولاءِ ۽ آگسٽ 1972ع واريءَ زبان جي مسئلي تي ڇڪتاڻ وقت تو نهايت اعتراض جوڳو طرز عمل اختيار ڪيو هو، جنهن جي پاداش ۾ توکي نظر بند رکيو ويو هو. جيڪڏهن توک هاني نظربنديءَ مان آزاد ڪيو ويو ته تنهنجو طرز عمل وري به، عوام، پاڪستان جي سلامتيءَ ۽ سنڌ صوبي جي امن امان لاءِ نهايت هاڃيڪار ثابت ٿيندو.
پاڪستان جي عبوري دستور جي فقري 9 (v) تحت، تو ڏانهن نظر بندي جا “بنياد ۽ ڪارڻ” جو ياداشت نامون موڪلجي ٿو، انهيءَ لاءِ ته جيڪڏهن تون چاهين ته نظربنديءَ جي هن حڪم کي عدالت ۾ للڪاري سگهين ٿو.
غلام رباني
ڊپٽي سيڪريٽري سنڌ،
وزارت داخلا
ان کان اڳ ۾ سنڌ جي تاريخ تي لکيل پراڻن ڪتابن ۾ باربار هيءُ ملڪ انهيءَ نالي سان سڏبو آيو آهي. گهڻا حوالا ڏيڻ بدران ٻن چئن حوالن تي اڪتفا ڪريان ٿو:
(1) مشهور عالم ۽ تاريخدان دوارڪا پرشاد شرما، پنهنجي ڪتاب “سنڌ جو پراچين اتهاس” (ڀاڱو پهريون) ۾ تاريخي کوجنا ۽ ويدن جي مطالعي جي حوالي سان لکيو آهي ته “ويدن ۾ سنڌونديءَ جي ڪناري واري سڄي زمين کي “سنڌ” جي نالي سان سڏيو ويو آهي. ويدن مان صاف ظاهر آهي ۽ پراچين سمي جي ٻين گرنٿن مان به بخبوبي ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ جي آسپاس واري زمين کي “سنڌ” ۽ باقي رهيل آرين جي آباديءَ کي “سپت سنڌوديس” سڏيو ويندو هو.” (ص 18 ـ 19).
هن ويدڪ زماني ۾ سنڌ جي ذڪر ڪندي لکيو آهي ته “پراڻ، جن کي هندن جا خالص اتهاسڪ گرنٿ سمجهيو وڃي ٿو.، سي به اها ڳالهه مڃين ٿا ته ست يگ يعني ويدڪ سمي ۾ سپت سنڌوديس جي ڏکڻ ۾ سمنڊ هو”. (ص 9)
هن پنهنجي ڪتاب ۾ ويدڪ زماني ۾ هندستان (عيسوي سن کان 5 هزار سال اڳ) ۽ ويدڪ زماني ۾ سنڌ جا نقشا به شامل ڪيا آهن، جن ۾ هن علائقي جو نالو سنڌوديش آهي. انهن نقشن جون نقل ڪاپيون شامل ڪجن ٿيون :
(2) مشهور انگريز سياح، ڊپلوميٽ، لساني ماهر ۽ تاريخ نويس “رچرڊ برٽن”، جيڪو ميرن جي صاحبيءَ ۾ سنڌ آيو هو، تنهن پنهنجي ڪتاب “سنڌ ۽ سنڌو ماٿريءَ ۾ وسندڙ قومون” (Sindh and the races that inhabit th Valley of Indus) ۾ سنڌوديش جو ذڪر هن ريت ڪيو آهي.
“اهو علائقو جنهن کي يوناني “سنڌومان” پراچين هندو “سنڌوديش”، عرب جاگرافي نويس “سنڌ” ۽ سندس هاڻوڪا رهواسي “سنڌ” ۽ سندس هاڻوڪا رهواسي “سنڌوءَ” جي نالي سان سڏيندا آهن، تنهن جون حدون هي آهن: اتر ڏي بهاولپور جو علائقو، ڏکڻ ڏانهن عربي هندي وڏو سمنڊ، اڀرندي ۾ وارياسا رڻپٽ ۽ الهندي ۾ هڪ جبلن جي قطار آهي جنهن کي يورپ ۾ “هالار جبلن” جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو.” (ص 3 سنڌي ترجمو محمد حنيف صديقي، سنڌي ادبي بورڊ ـ سال 1971)
(3) مسلم ليگ سنڌ جي اڳوڻي صدر، مشهور عالم، سيد علي اڪبر شاهه ميهڙ واري جو هڪ مضمون “الوحيد” “سنڌ آزاد نمبر” (16 جون 1936ع) ۾ “اسان جو سنڌوديس” جي عنوان سان شايع ٿيو هو، جنهن ۾ هن لکيو آهي ته “سنڌوديس هڪ آڳاٽو تاريخي ملڪ آهي ۽ سندس گذريل تاريخ نهايت شاندار آهي. اصل ۾ هي اڻ آرين جو ملڪ هو، ان کان پوءِ ٻاهر کان جڏهن آريا لوڪ، خيبرلڪ کان لنگهي آيا ته پهريائين هڪڙو وڏو درياءُ وهندو نظر آين، جنهن کي سنڌو ڪوٺيائون.” (ص 128)
(4) سنڌ جي ٻئي هڪ وڏي عالم، اديب، تعليم دان ۽ تاريخ جي ماهر شمس العلماءَ عمر بن دائود پوٽي، 31 آگسٽ، 1945ع تي سنڌ جي جڳ مشهور مخزن “مهراڻ” جي اِجراءَ جي موقعي تي “ادبي سنگت” جي عنوان سان هڪ خط لکيو هو، جنهن ۾ هُن سنڌ ملڪ کي “سنڌوديش” جي نالي سان سڏيو آهي.
“مهراڻ” سنڌونديءَ جو قديم نالو آهي. اُها پياري ندي، جنهن جو لُڙاٽيل پوتر پاڻي سنڌوديش جا سڀ رهواسي، هندو خواه مسلمان پي ۽ پنهنجي اڃ لاهي، اندر ٿا ٺارين.”
جناب والا!
سنڌ جي تاريخ جي حوالن مان اها به خبر پئجي وئي ته سنڌوديش، هن ملڪ جو قديم ترين نالو آهي، جنهن کي وري نئين سر، آزاد ملڪ واري حيثيت ۾ آڻڻ لاءِ آئون ۽ منهنجي پارٽي جدوجهد ڪري رهي آهي.
سنڌوديش جي آزاديءَ واري ڳالهه به نين دور ۾ صرف مون نه ڪئي آهي، پر مون کان اڳ ۾ سنڌ جو هڪ ٻيو عاشق ۽ برصغير جي آزاديءَ جو مجاهد مولانا عبيدالله سنڌي به پڇاڙي عمر ۾ برصغير جي فرقيواانه مسئلي جو حل “سنڌ جي مڪمل آزاديءَ” ۾ سمجهندو هو، مولانا صاحب لِکي ٿو.
“ هتي هن ڳالهه جي وضاحت ڪرڻ ضروري آهي ته اسان سنڌ ۾ سنڌين جي مستقل حڪومت چاهيون ٿا، اسان اِن سلسلي ۾ ڪو به مذهبي سوال پيدا ٿيڻ نه ڏينداسين، اسان سنڌ جي سرزمين کي هڪ مستقل ملڪ سمجهون ٿا، ۽ هن براعظم جي باقي ملڪن سان شرڪت جو فيصلو، اسان هڪ ملڪ جي حيثيت ۾ ڪنداسون”.
(خطبات عبيدالله ـ ص 163)
وري مولانا صاحب ٻي جاءِ تي چوي ٿو.
“اسان سنڌ کي “ڊومينين اسٽيٽ” (Dominiun state)بنائينداسون ۽ برٽش ڪامن ويلٿ ۾ رهڻ جو فيصلو ڪنداسون”. (ساڳيو ڪتاب ص 256)
اڳتي هلي مولانا صاحب چوي ٿو :
“اسان جي پارٽي (سنڌ ساگر پارٽي) سنڌ جي ڪنهن به اهڙيءَ پارٽيءَ سان اتحاد ڪرڻ لاءِ تيار هوندي، جيڪا پارٽي هن بنيادي اصول کي مڃيندڙ هوندي ته “سنڌ صرف سنڌين لاءِ آهي.”
(ساڳيو ڪتاب ص 165)
اهڙي ئي جدوجهد شهيد الهه بخش سومري جي به رهي هئي، جڏهن هُن سنڌ جي سياست کي ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي دست اندازين کان الڳ رکڻ ٿي چاهيو.
نه تنها من درين ميخانه مستم
ازان مي هم چُو من بسيار شد مست
[ آئون هن ميخاني جو اڪيلو مست نه آهيان، پر هتي مون جهڙا ڪيترا ميخوار موجود آهن ]
آئون، جيڪا جدوجهد ڪري رهيو آهيان، سا سنڌ جي انهن بزرگن ۽ کانئن اڳ ۾ قرباني ڏيندڙ سنڌ جي محب وطن سومرن جي خواب جي تعبير لاءِ ئي آهي، ان ڪري ئي اڄ هن ڪورٽ جي ڪٽهڙي ۾ بيهاريو ويو آهيان.
تاريخ جي عجيب رفتار ۽ روايت مان هڪ اها به آهي ته ڪڏهن ڪڏهن عدالتن جي تنگ ڪٽهڙن ۾ اهڙا ماڻهو به اچي بيهاريا ويندا آهن، جن جو قد ۽ ڪاٺ، فڪري ۽ ذهني دنيا، سموري ڪائنات تي حاوي هوندي آهي ۽ وقت جا حڪمران ايڏيءَ وڏيءَ ڪائنات کي هڪ ننڍڙي کوپڙيءَ جي ذريعي فنا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. پر ڇا، ڪڏهن زندگيءَ جون ابدي حقيقتون ۽ انهن حقيقتن جي اسرارن جا محرم راز، ايڏڙيءَ دُنيا ۾ پاڻکي بند محسوس ڪري سگهن ٿا؟
ليڪن مون تاريخ جي رفتار ۾ اهو به ڏٺو آهي ته حضرت مسيح کان وٺي گانڌيءَ تائين، ڪائنات جي وجود جا مظاهر انهن ننڍڙن ڪمرن ۾ بيهاريا ويا آهن ۽ ڪائنات جي ننڍڙن جُزن انهن عظيم انسانن کي سزائون به ڏنيو آهن. پر ڇا اڄ تائين اُنهن کي سزائون ڏيندڙ، تاريخن جي صفحن ۾ ته پري رهيو، پر رستي تي ٺوڪر سان اُڏامندڙ ڪنهن پٿر تي به زنده آهن؟ اهو آئونپنهنجي لاءِ نه چئي رهيو آهيان، پر آئون دنيا جي اُنهن عظيم انسانن لاءِ چئي رهيو آهيان، جيڪي سقراط، مسيح، گيليليو، گانڌي، غفار خان، ابوالڪلام آزاد ۽ فيڊل ڪاسترو جي روپ ۾ اُنهن ئي تنگ ڪٽهڙن ۾ بيٺا هُئا، ۽ ننڍڙن دماغن کان سزاياب ٿي، سج کان به وڌيڪ روشن ۽ وڏا ٿي ويا. ڇا، هڪ انسان جي لاءِ اِن کان وڌيڪ ڪا خوش بختي ۽ عظمت ٿي سگهي ٿي ته اُهو زمان ۽ مڪان جون سرحدون عبور ڪري، هن ڪائنات وانگر دوامي ٿي وڃي. مون کي خوشي آهي ته سنڌ جي ٻهراڙيءَ جي پهاڙي علائقي جو سيد خاندان ۾ پيدا ٿيل هڪ شخص، اڄ اُن جاءِ تي بيٺو آهي، جنهن جاءِ تي ڪنهن وقت ۾ سقراط، مسيح، گيليليو، گانڌي، آزاد، غفار خان ۽ ڪاسترو بيهي چُڪا آهن. آئون خوش آهيان ۽ اها سعادت ۽ نيڪبختي جيڪا اڄ منهنجي حصي ۾ آئي آهي، ڪاش! اِن جي اهميت ۽ حيثيت جي خبر سنڌ جي جاهه ۽ اقتدار جي بکين ليڊرن جي سمجهه ۾ اچي!
اين سعادت بزور بازو نيست
تا نه بخشد خدائي بخشنده
[ هيءَ سعادت ٻانهن جي ٻل ۽ طاقت وسيلي نه ملندي آهي، پر جنهن کي خدا چاهي، حاصل ٿي سگهي ٿي. ]
آخر ۾ آئون پنهنجي هڪ همعصر عالم ۽ سياستدان، مولانا ابوالڪلام آزاد جي بيان جا ڪجهه جُملا، مستعار وٺي رهيو آهيان.
“ مسٽر مئجسٽريٽ ! هاڻي آئون عدالت جو گهڻو وقت نه وٺندس. هيءُ تاريخ جو هڪ دلچسپ ۽ عبرت انگيز باب آهي، جنهن جي ترتيب ۾ اسان ٻئي مشغول آهيون. منهنجي حصي ۾ هيءُ مجرمن جوڪٽهڙو ۽ تنهنجي حصي ۾ جج جي ڪُرسي!
آئون مڃان ٿو ته انهيءَ ڪم لاءِ اها ڪُرسي به ايتري ئي اهم ۽ ضروري آهي جيترو ضروري ۽ اهم هيءُ ڪٽهڙو. اچ! هن يادگار ۽ مستقل جي دلچسپ افساني بنجندڙ هن ڪم کي جلدي ختم ڪريون. مؤرخ اسان جي انتظار ۾ آهي ۽ مستقبل ڪيتري وقت کان اسان جي واٽ نهاري رهيو آهي. اسان کي جلدي جلدي هتي اچڻ ڏيو ۽ توهان به جلدي جلدي فيصلا لکندا رهو. اڃا ڪُجهه ڏينهن تائين اِهو سلسلو جاري رهندو، جيستائين ڪِ هڪ ئي عدالت جو دروازو کُلي وڃي، اها عدالت خدا جي قانون جي عدالت آهي، وقت اُنهيءَ جو جج آهي، اُهو جيڪو فيصلو لکندو، سو آخري فيصلو هوندو.”
جناب والا !
توهان جيڪو به فيصلو ڪندؤ، آئون پنهنجي نصب العين، نظريي ۽ سنڌوديش سان عشق جي حوالي سان بخوشي قبول ڪندس، اُن ڪري جو آئون پنهنجي جدوجهدِ آزاديءَ سان سچو آهيان ۽ اُن ڏس ۾ جيڪڏهن اهڙي قسم جي جدوجهد ڪرڻ توهان جي قانون ۾ ڏوهه آهي ته پوءِ اُهو ڏوهه نه صرف مون اڄ ڪيو آهي، پر سڄي عمر ڪندو رهيو آهيان ۽ اڄ به اعتراف ٿو ڪريان.
اي سنڌ!
بجرمِ عشقِ تُو ام مي کُشند، غوغائي است،
تو نيز برسِر بام آ، که خُوش تماشاي است
[ تنهنجي عشق جي جرم ۾ مون کي ڪُهن ٿا، وڏو غوغاءُ آهي.
تون به ڪوٺي تي چڙهي ڏس ته ڪيڏو نه وڻندڙ نظارو آهي ! ]
(جي. ايم. سيد)
*