17
اُن ڪري، اسان به انساني تاريخ جو اهو آزمايل نسخو پنهنجي مادرِ وطن ۾ استعمال ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. اسان جي ان جدوجهد جا ٽي مورچا، مرڪز يا محاذ هئا. ثقافتي طرح، “بزم صوفياءِ سنڌ”، ادبي طرح “سنڌي ادبي سنگت” ۽ سماجي طرح سنڌي شاگردن ۾ سياسي ۽ سماجي شعور جو مورچو.
ان سڄي عرصي ۾ آئون 10 آڪٽوبر 1958ع کان 11 مارچ 1966ع تائين اٽڪل ساڍا ست سال جيل ۾ يا نظربندين ۾ (هائوس اريسٽ ۽ ڪڏهن ڪڏهن وليج اريسٽ) رهيس. مارچ 1966ع ۾ آزاد ٿيڻ کا پوءِ مُون پنهنجي سوچيل پروگرام تي عمل ڪرڻ لاءِ 18 اپريل 1966ع تي بزم صوفياءِ سنڌ جو بنياد وجهي، سنڌ جو گشت شروع ڪيو. انهيءَ گشت دوران مُون موجود سياسي خلفشار کان پاسيرو ٿي، انساني سماج جي بنيادي مسئلن، ان جي ارتقا، جوڙجڪ، قومن جي وجود، فنا ۽ بقا آزاديءَ ۽ غلاميءَ جهڙن بنيادي فلسفيانه معاملن تي صوفي بزرگن جي درگاهن تي لڳندڙ ميلن جي موقعن تي ادبي ڪانفرنس، 23 جون 1966ع تي “سيد عالي شيرازي” جي سالياني ميلي تي ٺٽي ۾ منعقد ڪئي وئي. ان ۾ مون جيڪا افتتاحي تقرير ڪئي، ان مان هڪ ٽڪرو اوهان جي ملاحظي لاءِ پيش ڪري رهيو آهيان، جنهن مان خبر پوندي ته اسان ڪهڙي طريقي سان سنڌي عوام ۾ پُر امن نموني ڪم ڪرڻ چاهيو ٿي.
“ مون کي تاريخ مان ڪيترا اهڙا مثال مليا آهن، جيڪي اسان جي موجوده مشڪلاتن سان مشابهت رکن ٿا، جن هيٺ قومن لاءِ ٽي رستا کليل رهن ٿا.
(1) يا ته جيل سان ٽڪر هڻي خود ڪشي ڪن.
(2) حالتن سازگار ٿيڻ جي بيڪار اُميدن تي ماٺ ڪري ويهي رهن ۽ آهستي آهستي پنهنجي موت مري وڃن يا غلاميءَ جي زندگي گذارين.
(3) پنهنجي قوت عمل کي قومي اصلاح ۽ تعمير جي ٻين رستن ۾ ڪتب آڻين.
مسلمانن جي تاريخ ۾ ئي ڪيترا اهڙا مثال موجود آهن. بني اُمين، بني عباسين ۽ ٻين حاڪمن جي دور حڪومت ۾ خانه جنگي، قومي انتشار، بداخلاقيءَ ۽ خود مطلبيءَ جي حالات کي جڏهن چند مسلمان مفڪرن ۽ اهل راءِ ڏٺو ته، هنن سياسي خلفشارن کان ڪناره ڪشي ڪري، مسلم عوام ۾ اصلاح نفس، قومي خود شناسي، اخلاقي درستي، حب الوطنيءَ، ايثار ۽ قربانيءَ جي مادي پيدا ڪڻ لاءِ پنهنجون زندگيون وقف ڪري ڇڏيون. سنڌ ۾ سمن جي آخري دور ۽ مغل حڪومت جي ابتدا ۾ اسان جي اِهل راءِ جو توجهه به اُن طرف ڇڪجي ويو هو. هن وقت اسان جي هُوبهو ساڳي حالت آهي. اسان ۾ قومي شعور پيدا ٿي نه سگهيو آهي، نه اتحاد ٿيو آهي، ساري ملڪ ۾ تعداد ۾ گهٽ آهيون، خود مطلبي ويڙهي وئي اٿئون، آئيني طرقن سان پنهنجا حق حاصل ڪري نه ٿا سگهون ۽ غير آئيني طريقا منزل مقصود تي پهچائي سگهن ٿا، تنهن ڪري منهنجي نظر ۾ هن وقت بهتر طرقيو اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هڪڙو مخلص ڪارڪنن جو گروهه سياسي خلفشارن کان پري ٿي “سرونٽس آف انڊيا سوسائٽيءَ” جي طرقي تي “خدامِ سنڌ” جماعت ٺاهي، زندگي وفق ڪري، قوم جي اتحاد، نفسياتيءَ اصلاح، اخلاقي درستي، حب الوطنيءَ ۽ خود شناسيءَ جي تعليم ۽ تربيت تي توجهه ڏئي”.
اُن لاءِ مون ڪجهه تجويزون، اُن وقت موجود ماڻهن جي سامهون سوچ ويچار لاءِ پيش ڪيون هيون، جي هتي پيش ڪريان ٿو.
(1) ڪلچرل مرڪز يا خدامِ سنڌ جي نالي سان هڪ پليٽ فارم تيار ڪجي، جنهن ۾ مختلف مذهبي عقيدن، اقتصادي ۽ سياسي نظرين، مختلف سياسي گروه بندين ۽ طبقاتي مفاد جي ماڻهن کي پنهنجي راءِ تي قائم رهندي، سنڌ جي ڪلچرل ۽ قومي مفادن لاءِ صلاح مصلحت ۽ تبادله، خيالات لاءِ گڏيل قدم کڻجي.
(2) ماڻهن جي مکيه خامين : جهڙوڪ خود مطلبيءَ شخصي اختلافن، قوم فروشيءَ بزدلي نفسياتي ۽ اخلاقي ڪمزورين کي دور ڪرڻ لاءِ تعليم ۽ تربيت جو انتظام ڪجي.
(3) ماڻهن کي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ لاءِ تيار ڪرڻ واسطي محبت، مذهبي ۽ سياسي رواداريءَ، حب الوطنيءَ ۽ قربانيءَ جي جذبي پيدا ڪرڻ لاءِ صوفياءِ ڪرام ۽ قومي هيروز جي زندگيءَ جي احوالن کان واقف ڪجي.
(4) هر هڪ ضلعي ۾ ڪلچرل مرڪز ٺاهي، اُتان ڪم ڪيو وڃي.
(5) عوام، شاگردن، ماسترن، پروفيسرن ۽ پڙهيل طبقي کي انهيءَ رنگ ۾ رچڻ لاءِ ڪي مخصوص ڪارڪنن جا گروه ٺاهي، ڪم انهن جي سُپرد ڪيو وڃي.
انهن اصولن پٽاندڙ اسان ڪم جو آغاز ڪيو ۽ مختلف درگاهن تي ميلن جي موقعن تي ادبي ڪانفرنسن، ثقافتي ميڙن، قومي مشاعرن ۽ راڳ رنگ جي محفلن ذريعي عوام تائين پنهنجا خيال پهچائڻ لڳاسون. اهو سلسلو هڪ سال تائين سرڪار مس هلڻ ڏنو. انهيءَ هڪ سال اندر اسان ٺٽي، حيدرآباد، سانگهڙ، خيرپور ميرس، ٿرپارڪر ۽ دادو ضلعن ۾ مختلف موقعن تي 10 ادبي ڪانفرنسون ۽ ثقافتي ميڙاڪا منعقد ڪيا، جن ۾ شروع ۾ ته ماڻهن گهٽ دلچسپي ورتي، پر آهستي آهستي سنڌ جا اهلِ علم اديب، شاعر، دانشور، شاگرد، استاد ۽ عام ڳوٺاڻا جهجهي تعداد ۾ شرڪي ٿيڻ لڳا ۽ قومي قافلو نون حوالن ۽ نون رستن سان پنهنجي منزل ڏانهن وڌڻ لڳو. اسان جو اِهو سفر جيتوڻيڪ بلڪل پُر امن، سرڪاري پالسين کان پاسيرو ۽ ملڪي معاملن کان جهڙوڪر بي تعلق هو، پر سرڪار اسان جو اِهو سفر به برداشت ڪري نه سگهي ۽ مون کي 23 جون 1967ع تي پنهنجي ڳوٺ ۾ (پوري هڪ سال بعد) نظر بند ڪيو. پر هاڻي آئون گذريل مايوسيءَ نڪري چڪو هوس ۽ مون ڪلچرل بنياد تي سنڌ جي ضمير جو وساڻل شعلو وري ڀڙڪائڻ چاهيو ٿي، سو ڪراچيءَ کان کوکرا پار تائين ۽ ڪارونجهر کان ڪشمور تائين “ڏيئا ڏيئا لاٽ” بڻجي چڪو هو، ۽ سنڌ جو نئون نسل، جيڪو پُرجوش ۽ باشعور شاعرن، اديبن، دانشورن، استادن، پروفيسرن ۽ باهمت شاگردن تي مشتمل هو، سو “نئين جدوجهد” لاءِ صف بند ٿي چڪو هو. اُن دور جي ڪيفيت، سنڌ جي هڪ شاعر نياز همايونيءَ هنن لفظن ۾ چٽي آهي :
ڪو زمانو ته سنڌ سان اهو ظلم هو،
هن جو نالو وٺڻ ڀي وڏو جُرم هو،
ڪالهه اُن جرم ۾ جي به جهلجي ويا،
تن جي صدقي هي سڀ رنگ رچجي ويا،
سنڌ جاڳي پئي . . . !
ڪالهه هن تي ته ڪنهن لڙڪ لاڙيو نٿي،
هن جي سورن سان ڪوئي سلهاڙيو نه ٿي،
اڄ ته هر ڪوئي ٿو رت وهائڻ گهري،
عشق هن جي ۾ سوري سجائڻ گهري،
سنڌ جاڳي پئي . . . !
ڪو ڀلي مڪر ۽ جبر جاري رکي،
هوش ۽ جوش ٿي سنڌ ساري رکي،
هاڻ حيلو هلي ڪين سگهندو ڪوئي،
سنڌ ماري مڃائي نه رهندو ڪوئي،
سنڌ جاڳي پئي . . . !
اسان جي انهن سرگرمين ۾ اسان جي ادبي محاذ به “سنڌي ادبي سنگت” جي پليٽ فارم تان ڀرپور طريقي سان شريڪ رهيو. پاڻ سڀني سياسي ۽ سماجي ڌرين کان اڳتي وڌي سنڌي ٻوليءَ جي بحاليءَ ۽ ون يونٽ ٽوڙائڻ لاءِ جيڪا جدوجهد سنڌ جي اديبن، شاعرن ۽ فنڪارن، سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم تان ڪئي، سا ويجهيءَ تاريخ ۾ تمام ڪن گهٽ ملڪن ۾ نظر ايندي. انهيءَ عرصي ۾ نه صرف سنڌ جي تاريخ جي قومي بنيادن تي بهترين تشريح ٿي، قومي هيروز تي مضمون، ڪتاب، ڪهاڻيون ۽ ناول لکيا ويا، پر موجود سياسي حالتن، جنهن قسم جو ذهني ۽ جسماني دٻاءُ سنڌ تي مسلط ڪيو هو، اُن جو به اسان جي ادب ۽ شاعريءَ ذريعي بي مثال فني نزاڪتن ۽ خوبين سان اظهار ٿيڻ لڳو. انهيءَ ادبي جدوجهد ۽ اسان جا ڪيترائي مرحوم ۽ موجود ساٿي شامل هئا، جن کي سنڌ جي تاريخ ڪڏهن به وساري يا نظرانداز ڪري نه ٿي سگهي ـ جن ۾ ڪامريڊ حيدربخش جتوئي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري، قاضي فيض محمد، شيخ اياز، عبدالڪريم گدائي، محمد ابراهيم جويو، محمد عثمان ڏيپلائي، رسول بخش پليجو ۽ ٻين جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا. اسان جي ڪلچرل محاذ ۽ ادبي محاذ نه رڳو سنڌ جي عام ماڻهن کي متاثر ڪيو، پر اُنهن سنڌ جي انتهائي حساس ۽ پر جوش حصي شاگردن ۾ بي پناهه جوش، جذبو ۽ قومي شعور پيدا ڪيو، جنهن جو پهريون ڀرپور اظهار، 4 مارچ 1967ع تي حيدرآباد جي حدن ۾ ٿيو، جيڪو ون يونٽ ٽوڙائڻ لاءِ شاگرد جدوجهد جي پيڙهه جو پٿر ثابت ٿيو ۽ اُن واقعي کان متاثر ٿي، حڪومت مون کي نظربند ڪيو ۽ نظربنديءَ جي ليٽر ۾ منهنجي گرفتاريءَ جا جيڪي سبب ڄاڻايا ويا، تن ۾ ٻين سببن سان گڏ بزم صوفياءَ سنڌ جي سرگرمين، شاگردن سان لهه وچڙ، سنڌي ادبي سنگت سان سهڪار، 4 مارچ جو واقعو ۽ برضعير جي سياست تي منهنجي ڪتاب “جديد سياست جا نورتن” جي اشاعت، سرِ فهرست هئا. هتي آئون گرفتاريءَ جي آرڊرن ۽ سببن وارو ليٽر ترجمي جي صورت ۾ ڏئي رهيو آهيان :
نمبر 1967 – 597 – J
ڪوٽڙي ڪئمپ – تاريخ 23-6-67
جيئن ته مون کي کريون خبرون ۽ سچيون سڻسون مليون آهن. مان پاڻ به هن سچائيءَ کي هرپاسي کان پروڙيو پُرجهيو ۽ ويچاريو آهي ۽ اها حقيقت قانوني نقطئه نگاهه کان به ضروري معلوم ٿئي ٿي ته مسٽر غلام مرتضى شاهه ولد محمد شاهه سيد (جيڪو عام طور جي . ايم . سيد جي نالي سان مشهور ۽ معروف آهي) ويٺل ڳوٺ سن، تعلقي ڪوٽڙي، ضلعي دادوءَ، جي سرگرمين کي انهيءَ نقطئه نظر کان روڪيو وڃي ته سندس طورطريقا امن لاءِ هاڃيڪار ۽ عوامي مفادن سلامتيءَ ۽ ڀائيچاري لاءِ مضر آهن.
تنهنڪري، “ويسٽ پاڪستان مينٽيننس آف پبلڪ آرڊر آرڊيننس 1960” جي فقري (1) 5 تحت مليل اختيارن موجب آئون، مظهر رفيع، سي. ايس. پي، ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ دادو، هيٺ ڏنل هدايتون مسٽر غلام مرتضى شاهه ولد محمد شاهه سيد ڏانهن موڪليان ٿو :
(1) ته هو، ڳوٺ سن، تعلقي ڪوٽڙيءَ جي حدن اندر رهندو.
(2) ته هو بزم صوبيائي سنڌ جي ڪار گذارين ۽ “سنڌي ادبي سنگت” جي سرگرمين کان سڌيءَ ۽ اڻ سڌيءَ ۽ طور اجتناب ۽ اعتراز ڪندو ۽ ٻين اهڙن ادبي ميڙن ۽ سياسي تنظيمن کي خطاب نه ڪندو، نه وري اهڙيون تحريرون شايع ڪرائيندو.
هيءُ حڪم ان ڏينهن کان وٺي ٽن مهينن لاءِ نافذ العمل رهندو، جنهن ڏينهن مسٽر جي . ايم . سيد تي تعميل ڪيو ويندو. مذڪوره حڪم نامو تاريخ 23 جون 1967ع تي منهنجي صحيح ۽ ٺپي سان جاري ڪيو ويو.
صحيح
مظهر رفيع
ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ دادو
حڪومت اولهه پاڪستان،
گهرو کاتو،
نمبر 8-4-H-SPIOV791 جيئن ته اولهه پاڪستان جي گورنر کي گري ۽ ڀروسي جوڳي جھاڻ ملي آهي ته مسٽر غلام مرتضى شاهه ولد محمد شاهه سيد (جيڪو جي . ايم . سيد جي نالي سان ڄاتو سڃاتو ويندو آهي) رهندڙ سن، تعلقو ڪوٽڙي ضلعو دادو، ڄاڻي ٻجهي پنهنجين تحريرن، تقريرن ۽ ٻين تدبيرن سان نفرتون يدا ڪري عوام جي هڪ طبقي کي ٻئي جي خلاف هشي ڏئي ڀڙڪايو آهي ۽ وڳوڙي حالتون پيدا ڪيون آهن ۽ خاص طور تي ضلعي حيدرآباد ۽ ضلعي دادوءَ جي شاگردن کي وڳوڙ ڪرڻ لاءِ ڀڙڪايو آهي. ان ڪري امن امان کي هاڃو ۽ عوامي مفادن ۽ سلامتيءَ کي ڇيهو رسيو آهي. اهڙيءَ ريت، اولهه پاڪستان جي گورنر کي کريون خبرون ۽ سچا اطلاع پهتا آهين ته مذڪوره، جي . ايم . سيد وري به ساڳين ساڙ ۽ ڪيني وارين سرگرمين ڪرڻ لاءِ پَرسوئي رهيو آهي ۽ وري به ان ڪري وڳوڙي ويو منڊل پيدا ڪري عوامي امن ۽ ڀائيچاري کي هاو رسائڻ جو ارادو ڪري رهيو آهي، جنهن مان هن علائقي جي ماڻهن جي مفادن ۽ سندن سلامتيءَ کي ڇيهو رسندو.
تنهنڪري، اولهه پاڪستان جو گورنر، پهتل سچن اطلاعن ۽ عام حالتن مان صحيح انومان ڪڍي پوري ريت مطمئن آهي ته مذڪوره جي . ايم . سيد، عوام جي مختلف طبقن ۾ نفرتن، ساڙ ۽ ڪيني پيدا ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي ۽ اهو پوريءَ ريت وسهي ٿو ته نفرتن پکيڙڻ ۽ وڳوڙي وايو منڊل پيدا ڪرڻ لاءِ لڳاتار جتن ڪندو رهندو.
مسٽر جي . ايم . سيد کي اهڙين سرگرمين کان روڪڻ واسطي اهو ضروري ٿي پيو آهي ته سندس اهڙين ڪوششن مٿان ضابطو رکيو وڃي.
ان نقطئه نگاهه کان، اولهه پاڪستان جي گورنر طرفان، “ويسٽ پاڪستان مئنٽئننس آف پبلڪ آرڊر، آرڊيننس 1960ع،” جي فقري (1) 5 تحت مليل اختيارن کي استعمال ڪندي، مذڪوره مسٽر غلام مرتضى (جي ايم سيد) ولد محمد شاهه سيد لاءِ هيٺ ڏنل هدايتون جاري ڪجن ٿيون.
(الف) ته هو ڳوٺ سن، تعلقي ڪوٽڙي ضلعي دادوءَ جي حدن اندر رهندو.
(ب) ته هو بزم ـ صوفيائي سنڌ جي ڪارگذارين ۽ سنڌي ادبي سنگت جي سرگرمين کان سڌي ۽ اڻ سڌي طريقي سان اجتناب ۽ احتراز ڪندو. ڪنهن به ميڙ کي خطاب ڪرڻ کان پاسو ڪندو ۽ اهڙين لکڻين کي شايع ڪرائڻ کان لنوائيندو، جن مان نفرت، ساڙ ۽ ڪيني جي بوءِ ايندي هجي ۽ جن جي ڪري امن کي هاڃو رسي ۽ عوام جي سلامتيءَ ۽ مفادن کي ڇيهو پهچندو هجي.
هن حڪم مسٽر جي . ايم . سيد تي تعميل ڪيو ويندو.
اولهه پاڪستان جي گورنر جي حڪم سان
صحيح
(سعود نبي نور) ـ اي . ڪي . ايس. پي
سيڪريٽري ـ گهرو کاتو اولهه پاڪستان، لاهور
سيڪريٽري ـ گورنر اولهه پاڪستان لاهور
مسٽر غلام مرتضى شاهه ولد محمد شاهه سيد (جيڪو جي . ايم . سيد جي نالي سان مشهور آهي) جي خلاف، اولهه پاڪستان جي گورنر طرفان “ويسٽ پاڪستان مينٽيننس آف پبلڪ آرڊر آرڊيننس 1960ع” جي فقري (1) 5 تحت ڪڍيل حڪم لاءِ اصلي ۽ بنيادي سبب.
(1) ته تون بزم ـ صوفيائي ـ سنڌ جي نالي پٺيان پنهنجن اهڙن ويچارن ۽ اصولن جو پرچار ڪري رهيو آهي، جن وڳوڙي حالتون پيدا ڪري وڌيون آهن. تعصب، ساڙ ۽ ڪيني سبب عوامي امن ۽ مفادن کي ڏاڍو هاڃو رسيو آهي.
(2) ته تون، “جديد سياست جا نَو رتن” نالي هڪ ڪتاب لکي جون 1967ع ۾ ڇاپايو آهي. مذڪوره ڪتاب ۾ تو اهڙن خيالن جو اظهار ڪيو آهي، جنهن جا تفصيل هيٺ ڏجن ٿا ۽ جيڪي نفرتن سان ڀريل، عوامي امن ۽ ڀائيچاري لاءِ هاڃيڪار ۽ عام ماڻهوءَ جي مفادن کي ڇيهو رسائن ٿا :
تفصيل
(الف) تو، ايم ـ ڪي گانڌي، جواهر لال نهرو، ولڀ ڀائي پٽيل ۽ ابوالڪلام جهڙن، ڪانگريسي اڳواڻن جي ساراهن جا ڍڪ ڀريا آهن، جن سندرو ٻڌي پاڪستان جي وجود ۽ تخليق جي مخالفت ڪئي هئي. ان جاءِ تي مسلمان اڳواڻن جهڙوڪ علامه اقبال ۽ سرسيد تي چٿرون ڪيون آهن.
(ب) قائداعظم محمد علي جناح (جنهن کي تو پنهنجي ڪتاب ۾ پڇاڙيءَ ۾ رکيو آهي) ۽ ايم. ڪي. گانڌيءُ، ٻنهي جو جيڪڏهن تقابلي مطالعو ڪيو وڃي ته پوري ريت اهو سمجهي سگهجي ٿو ته تو اولهه پاڪستان جي ماڻهن جي احساسن ۽ جذبن کي ايذايو آهي.
(ت) تو، مسٽر ايم . ڪي گانڌيءَ کي دنيا جي مکيه مذهبن جي پيغمبرن سان ڀيٽايو آهي ۽ ائين ڪري تو اولهه پاڪستان جي ماڻهن ۾ بيچيني پيدا ڪئي آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 26)
(ث) تو، مسٽر ايم . ڪي گانڌيءَ جي ان لاءِ ساراهه ڪئي آهي، جو هن هندستان کي ورهاڱي کان بچائڻ لاءِ نهن چوٽيءَ جو زور لاتو هو. (ڏسو ڪتاب جو ص 102)
(پ) تو، علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ جي لاءِ لکيو آهي ته اها انگريزن جي پوئلڳيءَ ۽ فرقيوارنه تعليم جو مرڪز هئي. (ڏسو ڪتاب جو ص 32)
(ڦ) ڪتاب ۾ تو اهو بيان ڪيو آهي ته هندستان جو ورهاڱو ٻه ـ قومي نظريي جي بنياد تي ٿيو آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 38)
(ج) تو، ورهاڱي کي وڏو هاڃو قرار ڏنو آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 40)
(ڄ) تو، اهو به ذڪر ڪيو آهي ته مسٽر جواهر لال نهروءَ، ٻه قومي نظريي موجب، هندستان جي ورهاڱي جو اصول قبول ڪري، غلطي ڪئي هئي. (ڏسو ڪتاب جو ص 63)
(چ) تو، جواهر لال نهروءَ جي ڪشمير جي ڏچي بابت ويچارن ۽ حڪمت عمليءَ کي بلڪل صحيح لکيو آهي، جيڪو پاڪستان ۽ خاص طور تي اولهه پاڪستان لاءِ حساس مسئلو آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 64 ۽ 65)
(ڇ) تو، مولانا ابوالڪلام آزاد بابت لکندي، اڻ سڌي نموني قائداعظم محمد علي جناح جي قبر مٿان ٺهندڙ مقبري تي چٿرون ۽ ٽيڪاٽپڻي ڪئي آهي، جنهن تي ڪروڙها روپيا خرچ اچي رهيا آهن. وڌيڪ لکندي سندس مقبري جي دهليءَ ۾ مولانا ابوالڪلام جي قبر مٿان ٺهيل سادي مزار سان ڀيٽ ڪئي آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 37)
(د) تو، انهن مسلمان سياسي اڳواڻن مٿان سخت جُلهون ڪيون آهن، جن پاڪستان جي تخليق لاءِ جتن ۽ جاکوڙ ڪئي. (ڏسو ڪتاب جو ص 83)
(ڏ) تو، اولهه پاڪستان ۾ رهندڙ هڪ خاص طبقي واسطي سخت بُڇان ۽ ڌڪار جو اظهار ڪيو آهي. (ڏسو ڪتاب جو ص 98 ۽ 99)
(ذ) تو، اڻ سڌي نموني هن آس جو اظهار ڪيو اهي ته هڪ ڏينهن پاڪستان ۽ هندستان ملي هڪ ملڪ ٿي ويندو. (ڏسو ڪتاب جو ص 102)
(3) تاريخ 23 جون 1967ع تي ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ تنهنجي چُرپر تي پابندي مڙهي، تنهن کان اڳ ۾، تو ڪيترن ماڳن تي پهچي شاگردن ۽ مختلف خيالن جي ماڻهن سان گڏجاڻيون ڪيون، جن جو مقصد رڳو اهو هو ته جيئن عوامي امن کي هاڃو رسي، وڳوڙي حالتون پيدا ٿين ۽ عام شهرين جي مفادن کي ڌڪ رسي.
(4) تو، بزم، صوفيائي سنڌ جي نالي سان هڪ ادارو قائم ڪيو آهي. اها تنظيم تنهنجي نفرت واري پرچار جي لاءِ ڇَپَرَ ڇانوَ هئي. هن تنظيم سان تنهنجو مقصد فقط اهو آهي ته شاگردن کي استعمال ڪري ملڪ ۽ بيچيني ۽ وڳوڙ پيدا ڪرائجي.
(5) تنهنجي لکڻين ۽ ٻين سرگرمين جي ڪري سنڌي ۽ غير سنڌي شاگرد ٽولن جي وچ ۾ ويڇا ۽ ويرُ پيدا ٿي پيو، جنهن جي نتيجي ۾ ٻنهي ٽولن ۾ ويڙهاند شروع ٿي. انهن مان اوڙڪ ويڙهاند تاريخ 19 جون 1967ع، نئين ڪئمپس ڄام شوري ضلعي دادو ۾ ٿي هئي.
(6) انهن، شاگرد ـ هنگامن دوران تو، شاگرد اڳواڻن، محمد يوسف لغاريءَ ڄام ساقيءَ سان، مئي 1967ع ۾ ملاقات ڪئي. اهي ٻئي، شاگردن جي هنگامن دوران پنهنجو اهم ڪردار ادا ڪندا رهيا آهن ۽ انهن هنگامن جي نتيجي ۾ شاگردن جي رتو ڇاڻ به ٿي آهي. اهو پڻ ڏسڻ ۾ آيو آهي ته سنڌ يونيورسٽي، نئين ڪئمپس ڄام شوري، ضلعي داو ۾ مختلف شاگرد ٽولن طرفان حملا ۽ جوابي حملا به ڪيا ويا.
(7) تاريخ 4 مارچ 1967ع تي حيدرآباد ۾ قلم 144 جي ڀڃڪڙي ڪندي ڇوڪرن هڪ جلوس ڪڍيو هو. شاگردن جو اهو جلوس، سنڌ يونيورسٽي جي نئين ڪئمپس ضلعي دادوءَ کان شروع ٿيو ۽ سنڌو درياهه اڪري حيدرآباد، ضلعي ۾ داخل ٿيو هو. شاگردن ۾ اها وڳوڙي صورتحال تنهنجي سرگرمين سبب پيدا ٿي هئي. پوليس جڏهن ڳوڙها گيس اڇلي شاگردن کي اڳتي وڌڻ کان روڪڻ ۾ سوڀاري نه ٿي ته ان مٿن ڏنڊا وسايا ۽ قانون جي مختلف فقرن تحت 210 شاگردن کي گرفتار ڪري ورتو. ساڳي ڏينهن تي حيدرآباد شهر ۾ شاگردن جي ٻئي گروهه به جلوس ڪڍيو هو، جنهن، سرڪاري بسن ۽ ٻي سرڪاري ملڪيت تي پٿراءُ ڪري، انهن کي ڏاڍو ڇيهو رسايو.
(8) ضلعي دادو ۽ حيدرآباد ۾ وڳوڙي وايو منڊل جيئن تئين ڳنڀير ٿيندو ويو، قانون ۽ امن امان جو ڏچو پيدا ٿي پيو. ان لاءِ حيدرآباد جا ڪاليج، سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو (ضلعو دادو) ۽ هاسٽلون به اڻ ڄاتل مُدي تائين بند ڪرائڻيون پيون.
(9) کين خيالي ۽ غير حقيقي انياءَ ۽ ڏاڍايون ٻڌائي، تون هڪ گروهه کي ٻئي جي خلاف ڀڙڪائي نفرتون ۽ ويڇا پيدا ڪري رهيو آهين.
(10) تنهنجو مذڪوره سرگرميون نفرتن ۽ تعصب سان واڳيل آهن ۽ صوبي جي امن امان، قانون ۽ عوامي سلامتيءَ لاءِ ڏچو بڻيل رهنديون ۽ خدشو آهي ته عوام جي مختلف طبقن ۾ نفرت ويڇي ۽ وير جو ڪارڻ ٿينديون.
تون، مٿي بيان ڪيل قانون خلاف، ويسٽ پاڪستان مينٽيننس آف پبلڪ آرڊر آرڊيننس 1960ع” جي فقري (1) 5 تحت قانوني چاره جوئي لاءِ بااختيار آهين.
صحيح
(سعود نبي نور) ـ اي . ڪي . ايس. پي
سيڪريٽري ـ حڪومت اولهه پاڪستان
گهرو کاتو
67 – 10
ٺپو
هوم سيڪريٽري
حڪومت اولهه پاڪستان
لاهور
ڪنهن ڏاهي جو چوڻ آهي ته “اسان کي ڳالهائڻ ڏيو، ڇو ته جيڪڏهن توهان اسان جون زبانون بند ڪيون ته گهٽين مان گوليون ۽ خنجر اُڀا ٿيندا”. اُن مطابق مُون ڪوشش ڪئي ته اسيمبليءَ ذريعي ون يونٽ کي ختم ڪرائجي ۽ سنڌ جو “قومي تشخص، وقار ۽ وسيلا” بحال ٿين، پر حڪمرانن اسيمبليءَ جي اندر اسان جي ڳالهائڻ ۽ آواز کي روڪڻ لاءِ اسيمبليون ئي ختم ڪري مارشل لا لاڳو ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي هٿ ٺوڪي 1962ع جي آئين ذريعي جمهوري ۽ سياسي طريقا ۽ رستا بلڪل مسدود ڪري ڇڏيا ۽ سياسي جدوجهد جي ڪا به واٽ آزاد ۽ کليل نه رکي وئي، سواءِ حڪمرانن جي مدح خواني ۽ پروپيگنڊا جي.
اسان قومي شعور پيدا ڪرڻ لاءِ ڪلچرل ميدان تي صوفياڻي طريقي سان عوام سان مخاطب ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي ته اسان جو اِهو رستو به بند ڪيو ويو. ادبي طرح اسان ماڻهن ۾ ذهني ۽ فڪري شعور پيدا ڪرڻ لاءِ ڪتاب لکي ماڻهن تائين پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي ته اسان جا ڪتاب ضبط ڪيا ويا ۽ اسان کي لکڻ پڙهڻ کان محروم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.
هتي آئون هڪ دلچسپ واقعو ٻڌايان ته : سنڌ جي هڪ تمام وڏي شاعر شيخ اياز، پنهنجي دل آويز قومي شاعريءَ جو ڪتاب مون ڏانهن منسوب ڪرڻ چاهيو ۽ اهڙي قسم جي هُن مون کان اجازت گهري. ان تي مون کيس ملڪي حالتن کي مد نظر رکي، خط ذريعي هن طرح جواب ڏنو ته : “ڪتاب جو انتساب ڀلي منهنجي نالي ڪر، پر اُن جي نتيجي ڀوڳڻ لاءِ به تيار رهج، جيڪو ڪتاب جي ضبطيءَ ۽ تنهنجي گرفتاريءِ جي صورت ۾ نڪري سگهي ٿو.”
اهڙيءَ گُهٽ ۽ ٻوسٽ ۽ آئيني ذريعن جي مسدود ٿيڻ تي نوجوانن، اديبن ۽ دانشورن جي ذهنن ۾ جيڪو مچُ رهيو هو، تنهن گهٽين، چوڪن، رستن، شهرن ۽ روڊن واري احتجاج جي صورت اختيار ڪئي ۽ سنڌ ۾ هزارين بلڪ لکين ماڻهو ون يونٽ جي خلاف تحريڪ سموري پاڪستان ۾ سنڌ جي حوالي سان زور وٺندي وئي. انهيءَ وچ ۾ بنگال ۾ ايوب خان پنهنجي مخالفت کي زور وٺندو ڏسي، شيخ مجيب الرحمان کي اگرتلا سازش ڪيس ۾ گرفتار ڪري ورتو ۽ هن ۽ سندس ساٿين تي ٽارچر ڪئمپن ۾ بيپناهه تشدد ڪيو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ شيخ مجيب جي هڪ ساٿي (ڪيپٽن منصور) ٽارچر ڪئمپ ۾ ئي مري ويو. انهيءَ موت بنگالين کي وڌيڪ مشتعل ڪيو ۽ اُهي ڪرفيو ٽوڙي ميدان ۾ نڪري آيا. اهو ئي عرصو هو، جڏهن ايوب خان جو هڪ دادلو کيس “ڊيڊ” سڏيندڙ سنڌي سياستدان، ذوالفقار علي ڀُٽو، تاشقند معاهدي جي آڙ وٺي، ايوب ڪابينا مان ٻاهر نڪري آيو ۽ ملٽري ۽ پنجابي بيورو ڪريسيءَ جي پٺڀرائي سان هُن ڪوشش ڪئي ته بنگال ۽ سنڌ ۾ هلندڙ “قومي خودمختياريءَ” جي تحريڪ کي صرف “ايوب مخالف تحريڪ” تبديل ڪري.
اصل حقيقت هيءَ هئي ته ڪشمير جي مسئلي تي هُن (ذوالفقار علي ڀُٽي) ايوب خان کي مشتعل ڪري 1965ع ۾ هندستان خلاف جنگ جو اعلان ڪرايو هو، ۽ ايوب خان کي يقين ڏياريون هئائين ته عالمي صورتحال اهڙي موڙ تي پهتل آهي، جو هندستان وسيع پيماني تي پاڪستان جي خلاف چڙهائي نه ڪندو ۽ نتيجي طور پاڻ ڪشمير تي پاڪستاني قبضو مستحڪم ڪري وٺنداسون ۽ هندستان کي ڪشميري سرحدن مان ڌڪي ٻاهر ڪڍيو ويندو. انهيءَ ارادي سان پاڪستاني حڪمرانن، ڪشمير ۾ ڪمانڊوز موڪلي هندستان جي خلاف (ابتڙ) هندستان حڪومت کيم ڪرن کان وٺي رڻ ڪڇ تائين جنگ جو وسيع محاذ کولي، پاڪستان. تي حملو ڪري ڏنو ۽ پنجاب جي ڪافي علائقي تي قبضو پڻ ڪري ورتو. جنگ دوران پاڪستان جي سموري آرمي پنجاب کي بچائڻ ۾ مصروف ٿي وئي ۽ اوڀر پاڪستان (بنگال) جي بچاءَ جو ڪو به خاطر خواه بندوبست نه ڪيو ويو. انهيءَ ڳالهه بنگال جي ليڊر شيخ مجيب الرحمان کي ڇهه نقاطي پروگرام پيش ڪرڻ جو موقعو ڏنو. جن نقطن ۾ هڪ نقطو اهو به هو ته هر صوبو پنهنجي بچاءَ جي لاءِ نيم فوجي مليشيا رکڻ جو مجاز هوندو. شيخ مجيب الرحمان جي انهيءَ ڇهه نقاطي پروگرام ۾ پاڪستان جي سمورن صوبن لاءِ خودمختياري ۽ پاڻڀرائيءَ جي مڪمل ضمانت ڏنل هئي، جنهن کي پنجابي حڪمران برداشت نه ڪري سگهيا ۽ هنن شيخ مجيب الرحمان کي ملڪ جي خلاف سازش ڪرڻ جي الزام ۾ گرفتار ڪري ورتو.
سنڌ ۾ آئون ٿوري وقفي کان سواءِ اهو سمورو عرصو گهر ۾ نظر بند هئس. جيتوڻيڪ سنڌي ماڻهن جي ون يونٽ جي خلاف تحريڪ زور وٺندي پئي وئي. ايوب خان تي سڄي ملڪ زبردست دٻاءَ پئجي رهيو هو ته “استعيفا ڏئي وڃي ۽ سياسي قيدين کي آزاد ڪيو وڃي.” ايوب خان ڪافي سياستدانن کي آزاد ڪيو ۽ گول ميز ڪانفرنس جي تياري شروع ڪئي، پر مون کي آزاد نه ڪيو ويو. ان موقعي تي سنڌ جي سڀني باشعور ماڻهن هڪ آواز ٿي اهو مطالبو ڪيو ته “جنهن گول ميز ڪانفرنس ۾ سنڌي نمائندگي نه آهي، اُن جي نتيجن کي اسان قبول نه ڪنداسون”. اهڙي قسم جي تقرير، گاڏي کاتي چوڪ حيدرآباد ۾ گڏ ٿيل هزارين سنڌين جي سامهون سنڌ جي شاعر شيخ اياز ڪندي چيو ته : “جنهن گول ميز ڪانفرنس ۾ جي . ايم . سيد شريڪ نه آهي، ان گول ميز ڪانفرنس جي نتيجن کي سنڌ رد ڪندي.”
عوام جي انهيءَ وڌندڙ احتجاج کي ڏسي، پاڪستان سرڪار مون کي 26 فيبروري، 1967ع تي آزاد ڪرڻ جو آرڊر ڪڍيو. آئون 1 مارچ 1969ع تي آزاد ٿيس. آزاد ٿيڻ شرط مون ون يونٽ خلاف هلندڙ تحريڪ ۾ حصو وٺندڙ مختلف ڌڙن ۽ ڌرين کي گڏي هڪ پليٽ فارم تي آڻڻ لاءِ 9 مارچ 1969ع تي حيدرآباد ۾ “سنڌ متحده محاذ” کي ٻيهر زنده ۽ متحرڪ ڪرڻ لاءِ اجلاس ڪوٺايو، جنهن جي صدارت برصغير جي آزاديءَ جي هڪ مجاهد ۽ محب وطن سنڌي سياستدان، جناب شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ ڪئي. اُن موقعي تي مُون جيڪو افتتاحي خطبو پڙهيو، تنهن ۾ چيو هئم ته :
سنڌ کي 1843ع ۾ انگريزن فتح ڪري، انتظامي سهولت خاطر سنڌين جي هزارها سالن جي روايات ۽ قومي غيرت جي خلاف 1847ع ۾ بمبئي علائقي سان گڏي ڇڏيو هو. آخر 1935ع جي انڊيا ايڪٽ جي نتيجي ۾ گهڻين ڪوششن کان پوءِ سنڌ کي بمبئيءَ کان آزاد ڪرايو ويو.
1937ع ۾ سنڌ جي جدا اسيمبلي قائم ٿي ۽ سنڌي وزارت وجود ۾ آئي ۽ 1954ع تائين باوجود وزارتن بدلجڻ جي، اُن جو جُدا وجود قائم رهندو آيو. ان کان پوءِ هڪ وڏي صوبي جي مستقل مفاد خاطر سنڌ کي زبردستيءَ سان ون يونٽ ۾ داخل ڪيو ويو.
اُن دور ۾ سنڌي ميمبرن اقتدار جي حصول، شخصي اختلافن ۽ مختلف سببن ڪري جيڪو ڪردار ادا ڪيو، اُهو ڪنهن کان به لڪل نه آهي. ون يونٽ جو ٺهڻ، باهمي اختلافن ۽ ميمبرن جي خود مطلبيءَ ڪري هو.
هن وقت شاگردن، قومي ڪارڪنن ۽ عوام جي بيداريءَ، حالتن ۾ تبديلي آڻي ڇڏي آهي ۽ وڏا بت ڊهڻ کي نزديڪ اچي بيٺا آهن. مرڪزي اسيمبليءَ ۾ تبديلي اچڻ واري آهي ۽ مڪاني سياست ۾ نئين دور جو آغاز ٿيڻ وارو آهي. هيستائين اسان سڀني کان گهڻيون غلطيون ٿيون آهن، تنهن ڪري گذشته ڪمزورين کي درگذر ڪري، نئين دور جو اهڙو آغاز ڪرڻو آهي، جو وري اسان کان ساڳئي قسم جون غلطيون سرزرد نه ٿين. هن وقت تائين اسيمبلين ۽ ملڪي سياست ۾ اسان جي مٿانهين طبقي، ذاتي اقتدار، عزت جو ڪارڻ ۽ ملڪيت ٺاهڻ جو ذريعو سمجهي پئي حصو ورتو آهي. پر هينئر اسان کي اڳين طريقن کي ڇڏي خدمت خلق، ملڪي سلامتي، عوامي فلاح ۽ بهبوديءَ جي بنيادن تي حصو وٺڻ گهرجي. اُن لاءِ جيڪڏهن آئون ڪجهه صاف گوئيءَ کان ڪم وٺان ته مون کي معاف ڪندا، ڇاڪاڻ ته هينئر ملڪي سياست ۾ هيٺين مقصدن کي مشعل راهه طور ڪم آڻڻو آهي.
(1) سنڌ کي مغربي پاڪستان (ون يونٽ) کان آزاد ڪرائي، اڳوڻا صوبا بحال ڪرائڻا آهن.
(2) ملڪي سياست کي آئيندي لاءِ حتي الامڪان اقتدار جي بکين، عزت جي طالبن ۽ حصولِ املاڪ جي خواهشمندن کان پاڪ رکڻ جي ڪوشش ڪرڻي آهي.
(3) آئيندي لاءِ سياسي پارٽين جي واڳ، بي لوث قومي ڪارڪنن، قربانيءَ جي پتلن ۽ درد دل رکندڙ ماڻهن جي هٿن ۾ ڏيڻي آهي.
(4) اسان کي شخصي پارٽي بازيءَ، گذشته اختلافن، اڳوڻين ڪيل غلطين جي انتقامي جذبي ۽ اڳوڻن ۽ نون سنڌين جي تفاوتن کان برتر ۽ بالا رهڻو آهي. هر اُهو سنڌي، جو اسان جي مٿي ذڪر ڪيل مقصدن لاءِ بنا ڪنهن شرط شروط جي ون يونٽ جي خلاف شامل ٿيڻ ۽ مدد ڪرڻ لاءِ تيار ٿئي، اسان کي اُن جي مدد حاصل ڪرڻي آهي.
(5) هن وقت جن ماڻهن کي ڪن سببن ڪري شريڪ ڪري نه سگهيا آهيون ۽ ڪن ڪوتاهين ڪري کين دعوت نه موڪلي سگهيا آهيون، يا باوجود دعوت موڪلڻ جي هُو مختلف وجوهات سبب هن مجلس ۾ شريڪ نه ٿيا آهن، تن کي هن قومي محاذ کان ٻاهر رکڻ جو ارادو ڪو نه آهي. غلطيون هر هڪ کان ٿين ٿيون، اُنهن کي درگذر ڪرڻ قومي مفاد ۽ مصلحت وقت جي اهم تقاضا آهي.
(6) سنڌ جي آزاد ڪرڻ بعد اسان جي محاذ جا مکيه ۽ بنيادي اصول قومپرستي، معاشي انصاف ۽ جمهوريت رکڻا آهن.
(7) آخر اسان کي مستقبل ۾ ملڪ جي سياسي ليڊر شپ عوام جي هٿ ۾ آڻڻي آهي، ليڪن، ون يونٽ جي ڊاهڻ تائين اهڙا اختلافي مسئلا پيدا نه ڪرڻا آهن، جن جي ڪري اسان ۾ اختلاف پيدا ٿيا ۽ مقصد جي حصول ۾ رڪاوٽ جو ڪارڻ بنجن.” اُن ڪانفرنس جي موقعي تي مون کي سنڌ متحده محاذ جو صدر چونڊيو ويو.