10
“اسان جي ڪئبينٽ مشن پلئن قبول ڪرڻ مان مراد رڳو آئين ساز اسيمبليءَ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ رضامندو هو، باقي اسان 16 مئي واري تجويز جي ڪنهن به ڳالهه سان ٻڌل نه آهيون. ........... آئين ساز اسيمبليءَ ۾ اسان آزاد هونداسون ته جيڪي به وڻي سو ڪريو ..........”
هن اهو به چيو ته “اتر اولهه سرحد صوبو گروپنگ ۾ داخل ٿيڻ جي مخالفت ڪندو ۽ آسام ۽ بنگال به ممڪن آهي گروپن ۾ داخل ٿيڻ قبول نه ڪن”
اڳتي هلي مسلم ليگ ورڪنگ ڪميٽيءَ آئيني جدوجهد کي خيرباد چئي، تحريڪ هلائڻ جو فيصلو ڪيو.
برٽش سرڪار جي فيصلي موجب هندستان ۾ جولاءِ 1946ع جي آخر ۾ آئين ساز اسيمبليءَ جون چونڊون ٿيون. سنڌ اسيمبليءَ جو خاص سيشن، ان سلسلي ۾ آئين ساز اسيمبليءَ جي ميمبر اسان جي طرف اچي نڪتا ۽ اسان کي 31 ميمبرن جي حمايت حاصل ٿي وئي ۽ اسان مسلم ليگ وزارت خلاف بي اعتماديءَ جي رٿ بحال ڪرائڻ جو نوٽيس سيشن دوران پيش ڪرڻ لاءِ ڏنو. پر بي اعتباريءَ جي رٿ کڄڻ واري ڏينهن، گورنر خاص آرڊر موڪلي اسيمبلي مهمل ڪري ڇڏي. ان غلط ۽ غير جمهوري چال پٺيان انگريزن جو پنهنجي منظورِ نظر اقليت واري مسلم ليگ وزارت کي قائم رکڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به سبب نه هو.
هتي واضع ٿئي ته ساڳئي وقت ۾ ساڳئي مقصد لاءِ پنجاب اسيمبليءَ جو اجلاس گڏ ٿيو. اتي مسلم ليگ مخالفت ۾ هئي ۽ سر خضر حيات جي خلاف پيش ٿيل بي اعتماديءَ جي ٺهراءَ کي اُتي جي انگريز گورنر بحث هيٺ آڻڻ ڏنو. ان مان پتو پئجي سگهندو ته انگريزن ڪيئن نه پنهنجي مسلم ليگ ايجنٽن کي پئي ورسايو. اسان گورنر جي غير دستوري ۽ بي قاعدي قدم لاءِ گورنر جنرل ۽ سيڪريٽري آف اسٽيٽس کي وقف ڪيو، پر ڪا به داد رسي نه ٿي. جولاءِ کان سيپٽمبر 1946ع جي اوائل تائين گورنر ۽ سرڪاري عملدارن مسلم ليگ کي اڪثريت ڏيارڻ لاءِ هر طريقو استعمال ڪيو. آخر 5 سيپٽمبر 1946ع تي سپليمينٽري گرانٽن جي منظوريءَ لاءِ اسيمبليءَ جو سيشن گڏ ٿيو. اسان جي ميمبرن کي پنهنجي طرف ڪرڻ جا سڀ طريقا، خون جي دڙڪن سميت اختيار ڪيا ويا، پوءِ به مسلم ليگ وٽ هڪ ووٽ گهٽ هو. آخر اسيمبلي سيشن هلڻ واري ڏينهن اسپيڪر ميران محمد شاهه کان استعيفا ڏيارائي، وزارت کي عارضي طرح بچايو ويو. اسان به مجبور ٿي ڊپٽي اسپيڪر مس ڄيٺي سپاهيملاڻيءَ کان ڊپٽي اسپيڪر جي عهدي تان استعيفا ڏياري. نتيجي ۾ ٻنهي طرفن 30، 30 ميمبر هئڻ سبب آئيني تعطل پيدا ٿي پيو ۽ گورنر اسيمبلي مهمل ڪري ڇڏي. هن دفعي وزارت اسيمبليءَ کان سپليمينٽري گرانٽ پاس نه ڪرائي سگهي، نه اسپيڪر يا چيئرمين چونڊي سگهي. ان حالتن ۾ آئيني طرح گورنر کي، اسان کي وزارت ٺاهڻ جو موقعو ڏيڻو هو، پر جانبدار گورنر مان اها اميد اجائي هئي. اڳتي هلي جڏهن ٻيا ميمبر به مسلم ليگ وزارت خلاف ٿي ويا ۽ وزارت ڊهڻ واري هئي ته گورنر اسيمبلي ختم ڪري نين چونڊن جو اعلان ڪيو. چونڊن ۾ اسان حاجي مولابخش سومري سميت 16 اميدوار بيهاري. جيئن ته گورنر مڪمل ڌر هو، ان ڪري اليڪشن ۾ ڌانڌلين ۽ بي قاعدگين کي محسوس ڪندي، مرڪزي حڪومت کي غير جاندار اليڪشن ڪرائڻ جي بندوبست لاءِ لکيو ويو، پر پوئواري ڪانه ٿي.
هنن اليڪشنن، هٽلر جي نازي طريقن کي به مات ڪري ڇڏيو. اليڪشن ۾ ٿيل ڌانڌلين جو مختصر وچور هيٺ ڏجي ٿو.
1. خاص هنڌن تي مسلم ليگ جا حامي آفيسر بدليون ڪري رکيا ويا، جيڪي نه رڳو مسلم ليگ اميدوارن جي ورڪ ڪندا رهيا، پر مخالفن کي به دٻائيندا رهيا.
2. فرنٽيئر ريگيوليشن قلم 107 ۽ 110 هيٺ اسان جي مکيه ڪارڪنن کي ڪيسن ۾ ڦاسايو ويو ۽ ڪن کي جيل ۾ رکيو ويو.
3. پولنگ اسٽيشنون تبديل ڪري، مسلم ليگ جي اميدوارن جي ايجنٽن جي بنگلن ۽ جاين ۾ رکيو ويون، جتي اسان جي ووٽرن کي اچڻ نه ڏنو ويو.
4. پرزائيڊنگ ۽ پولنگ آفيسرن ووٽن جون پيتيون ۽ ڪتاب مسلم ليگ اميدوارن جي حوالي ڪري ڇڏيا.
5. بئلٽ پيپر رات جو آڱوٺا هڻي، ڪتابن مان ڦاڙي گهڻي تعداد ۾ مسلم ليگ اميدوارن جي حوالي ڪيا ويا. ڪٿي ووٽن جي وقت گذرڻ بعد رات جو ووٽ پيتين ۾ وڌا ويا، ۽ اسان جي ايجنٽن جا اعتراض نه ٻڌا ويا.
6. 144 قلم سنڌ جي وڏي حصي ۾ لاڳو ڪري، مسلم ليگ جي مخالفن کي تقرين ۽ ميٽنگن ڪرڻ کان روڪيو ويو، پر مسلم ليگ وارن کي مڪمل اجازت هئي.
7. وزيرن، عملدارن ۽ مسلم ليگ جي اهم ڪارڪنن کي پولنگ بوٿن ۾ ڇڏيو ويو، جيڪي ووٽرن کان بئلٽ پيپر کسي، پاڻ ووٽ ڏئي پيٽين ۾ وجهندا رهيا.
8. پرزائيڊنگ ۽ پولنگ آفيس مسلم ليگ جا طرفدار يا سندس عزيز ۽ چيف ورڪر هئا.
9. ڪن پولنگ اسٽيشن تي پوليس، رينجرز ۽ ملٽريءَ ذريعي پرزائيڊنگ آفيسرن، پولنگ آفيسرن ۽ مسلم ليگ جي ايجنٽن کي مدد پهچائي وئي.
10. هندستان جي مختلف هنڌن تان ڪي گونڊا ۽ ڪوڙا ووٽر گهرائي، زبردستيءَ ڪوڙا ووٽ ڏياريا ويا.
11. جتي مڪاني ماڻهو سجاڳ هئا ۽ ٺڳيءَ جا امڪان گهٽ هئا، اتي پرزائيڊنگ آفيسرن ۽ مسلم ليگ جي ايجنٽن ذريعي رنڊڪن وجهڻ جا اهڙا طريقا اختيار ڪيا ويا، جو اسان جا سوين ووٽر ووٽ ڏئي نه سگهيا.
12. مئلن، جيل ۾ ويل ۽ غير حاضر ماڻهن جا ووٽ، اعتراض جي باوجود ڏياريا ويا.
13. ڪوڙن ووٽرن کي پڪڙي ثبوت سميت پرزائيڊنگ آفيسرن جي حوالي ڪيو ٿي ويو ته انهن کي مسلم ليگ اميدوارن جي سفارش تي ڇڏي ڏنو ويو ٿي.
14. وڏي وزير، ٻين وزيرن، ڪليڪٽرن ۽ ڊپٽي ڪليڪٽرن، پولنگ اسٽيشنن جو دورو ڪري ماڻهن کي ڪوڙن ووٽن جي ترغيب ڏني. بلڪه پاڻ ۽ پنهنجي پٽيوالن کان ڪوڙا ووٽ، ڏنائون ۽ ڏياريائون.
15. مسلم ليگ وارن ڪوڙا فوٽا ڇپرايا ۽ نفرت وارا ڪارٽون ڇپائي ورهايا.
16. مخالفن کان بندوقن جا ليسن ۽ ڪنٽرول جا دڪان کسيان ويا.
17. مخالفن جي زمينن جو پاڻي بند ڪيو ويو ۽ کين مليل زمينون رد ڪيون ويون.
18. ووٽن جون پيتيون ڀڃي يا کولي، انهن ۾ ڪوڙا ووٽ وڌا ويا. ۽ مخالفن جي ووٽن کي خراب ڪيو ويو.
19. ووٽن ڳڻپ واري ڏينهن ڪيترن هنڌن تي بئلٽ پيپرن جا ٻڌل بنڊل پيتين مان لڌا ويا.
اهڙين حالتن ۾ نتيجن جو اڳئي پتو هو. اسان جا صرف ٻه اميدوار چونڊجي سگهيا. يعني 1 ـ حاجي مولابخش سومرو 2 ـ خان صاحب سردار خان کوسو، جيڪو صرف 16 ووٽن تي کٽي سگهيو. مون کي هارائڻ لاءِ جيڪي ذليل طريقا اختيار ڪيا ويا، ان لاءِ تفصيل ڏيڻ ضروري نه ٿو سمجهان، هتي رڳو ٽربيونل جي فيصلي (گورنمينٽ گزيٽ) جي نقل ڪاپي پيش ڪريان ٿو، جنهن جي بنياد تي منهنجو مخالف اميدوار قاضي محمد اڪبر ۽ سندس ٻه ساٿي پير الاهي بخش ۽ مير محمد شاهه، 1949ع ۾ ڇهن سالن لاءِ نااهل قرار ڏنا ويا. پير الاهي بخش کي ان فيصلي موجب وزارت اعلى جي عهدي تان لاٿو ويو :
رجسٽرڊ نمبر ايس 436
سنڌ گورنمينٽ گزيٽ.
(تمام خاص)
بااختيار اداري طرفان ڇپرايو ويو
سومر ـ 14 فبروري 1949ع
ڀاڱو پهريون
حڪومت سنڌ
قانون وارو کاتو
سنڌ سيڪريٽريٽ 14 فبروري 1949ع.
نمبر 290 ـ آر/47 ـ جيئين ته مسٽر جي ايم سيد، اميدوار سنڌ ليجسليٽوِ اسيمبلي، چونڊ جو تڪ، مسلمان ٻهراڙي، دادو ڏکڻ، عزت ماب گورنر وٽ گورنمينٽ آف انڊيا جي ( صوبائي چونڊ ۾ ڌانڌلين ۽ ٺڳين بابت پٽيشن) جي آرڊر 1936ع، فقرو3 ڀاڱوIII ۽ سنڌ ليجسليٽوِ اسيمبلي اليڪٽورل (اليڪشنس پٽيشن) جي ضابط 61 ۽ 62 تحت هڪ اليڪشن پٽيشن داخل ڪئي آهي. جنهن ۾ هن اهو سوال اٿاريو آهي ته مذڪوره تڪ ۾ تاريخ 9 ڊسمبر 1946ع تي چونڊ ڪرائي وئي هئي ۽ سندس مخالف اميدوار قاضي محمد اڪبر کي قانوني طور ڪامياب اميدوار هجڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي.
اهڙيءَ ڳالهه کي نظر ۾ رکي قانون کاتي طرفان سرڪاري پڌرائي (نوٽيفڪيشن) نمبر 290، آر ــ 47، تحت جيڪو 8 جون 1947ع تي جاري ڪيو ويو، جناب سي. ايم.لوبو، بي.بي. دلال ۽ جناب محمد بخش. اي. ميمڻ کي مذڪوره اليڪشن پٽيشن کي اڪلائڻ واسطي اليڪشن ڪمشنر مقرر ڪيو ويو آهي.
قانون کاتي جي سرڪاري پڌرائي (نوٽيفڪيشن) نمبر 290 ـ آر/47، تاريخ 1 سيپٽمبر، 1947ع تحت، جناب محمد بخش اي. ميمڻ جي جاءِ تي جناب رحيم بخش، الاهي بخش شيخ کي ڪمشنر مقرر ڪيو ويو آهي.
قانون کاتي جي سرڪاري پڌرائي نمبر 290 ـ آر/47، تاريخ 29 جون، 1948ع موجب، جناب س.ايم لوبو استعيفا ڏني آهي، جنهن جي جاءِ تي، بي.پي.دلال کي پريزيڊنٽ مقرر ڪيو ويو آهي. بي.پي دلال جي جاءِ تي جناب حسن علي عبدالرحمان بار ــ ائٽ ــ لا کي ڪمشنر مقرر ڪيو ويو آهي.
قانون کاتي جي سرڪاري پڌرائي نمبر 290 ـ آر/47، تاريخ 10 جولاءِ، 1948ع موجب جناب حسن علي عبدالرحمان جي استعيفى ڏيڻ ڪري جناب فيروز غلام علي نانا کي سندس جاءِ تي ڪمشنر مقرر ڪيو ويو آهي.
L (IV) 1270 – 1 – 33-A
90B ــ سنڌ حڪومت جي خاص پڌرائي. 14 فيبروري 1949ع (Part-I)
جيئن ته مذڪوره ڪميشن مٿي بيان ڪيل ضابطي جي ڀاڱي III جي فقري 8 جي ماتحت فقري (3) تحت، دائر ڪيل اليڪشن پٽيشن جي عدالتي تحقيقات ڪئي آهي، جنهن جا تفصيل ضميمي ۾ ڇاپي پڌرا ڪيا ويا آهن.
تنهن ڪري مٿي ڏنل ضابطي جي ڀاڱي III ۽ فقري 8 جي ماتحت فقري (3) موجب اليڪشن ڪميشن جي ڏنل فيصلي مطابق، گورنر، مهرباني ڪري هن ريت حڪم صادر ڪري ٿو.
(الف) ته ڪامياب اميدوار مدعاعليهه قاضي اڪبر جي چونڊ غير قانوني ۽ ڪالعدم قرار ڏجي ٿي.
(ب) چونڊ دوران ڌانڌلي ۽ ٺڳي ڪرڻ جي ڏوهه ۾ مدعاعليهه قاضي اڪبر کي ڇهن سالن لاءِ چونڊن ۾ بيهڻ کان نااهل قرار ڏنو وڃي ٿو.
(ت) ته مدعاعاليهه قاضي اڪبر پٽيشن دائر ڪرڻ جو هرجانو. اٺ هزار روپيا، مسٽر جي. ايم . سيد کي ادا ڪندو.
(ث) ته پير الاهي بخش نواز علي کي سنڌ ليجسليٽوِ اسيمبليءَ جي چونڊڻ ۾ بيهڻ کان ڇهن سالن تائين نااهل قرار ڏنو وڃي ٿو.
(ج) ته مير محمد شاهه کي ڇهن سالن لاءِ نااهل قرار ڏجي ٿو.
فقري (الف)، (ب)، (ث) ۽ (ج) ۾ جيڪي حڪم ڪيل آهن، سي هڪدم 3 فيبروري 1949ع جي شام کان ئي نافذالعمل هوندا.
(ح) سيد گل محمد شاهه جي چونڊ بابت به ڪميشن پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو آهي. ان تي فيصلو به مناسب وقت تي ظاهر ڪيو ويندو.
سنڌ جي گورنر جي حڪم سان جاري ڪيو ويو.
محمد بخش اي. ميمڻ
سيڪريٽري حڪومت سنڌ.
انهيءَ ڌانڌلين وارين چونڊن ذريعي کٽي آيل نئين مسلم ليگ اسيمبلي پارٽيءَ ۾ خانبهادر کهڙي کي 35 ميمبرن جي وزير اعظمَ ٿيڻ لاءِ حمايت حاصل هئي، پر مسلم ليگ جي هاءِ ڪمانڊ (جناح صاحب) سر غلام حسين کي قائم رکڻ جو حڪم ڪيو. اهڙيءَ ريت سر غلام حسين وري به انگريز گورنر جي مهربانيءَ ۽ جناح صاحب جي حڪم سان سنڌ جو وزيراعظم مقرر ڪيو ويو. ڏهه سال اڳ رڳو مٿس انگريز گورنر جي مهرباني هئي، پر هاڻي مسلمانن جي نام نهاد واحد نمائنده جماعت مسلم ليگ جي ڪرتا ڌرتا جو به مٿس هٿ هو. انگريز هندستان مان وڃڻ وارا هئا، پر جمهوريت جو هن جهڙو يادگار (سر غلام حسين) نشانيءَ طور ڇڏي وڃي رهيا هئا.
هندستان ۾ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس کي راضي ڪرڻ لاءِ انگريزن جيڪي ڪوششون ڪيون، تن مان هندستان کي متحد رکڻ جي آخري ڪوشش، ڪئبينٽ مشن طرفان گروپ ــ پلاننگ اسڪيم هئي، جنهن مطابق سموري هندستان کي ٽن گروپن يا زونن ــ اي ــ بي ۽ سي (A.B.C) ۾ ورهائڻوهو.
گروپ اي ۾ : پنجاب، سرحد، سنڌ ۽ بلوچستان.
گروپ بي ۾: آسام ۽ بنگال
گروپ سي ۾ : باقي سمورو هندستان.
ان گروپنگ واري اسڪيم جي گروپ (A) ۾ ته سڀ مسلم اڪثريت وارا صوبا هئا ۽ گروپ (B) ۾ هڪ مسلم اڪثريت ۽ ٻيو هندو اڪثريت وارو صوبو شامل هو ۽ گروپ (C) ۾ سڀ غير مسلم اڪثريت وارا صوبا شامل ٿيڻا هئا. پر اها اسڪيم به ڪامياب نه ٿي سگهي. ان جا ڪيترائي سبب هئا. جن مان هڪ آسام جو گروپ (C) ۾ شامل نه ٿيڻ به هو، ۽ ٻيو سبب ڪانگريس جي پريزيڊنٽ نهروءَ پاران اهو اعلان، ته “اسان آئين ساز اسيمبليءَ ۾ غير مشروط طريقي سان وينداسون ۽ ڪنهن به اڳ ۾ طئه ڪيل معاهدي جي پابندي لاءِ ٻڌل نه آهيون،” به هو ــ جنهن تي جناح ان اسڪيم کي قبول ڪرڻ واري فيصلي تان ڦري ويو ۽ هن ملڪ ورهائڻ واري پنهنجي گهر زورشور سان ڪئي ۽ 16 آگسٽ 1946ع تي سموري هندستان ۾ مسلم ليگين کي “ڊئريڪٽ ائڪشن” کڻڻ جو حڪم ڏنو. جنهن ۾ ڪا به وضاحت ٿيل نه هئي ته مسلمانن کي انهيءَ ڏينهن تي ڇا ڪرڻ گهرجي. نتيجي طور فرقيورانه فساد بنگال، آسام ۽ بهار ۾ وڏي پيماني تي شرو ٿي ويا، جن ۾ اٽڪل 5 هزار جانيون ضايع ٿيون، 15000 هزار ماڻهو زخمي ٿيا ۽ هڪ لک کان وڌيڪ ماڻهو بي گهر ٿيا.
اهو حال ڏسي ڪئبينٽ مشن پنهنجي ناڪاميءَ جو اعلان ڪيو ۽ وائسراءِ هندلارڊ ويل پنهنجو مدو پورو ڪري برطانيا روانو ٿيو ۽ ان جي جاءِ تي شاهي خاندان جو هڪ فرد ۽ ڏور اوڀر ۾ برطانوي بحري ٻيڙي جو اڳوڻو ڪمانڊر لارڊ مائونٽ بيٽن هندستان جو نئون وائسراءِ ٿي آيو ۽ اهو هندستان جي مسئلي جو حل به پاڻ سان کنيو آهي، جيڪو هندستان جي ورهائڻ جو هو. جيتوڻيڪ انگريز ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جو فيصلو ڪري چڪا هئا، پر پوءِ به لارڊ مائونٽ بيٽن ڪجهه وقت هندستان کي متحد رکڻ لاءِ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس سان ڳالهيون ڪندو رهيو، پر هاڻي جناح ايترو اڳتي وڌي چُڪو هو، کيس وڏو اعتماد حاصل ٿي چڪو هو، ان ڪري هن مائونٽ بيٽن جي هر دليل جي جواب ۾ اهو ٿي چيو ته “جيڪڏهن ماچيس جي دٻيءَ جيترو پاڪستان به ملي، ته به آءُ ان جي حاصل ڪرڻ کان سواءِ رهي نه سگهندس ـ ” يا هو ته : “مون کي پاڪستان کپي، پوءِ اهو صرف سنڌ جي ٿر جي ريگستان تي مشتمل ڇو نه هجي ـ ”
حالتون اهڙي درجي تي پهچي چڪيون هيون، جو انگريزن کي ورهاڱي کان سواءِ ٻيو ڪو رستو ئي نظر نه ٿي آيو. جيتوڻيڪ ڪانگريس جي ڪن ليڊرن جو اهو خيال هو ته جيستائين فرقيوارانه مسئلو متحده هندستان اندر حل نه ٿو ٿئي، تيسين تائين انگريزن کي پنهنجون ڪوششون جاري رکڻ کپن. پر انگريز ٻي مهاڀاري جنگ جي ڪري مالي طرح انتهائي ڪمزور ٿي چڪا هئا، ٻيو، مٿن آمريڪي دٻاءُ به وڌندو پئي ويو ته هندستان کي آزاد ڪري ۽ ٽيون سبب اهو ٿيو جو خود انگريزن جي هندستاني فوج ۾ پڻ بغاوت جا اهڃاڻ نظر اچڻ لڳا هئا، جنهن جي شروعات بمبئي ۽ ڪراچي جي بحري ملازمن جي بغاوت ۽ هڙتال جي صورت ۾ سامهون اچي چُڪي هئي. ان ڪري انگريزن ڏٺو ٿي ته متان هندستان ۾ ڪو خوني انقلاب اچي، تنهنڪري هنن 3 جون 1947ع تي هندستان جي ورهاڱي جو اعلان ڪيو، جنهن اعلان جون مکيه ڳالهيون هيٺيون هيون.
1. موجوده انڊيا جو هندستان ۽ پاڪستان جي حصن ۾ ورهاڱو.
2. انهن ٻنهي حصن ۾ آئين، سندن جُدا آئين ساز اسيمبليون ٺاهينديون.
3. صوبي سرحد جي رهاڪن کان ريفرينڊم ورتو ويندو ته هندستان واري حصي سان گڏجڻ گهرن ٿا يا پاڪستان سان.
4. اتر ــ الهندي سرحد جي صوبي ۾ نيون چونڊون ڪو نه ٿينديون، بلڪه اتي ماڻهن کان هندستان يا پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ لاءِ رايو ورتو ويندو.
5. پنجاب ۽ بنگال جي صوبن کي ورهايو ويندو.
6. آسام صوبي جي ضلع سلهٽ جي رهاڪن جي راءِ وٺڻ بعد کين سندن راءِ ظاهر ڪيل بيٺڪ سان گڏيو ويندو.
7. ڪلڪتو الهندي بنگال کي ڏنو ويندو، جو هندستان سان شامل هوندو ۽ لاهور الهندي پنجاب سان شامل ٿيندو، جو پاڪستان ۾ ايندو.
8. ورهاڱي بابت حدن مقرر ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميشن مقرر ٿيندي.
9. پيسو، سامان، اسلحو وغيره ورهائڻ واسطي جدا ڪميٽيون مقرر ڪيون وينديون.
10. ڏيهي رياستن تان انگلنڊ جي شهنشاهه جي تسلط لهڻ بعد هر هڪ ڏيهي رياست کي فيصلو ڪرڻو پوندو نه ڪهڙي حصي / ملڪ سان شامل ٿئي. انگريز سرڪار انهن کي هندستان ۽ پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ترغيب ڏيندي.
11. اگسٽ 1947ع ڌاري انگريز سرڪار سموريون واڳون مٿين حڪومتن ۾ سندن مکيه ٻن جماعتن جي حوالي ڪندي.
ورهاڱو، فرقيوارانه مسئلي جو آخري حل سمجهي، ڪانگريس ۽ ٻين قومپرست اڳواڻن قبول ڪيو هو، پر ان سان فرقيوارانه مسئلو حل ته ڪو نه ٿيو، ويتر وڌيو. سموري ننڍي کنڊ ۾ رت ۽ باهه تي مذهبي مجنونن جو وحشيانه رقص شروع ٿي ويو، جنهن جي نتيجي ۾ بيپناهه انساني جانيون ضايع ٿيون؛ ملڪيتون ۽ جائدادون تباهه ٿيون؛ عورتن جون لڄون لٽبيون ويون؛ معصوم ٻارن کي بيدرديءَ سان قتل ڪيو ويو ۽ لکين انسانن کي پنهنجا آبائي وطن ۽ ڏاڏاڻا ڏيهه ڇڏڻا پيا ــ ۽ ٻنهي طرفن ميٺ ۽ محبت بدران نفرت ۽ وحشت پنهنجي عروج تي پهچي وئي. انهيءَ سڄيءَ رتوڇاڻ ۽ لڏپلاڻ کان اسان جي سنڌ به الڳ رهي نه سگهي ۽ سنڌي قوم ٻن حصن ۾ ورهائجي وئي ۽ ان جي تقريباً 13 لک ماڻهن کي مذهب جي نالي تي پنهنجي ماترڀوميءَ سنڌ ۽ سنڌو درياهه جا ڪنارا روئيندي ڇڏڻا پيا. اسان ان وقت اهڙي بيوسيءَ واريءَ حالت ۾ هئاسون، جو انهيءَ سڄي طوفانِ بدتميزيءَ جي سامهون ڪو به بند ٻڌي نه ٿي سگهياسون ۽ نه ئي ان کي جهڪو ڪري ٿي سگهياسون. ان ڪري، خاموشي ءَ سان ويهي آئندي واقع ٿيندڙ حالتن تي غور ويچار ۾ لڳي وياسون، ته آخر ڪار هيءُ پاڪستان، جنهن جي لاءِ اسان پنهنجي حياتيءَ جا بهترين ڏينهن جدوجهد ۾ صرف ڪيا هئا، سو ڪهڙا ٿو رنگ ڏيکاري ـ ۽ پڻ حيران هئاسون ته ڇا هيءَ آزادي، اها آزادي آهي، جنهن آزادي لاءِ سموري ننڍي کنڊ سان گڏ اسان جي ديش سنڌ جي بهادر ۽ مجاهد مردن ۽ عورتن پنهنجون حياتيون گهوريون ۽ بي پناهه قربانيون ڏنيو هيون. جنهن آزاديءَ جا اسان خواب ڏٺا هئا، اها حسين پري ته، زندگيءَ، خوشي ۽ مسرت جي راني هئي، پر جيڪي ڪجهه اسان کي مليو، سو ته موت، نفرت، قتل ۽ غارتگريءَ جو وحشي ديو هو. ان ديو جي خونخوارين کان ڪهڙي طريقي سان پنهنجي معصوم ۽ اٻوجهه ماڻهن کي بچائجي، آئيندي منهنجيءَ سياسي جدوجهد جو اهوئي مرڪزي نقطو ٿيڻو هو. پر آءُ هتي توهان کي ٿوري زهمت ڏيندس ته اڳتي وڌڻ کان پهرين آءُ ان پاڪستان جي قيام جي پسمنظر تي روشني وجهندس ته آيا اهو مطالبو شعوري طرح سوچيل سمجهيل ڪنهن پروگرام جو حصو هو يا تاريخ جي حادثن آخري چاره ڪار طور ليگي ليڊرن جي جهوليءَ ۾ انگريزن طرفان اهو تحفو اُڇليو ويو، جنهن جي سنڀالڻ جا اُهي اهل نه هئا ۽ نه ئي ان کي هلائڻ لاءِ وٽن ڪا مضبوط حڪمت عملي ۽ اهليت ئي هئي. اهوئي سبب آهي جو اڳتي هلي هيءُ ملڪ بحرانن پٺيان بحرانن جو شڪار ٿيندو رهيو آهي ۽ ٿيندو رهندو.
پاڪستان جي تخيل ۽ مطالبي کي اسان ٽن نقطه نظرن ــ تاريخي، مذهبي ۽ انگريز حڪمت عمليءَ جي نقطه نگاهه سان ڏسڻ جي ڪوشش ڪنداسون :
تاريخ طرح پاڪستان نالي ملڪ، 14 اگسٽ 1947ع کان اڳ ۾ دنيا جي نقشي ۾ ڪڏهن به موجود نه رهيو آهي. اهو لفظ سڀ کان پهرين انگلستان جي ڪئمبرج يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندڙ هڪ پنجابي شاگرد، چوڌري رحمت عليءَ پنهنجي شاگردي سرگرمين دوران 1930ع ڌاري پمفليٽ ۾ استعمال ڪيو هو، جنهن تي ننڍي کنڊ جي ڪنهن به هندو يا مسلمان سياستدان توجهه نه ڏنو هو. ويندي ان حد تائين، جو آخر وقت ۾ تحريڪِ پاڪستان جي چيمپئن جناح صاحب ان مطالبي يا تجويز کي ان لائق ئي نه سمجهيو هو ته ان تي ڪو تبصرو ڪري. ان لاءِِ ثابتي اها آهي ته رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس ۾ جڏهن هندو مسلم مسئلي جي حل طور مسلمانن جي وفد کان پڇيو ويو هو ته، رحمت عليءَ جي “پاڪستاني اسڪيم” بابت اوهان جو ڇا خيال آهي؟ ته ان وفد جي اڳواڻ سختيءَ سان ان رٿ کي رد ڪندي چيو هو ته “اها ٻاراڻي حرڪت آهي”. اها سڄي ڳالهه جناح صاحب جي موجودگيءَ ۾ ٿي هئي. ثبوت طور ڪن دستاويزن ۽ ڪتابن جا نقل پيش ڪجن ٿا ؛
انڊين رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس جي پنجين پلينري ميٽنگ، جيڪا 20 نومبر 1930ع تي لنڊن ۾ ٿي هئي، ان ۾ جناح صاحب “متحده هند” جو تصور “ڊومينين آف انڊيا” (Dominion of India)جي اصطلاح ۾ هن طرح بيان ڪيو هو :
“I say the cordial principle which will guide us through the deslibarations of this conference is that: India wants to be mistress in her own house, and I can not conceive of any constitution, that you may frame which will not transfer responsibility in the central Govt: to a cabinet requisible to the legislature”
(India Round table conference, 12 Nov 1930 – 19th Jan 1930 Proceedings)
ساڳيءَ ريت، اها ڳالهه، ڪتاب “جناح جو الميو” (Tragedy of Jinnah) ۾ فاضل ليکڪ “ڪيلاش چندر” هند طرح بيان ڪئي آهي :
At the first Round table conference, when a joint depution of the Muslim legue & Muslim conference was giving evidence before Indian constitutional reforms committee, a member of the committee, Sir Reginald craddock put a question as to “What the Muslim legue and Muslim conference thought about the Pakistan Scheme. “The leader of the tow deputations replied, “As far as I know it is only a student’s scheme. No responsible people have put it forward so for as we have CONSIDERED IT, we have considered it CHIMERICAL and UNPRACTICABLE. It means the federation of certain provinces”.
On being further pursued by Sir Reginald the depution replied, “Perhaps it would be enough to say that no such scheme has been considered by any representative gentle men or association so far.” Most of the present day supporters of the Pakistan idea chaffed at it and condemned it in most severe language. Mr. M.A Jinnah was also opposed to it. At the very first speech that he delivered at the Round table conference, he thought of a united India.
Jinnah sahib was himself a member of Federal structure committee and did not appose the idea of an Indian federation,
The Pakistan idea would died it’s natural death, but it got a very sympathetic response in some notorious die-hearted quarters in England, in time of the second R.T. conference.
(Tragedy of Jinnah P221 – 22)
ترجمو : (پهرين گول ميز ڪانفرنس جي موقعي تي جڏهن مسلم ليگ ۽ مسلم ڪانفرنس جو گڏيل وفد، هندستان آئيني سڌارن واريءَ ڪاميٽيءَ آڏو شاهدي ڏيڻ آيو ته ڪاميٽيءَ جي هڪ ميمبر سر رجنالڊڪرئڊلڪ کانئن هڪ سوال پڇيو ته: “مسلم ليگ ۽ مسلم ڪانفرنس “پاڪستان اسڪيم” بابت ڪهڙو رايو رکن ٿيون؟” ٻنهي وفدن جي اڳواڻن وراڻيو ته “جيتري قدر مون کي ڄاڻ آهي ته اها هڪ شاگرد جي رٿ (Scheme) آهي ۽ ڪنهن جوابدار ماڻهوءَ ان رٿ کي اڳيان نه آندو آهي، ان ڪري جيتريقدر اسان جي مڃڻ جو سوال آهي ته اسان ان کي “ڌڙ ريڍو سسي ٻاڪري” جي مصداق عمل جوڳو نه ٿا سمجهون. ان جو مطلب متعلقه صوبن جي فيڊريشن آهي.”
سر رييجنالڊ ڪرئڊڪ ان وفد کان وڌيڪ وضاحت جي گهر ڪئي ته وفد وراڻيو، “شايد اهو چوڻ ڪافي ٿيندو ته اهڙي ڪا به اسڪيم ڪنهن نمائنده معزز ماڻهوءَ يا جماعت وٽ قابل قبول نه آهي”. اڄ جيڪي پاڪستان جي نظرئي جا وڏا حمايتي نظر اچن ٿا، تن ان کي سخت لفظن ۾ ننديو ۽ مضحڪه خيز سمجهيو هو، مسٽر جناح خود ان تصور جي مخالفت ڪئي هئي. هن گول ميز ڪانفرنس ۾ پنهنجي ابتدائي تقرير ۾ “متحده هند” بابت خيال آرائي ڪئي ۽ “هندستاني ڊومينن” جو اصطلاح استعمال ڪيو هو. 20 نومبر 1930ع تي پلينري ميٽنگ ۾ تقرير ڪندي جناح چيو ته “اها اصولي ڳالهه آهي ته هندستان پنهنجي گهر جو مالڪ بنجڻ گهري ٿو ۽ آءُ اهڙو ڪو به آئين مڃڻ لاءِ تيار نه ٿيندس، جيڪو اوهان طرفان تيار ڪيو وڃي ۽ جنهن ۾ مرڪزي حڪومت جي ڪئبينٽ کي اختيارات سونپيل نه هجن، جيڪا ليجسليٽوِ اسيمبليءَ ڏانهن جوابدار هجي.”
جناح پاڻ فيڊرل اسٽرڪچر ڪاميٽيءَ جو ميمبر هو ۽ هندستاني فيڊريشن جي خيال جي مخالفت نه ڪيائين. پاڪستاني آئيڊيا پنهنجو فطري موت مري چڪو هو، پر ان تصور کي انگلنڊ جي ڪن اهم حلقن وٽ ٻي گول ميز ڪانفرنس جي موقعي تي پذيرائي حاصل رهي”.
(Tragedy of Jinnah P221 – 22)
ان ڳالهه جي وڌيڪ شاهدي، هندستان جي پهرين پريزيڊنٽ راجندر پرشاد پنهنجي ڪتاب (India Divided) ۾ وڌيڪ تفصيلي انداز ۾ بيان ڪئي آهي.
ملاحظه ڪريو :
In 1933 for the first time the Muslims, hithert called a minority community, were called “a nation” by a Punjabi Muslim, Chaudhri Rahmat Ali (an under graduate of Cambridge) who gave the movement a shape and form. He proposed the idea that the Punjab, N.W.F.P (Afgan province), Kashmir, Sindh and Baluchistan should be forned into a separate Muslim state called Pakistan. This Proposal was different from that Dr. Iqbal in that while Dr. Iqbal proposed the amalgamation of those province into a single state forming a unit of the All India Federation. Chaudhry Rahmat Ali proposed that these provinces should have an independent federation of their own. Leaflets advocating Pakistan were distributed by chaudhry Rahmat Ali to the members of Parliament and the members of the round table conference, but no Indian, Hindu or Muslim, took any interest in them. Muslim witness described the Parliamentary Pakistan scheme in August 1933, to the joint select committee as follows:
A. Yusuf Ali: “As far as I know it is only a student scheme, no responsible people have put it forward.”
Ch: Zafrullah Khan: “So far as we have considered it, we have considered it chimerical and impracticable.”
Dr: Khalifa suja-u-din: “Perhaps it will be enough to say that no such scheme has been considered by any respresentative gentle man or association so far.”
“It is significant that questions about Pakistan were asked at this conference. It is still more singnificant that the initiative came from the British the seem, from the record, to have pressed their questions while the Indian (Muslim) deligates seem uninterested and anxious to pass on to the next point ……. Al though in India no one had heard of or talked of Pakistan and the Muslim Delegation showed no interest in it. Yet the dichard Press and the Churchill – Lloyd group of the conservative party waxed eloquent over it and saw in it a suggestion of the gravest import with the result that questions were asked in the houses of Parliament on several occasions”
(Shaukatulla Ansari “Pakistan the problem of India” PP 4 – 7
ٻيو ته ڇڏيو، پر ڊاڪٽر اقبال جنهن کي “مصور پاڪستان” يا پاڪستان جو تصور ڏيندڙ سڏيو ويندو آهي، ان وٽ به پاڪستان جو ڪو واضح تصور نه هو. هن نه اٽلندو پنهنجي پيش ڪيل ورهاڱي واريءَ تجويز، جيڪا هن 1930ع ۾، الهه آباد ۾، مسلم ليگ جي سالياني اجلاس ۾ پيش ڪئي هئي، تنهن کي برصغير جي هندن، مسلمانن ۽ خود انگريز سرڪار خلاف هاڃيڪار سمجهيو ٿي. ايڊورڊ ٿامپسن، پنهنجي ڪتاب “Enlist India for freedom”۾ علامه اقبال جا خيال بيان ڪندي لکيو آهي ته “ڊاڪٽر اقبال پاڪستان جي حق ۾ نه هو” ۽ هن جو چوڻ هو ته :
“On my vast undisciplined and starving land, Pakistan would disastrous to the British Government, disastrous to the Hindu community, disastrous to Muslims. But I am president of the Muslim legue and therefore it is my duty to support it.”
(“Enlist India for freedom page 58”)
(Tragedy of Jinnah page 220)
ترجمو : (منهنجي وسيع، منتشر ۽ افلاس زده ڌرتيءَ تي، پاڪستان برطانوي حڪومت لاءِ نقصانڪار آهي هندو جاتي لاءِ نقصانده آهي ۽ مسلمان لاءِ ڇيهو رسائيندڙ آهي. پر آءُ (جيئن ته) مسلم ليگ جو صدر هئس. ان ڪري منهنجو فرض هو ته ان (اسڪيم) جي حمايت ڪريان.”