15
جيڪڏهن ون يونٽ واري تجويز ڪامياب ٿي وڃي ٿي ته پوءِ اهو ضروري هوندو ته اها عوامي امنگ مطابق ۽ سندن سهڪار سان بنائي ويندي. ان جي ٺهڻ جو امڪان تڏهن ٿيندو، جڏهن ان ڏس ۾ ماڻهن جي دلين کي مطمئن ڪرڻ، اعتراض ڪندڙن کي مڃائڻ ۽ اهڙي سٺيءَ تجويز کي عمل ۾ آڻڻ واسطي ماڻهن ۾ جوش ۽ جذبي جاڳائڻ واسطي سياسي مهم هلائڻ واسطي سياسي مهم هلائڻ جي ضرورت آهي. جيڪڏهن ان مهم کي چڱي ريت منظم ڪيو وڃي ته سوڀ ماڻي سگهجي ٿي، ڇاڪاڻ ته هيٺ ڏنل حقيقتون بلڪل سچيون آهن.
(الف) ون يونٽ جو منصوبو، اولهه پاڪستان جي صوبن واسطي ڏاڍو لاڀائتو آهي. پر خاص طور تي ننڍن ۽ پٺتي پيل صوبن لاءِ ته اڃا به وڌيڪ مفيد آهي.
(ب) عام ماڻهو هن منصوبي جي خلاف ڪو نه آهي.
(ت) جيڪڏهن هڪ عام ماڻهوءَ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪبي ته هو ننڍن گروهن ۾ محدود سوچ وارن تخريبي ذهن رکندڙ ماڻهن کي سوالائيءَ سان سمجهي ويندو.
(1) اسان کي موجوده حالتن کي صحيح طريقي سان پرکڻ کپي. اسان ون يونٽ جي منصوبي کي وڏن مسئلن جي پاڇولن هيٺ ڏاڍي آزاد خياليءَ سان نبيري رهيا آهيون. اسان هن تجويز کي سياسي تنظيم وسيلي ڪامياب ڪرڻ ڪو نه ٿا چاهيون. وقت وڏي وٿ آهي، جيڪو اسان وٽ تمام ٿورو آهي ۽ اسان وٽ تمام ٿورو آهي ۽ اسان کي آڙي ڪاپ ۽ ڏاهن تخريبڪارن سان منهن ڏيڻو آهي.
اسان کي، ون يونٽ جي منصوبي کي ڪامياب ڪرڻ جي مقصد سان، سياسي مهم جي شروع ڪرڻ کان اڳ مٿئين طبقي جي تخريبڪار سياستدانن جي ڪجهه صفائي ڪرڻي پوندي. ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته اسان کي انهن ماڻهن کي خاموش، غير مؤثر ۽ بيڪار بنائڻو پوندو، جن مان اسان کي سخت مخالفت جو خطرو آهي ۽ جن لاءِ اسان سمجهون ٿا ته سندن نيتون براين سان ڀريل آهين. اسان کي پنهنجي وسيع اختيارن جو ڀرپور استعمال ڪرڻو پوندو. انهيءَ مقصد لاءِ ته جيئن اسان جي آواز کي دل جي حضور سان ٻڌو وڃي. مان اوهان کي چتاءُ ڏئي رهيو آهيان ته جيستائين مخالفن جي آواز کي سختيءَ سان ڪچليو نه ٿو وڃي ۽ ان مساڻن جهڙي ماٺ ۾ جيتري وقت تائين اسان جي آواز کي ڪير ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهي ته ون يونٽ لاءِ سياسي مهم هلائڻ ڏاڍو خطرناڪ ٿيندو. ٻيءَ حالت ۾ نه ته هيءُ موجوده گروهه جنهن کي افراتفري ورثي ۾ ملي آهي، اسان جي ٺيڪ ڪرڻ سان، گوڙ شور هل هنگامو ڪري کڻي آسمان مٿي تي کڻندو، ۽ پوءِ ون يونٽ وارو اٿاريل سريلو آواز پنهنجي اهميت وڃائي ويهندو.
(2) منهنجي نظر ۾ اسان اهو مقصد تاريخي دور جي انهن مرحلن ۾ ئي ماڻي وٺون ها.
(الف) پاڪستان ٿيڻ کان ستت پوءِ جڏهن اسان اڃا جوش ۽ ولولي ۾ سرشار هئاسين، جڏهن جدوجهد سبب اسان ۾ اتحاد ۽ يڪجهتي موجود هئي، جڏهن اها جدوجهد سوڀ سبب مقدس بنجي وئي هئي ۽ ان کي اڏول سياسي رهبريءَ سوڀ جو سونو تاج پارايو هو. تڏهن، جڏهن قائد جي اڳواڻيءَ ۾ يقين محڪم، سڀني قومن کي ماٺ ڪرائي ڇڏيو هو.
(ب) هاڻي جڏهن اسان جا جذبا ٿڌا ٿي ويا آهن، جڏهن تدبيرن پٺيان تدبيرون ناڪام ٿي چڪيون آهن، جڏهن عوام مٿان مايوسين جي گرڙ پک اچي چنبا کوڙيا آهن، جڏهن انهيءَ نااميديءَ ۽ بيوسيءَ کان هر حڪم مڃڻ لاءِ تيار آهن ۽ ايتريءَ حد تائين ان جي ڪڍ لڳندا، جيستائين توهان ۾سندن اڳواڻي ڪرڻ جي سگهه آهي. جيڪڏهن اوهان کين هاڻي ناڪام ڪيو ه يقين ڄاڻو ته اهي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڪامياب ٿي ڪو نه سگهندا.
مان تضاد ۽ تڪرار کي اکين سان ڏسڻ ڪو نه ٿو چاهيان ۽ ون يونٽ جي تجويز کي يڪراءِ ٿيڻ گهرجي ۽ ان جي حفاظت به دل جي گهراين سان ڪئي وڃي. ان ڏس ۾ مان فقط هي مطالبو ڪندس ته ڪنهن به حيلي بهاني مخالفن کي خاموش ڪيو وڃي. هن مقصد هٿ ڪرڻ واري رستي ۾ ٻه ڳالهيون اسان جون مخالف ڪو نه آهن، پهرين ڳالهه اها ته اسان پنهنجيءَ پوريءَ طاقت جو مظاهرو ڪري اها ڳالهه زبردستيءَ مڃرايون، جيڪا اسان چئون ٿا. جيڪڏهن اسان ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جي مظاهري کانپوءِ پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿي وياسين ته ماڻهو پنهنجي آزاد مرضيءَ مطابق فيصلو ڏيندا، پوءِ يا اهي هن تجويز کي رد ڪن يا منظور ڪن.
(3) ون يونٽ جي ڪاميابيءَ لاءِ اسان جي هن سياسي مهم کي شروعاتي دور ۾ ڏاڍي منصوبه بنديءَ ۽ خبرداريءَ سان اڳتي وڌايو وڃي. اسان اڄ کان وٺي، هن مقصد جي رهبري ڪرڻ لاءِ، هڪ گهڻ پاسائينتنظيم قائم ڪريون ٿا. ان ڏس ۾ مان مشورو اهو ڏيندس ته هن عظيم ڪم واسطي ماڻهن جي هڪ جماعت مقرر ڪئي وڃي، ايڪشن ڪميٽي ترتيب ڏني وڃي، فوج جي، جي.ايڇ.ڪيو هڪ بااختيار ادارو آهي، جيڪو ون يونٽ جي منصوبي کي آخر شڪل ڏئي سگهي ٿو، ون يونٽ جي نظريي کي عملي جامو پهرائي سگهي ٿو، ان جي لاءِ هلايل سياسي تحريڪ ۾ رابطو ۽ ڳانڍاپو پيدا ڪري سگهي ٿو.
(4) ون يونٽ جي منصوبي کي ڪامياب ڪرڻ واسطي، هن مهم جو پهريون مرحلو اهو هوندو ته صوبائي اسيمبلين ۾ مسلم ليگ جي ميمبرن کان ون يونٽ جي رٿ ڏياري ويندي، ٺهراءُ پاس ڪرائي، صوبائي اسيمبلي ميمبرن وسيلي عوام راءِ جي تصديق ورتي ويندي. اهڙي حڪمت عمليءَ کي اسان پارليامينٽري حڪمت عملي سڏينداسين.
ان لاءِ ضروري شرط فقط هڪ آهي ته هن مهم جي سياسي رهبري واسطي، هر صوبي مان سياستدانن جي صحيح چونڊ ڪئي وڃي. اهي اهڙا هجن، جيڪي هن نقطي تي اڏول ٿي اڙجي بيهي وڃن. توهان انهن کي پوري اعتماد ۾ وٺو ۽ هر قسم جي مدد جا ساڻن پڪا وعدا وعيد ڪريو. انهن کي حالتن جي جائزي ۽ مشاهدي ڪرڻ کان پوءِ هر فيصلي ڪرڻ جو اختيار ڏنو وڃي. هن معاملي کي منهن ڏيڻ لاءِ کين الائي ڪهڙين حاجتن، ضرورتن ۽ ڏچن کي ڏسڻو پوندو. جيڪڏهن هڪ ڪاٿي موجب حدون اورانگهي به وڃن ته توهان کي انهن جي هر امداد ڪرڻي پوندي. جيڪڏهن ڪنهن مصلحت خاطر، هو ڪنهن سان سياسي ڏي وٺ ڪن ٿا ته توهان وچ ۾ مداخلت ڪري نه کين منجهايو، نه وري سندن دلين کي ڪمزور ڪريو، ڇو ته انهيءَ ڪري کين سازش جو شڪ ٿيندو. توهان کي معلوم هجڻ گهرجي ته اوهان کين هڪ ڪٺن ڪم ۾ ڦاسائي ڇڏيو آهي، جنهن ڪري هو قتل به ٿي سگهن ٿا. هن مامري ۾ ٻڏتر ڪرڻ، لنوائڻ يا ڪنڌ ورائي پوئتي ڏسڻ، غداريءَ کان گهٽ ڏوهه ڪو نه ٿيندو.
هتي هڪ اهم ڳالهه ڏانهن ڌيان خاص وقت مقرر ڪرڻ گهرجي ۽ ان مقرر وقت اندر هن مسئلي کي نبيري ختم ڪري ڇڏڻ گهرجي.
(5) هن مهم جو ٻيو پاسو هيءُ هجڻ گهرجي ته عوام ۾ هڪ مسلسل پروپگنڊا جي ڌم مچائي ڇڏجي. پنهنجي اثر ڏيکارڻ واسطي هيءُ طريقو دير ته ضرور ڪندو، پر هن وسيلي اسان عوام جي مرضي ۽ منظوري حاصل ڪري وٺنداسون، جيڪا هن معاملي ۾ ڏاڍي اهميت رکي ٿي.
جيڪڏهن اسان نمائنده رهنمائن يا صوبائي اسيمبليءَ جي ميمبرن کي ترغيب ڏئي، لاهي وجهڻ ۾ سوڀارا ٿي وياسين ته پوءِ انتشار پسند ماڻهن کي نهايت سختيءَ سان منهن ڏيڻو پوندو ته هي منجهيل مسئلو ويتر وڏي ڏچي ۽ ڏڦيڙ ۾ پئجي ويندو. هن حقيقت ۾ ڪنهن به شڪ ۽ شبهي جي گنجائش ڪا نه آهي. ون يونٽ جي فلسفي ۽ منطق کي وڏي جوش جذبي سان وڏي سهائتا ڏيڻ وارن انگن سان، هفتي مهيني ۾ سمجهي سوچي، مڪمل ڪيو وڃي.
ون يونٽ جي هن مهم کي وڏي فن، مهارت ۽ دانشمنديءَ سان هلايو وڃي ۽ مقرر ڪيل ماڻهن جي حوالي ڪيو وڃي، جيڪا هر شعبي جي ڪم اڪلائڻ واسطي سب ـ ڪميٽين ۾ ورهائي وڃي. انهن سان واسطو رکندڙ مختلف ڪم هي هوندا:
(الف) مشهور معروف ماڻهن کان بيان ڏيارڻ ـ هن تجويز مان اسان جو مقصد اهو هوندو ته هوريان هوريان مٿي چڙهندا وڃي اصلي رفتار حاصل ڪريون.
(ب) ون يونٽ جي نظريي جي ظابطي هيٺ هڪ مربوط اخباري مهم جاري رکي وڃي، جنهن کي ساڳي جوش جذبي سان، هن مهم جي مرحلن مطابق هلايو وڃي.
(ت) مهم جي ڪاميابيءَ واسطي پمفليٽ، ڪتابڙيون ۽ رسالا وغيره شايع ڪرايا وڃن، عوام جي مختلف گروهن ۾ خاص حوالن جي ناتي سان سياسي ڪم جي شروعات ڪئي وڃي جيئن،
(i) دانشور، وڪيل، وڪيلن جي بار ۽ ڊاڪٽر وغيره (ii) شاگرد (iii) هاري، پورهيت، ننڍا کاتيدار ۽ دوڪاندار وغيره. منهنجي خيال ۾ سندن سهائتا ڀروسي جوڳي ۽ لاڀائتي هوندي. هن قسم جي امداد سان موجوده دور واري صوبائي ۽ مرڪزي حڪومت وڌيڪ سگهاري ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ڪري. ان ڏس ۾ ترت ۽ اثرائتا ڪم ڪيا وڃن. مثال طور، زرعي سڌارا آندا وڃن، ضروريات زندگيءَ سان لاڳاپيل شين جي قيمتن کي هيٺ آڻڻ لاءِ مهم هلائي وڃي. ان مان عام تاثر اهو ملندو ته ون يونٽ جا سياسي رهنما انصاف، ترقي ۽ فضيلتن جا به رهبر آهن، هن قسم جي مهم جي شروعات سنڌ مان ئي شروع ڪئي وڃي ته وڌيڪ مناسب رهندو. (IV) مهم جي ڪاميابيءَ واسطي مُلن جي خدمتن کي به استعمال ڪيو وڃي، پر نهايت خبرداريءَ سان، ڇاڪاڻ ته هو پنهنجي مفادن واسطي ون يونٽ کي گهٽ وڌ ڳالهائيندا ۽ منبرن تي بيهي پنهنجي نقطئه نظر جي وڪالت ڪندا. جيڪڏهن مُلن جي خدمتن جي ضرورت پئجي وڃي ته وڏن مُلن کان پاسو ڪري ڪي ٺڙڪو مُلان هٿ ڪيا وڃن ۽ کين ريهي ريبي پنهنجي طرف ڪيو وڃي. (V) عوام سان رابطي پيدا ڪرڻ واسطي سڄي ملڪ ۾ گڏجاڻيون، جلسا ۽ جلوس ڪوٺايا وڃن، انهن کي خطاب اهي ماڻهو ڪن، جيڪي تمام ٿوري وقت ۾ کين گهڻو سمجهائي سگهن. جڏهن ون يونٽ جي هيءَ مهم پوري اوج تي پڄندي ته وڏا سياسي جلسا به ڪوٺايا وڃن. پر اهي سڀ مامرا ڏاڍيءَ خبرداري ۽ نهايت منظم نموني سان هلايا ويندا.
(6) پنجاب واسطي نهايت اهم ۽ خاص نقطو هيءُ آهي ته اسان کي موجوده وقت پنجاب ۾ ون يونٽ جي تجويز بابت ٻڙڪ به ٻولڻي ڪا نه آهي. پر اسان کي ٻين صوبن جي ماڻهن کي استعمال ڪرڻو آهي. جيڪڏهن اسان پاڻ آواز اٿاريو ته ٻين صوبن جي ماڻهن جي دلين ۾ شڪ شبها پيدا ٿيندا. حقيقت اها آهي ته پنجاب جا سياسي اڳواڻ پنهنجي بيانن جاري ڪرڻ وقت احتياط کان ڪم وٺن ۽ هن مهم کي اهميت ڏيارڻ لاءِ کين خبرداري کان ڪم وٺڻو پوندو. پر پوءِ به ٻن ڳالهين تي ڌيان ڌرڻو پوندو. (الف) اسان جا بهترين پرجوش ۽ سرگرم سياسي ڪارڪن پنجاب ۾ آهن، انهن کي منظم ۽ مضبوط ڪري تيار رهڻ لاءِ خبردار ڪيو وڃي ته ضرورت پوڻ تي ڪڏهن به ۽ ڪٿي به پهچي وڃن. (ب) عوامي راءِ جي اظهار کي رد ڪرڻ عقلمندي جي ڳالهه ڪا نه ٿيندي. هن ڳالهه جو مڪمل احساس هجڻ گهرجي ته پنجاب جي سياسي ڪارڪنن کي رضاڪارانه طور ڪي رعايتون ۽ سهوليتون ڏيڻ کپن، منهنجي خيال ۾ اهي هاڻي ترت ملي به ڪو نه سگهنديون. ساڳي وقت، جيڪي سياستدان، ون يونٽ جي منصوبي جي اڳتي هلي هر صوبي ۾ سخت مخالفت ڪندا ۽ ٻارڻ ٻاريندا، تن جو صدر مقام ۽ آفيسون پنجاب ۾آهن. ان ڪري پنجاب جي سياستدانن کي پاڻ ۾ يڪجهتي پيدا ڪري فيصلا ڪن ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي ۽ ضرورت وقت يا هيئنر کان وٺي، هڪ زيرڪ ۽ هوشيار سياستدانن جيان، عام راءِ جي وايومنڊل مٿان پورو ضابطو رکڻ کپي.
(تمام ضروري: پنجاب ۾ جيڪي رٿون بحال ڪرايون وڃن تن جا ڊرافٽ فقط ڪراچيءَ ۾ تيار ڪيا وڃن.)
ون يونٽ سان امڪاني اختلاف
(1) هر صوبائي حڪومت جي طريقئه ڪار جي چوڌاري اسان جي سياسي شعور جي ڄڻ ته هڪ خندق کوٽيل آهي. جيڪڏهن ڪنهن به صوبي موجوده طريقئه ڪار کي ڇڏي ڪنهن نئين نموني اختيار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته ان کي سخت مخالفت سان منهن ڏيڻو پوندو. اها حالت پنجاب کان سواءِ ٻين سڀني صوبن سان لاڳو آهي. ننڍن صوبن کي جيڪي سچا پچا خوف خطرا ۽ شڪ شبها آهن ته ون يونٽ ٿيڻ کان پوءِ پنجاب سياسي ۽ اقتصادي طور انهن مٿان ڇائنجي ويندو يا پاڪستان کي ڪمزور ڪرڻ واسطي جيڪي فتوري ماڻهن جون سازشون ۽ منصوبا آهن، جن وسيلي هڪ محدود سياست ڪري، اقتدار کي پنهنجي هٿ وس بنائڻ چاهين ٿا، تنهن تي به پروڙڻ ۽ پرجهڻ لازمي ٿيندو. اهڙن سازشي ماڻهن کي ڏاڍي سولائيءَ سان منهن به ڏئي سگهجي ٿو. پر پهريون کين ملي، ماٺ ڪرائجي ته بهتر آهي. منهنجو شخصي خيال اهو آهي ته ون يونٽ جي مهم تيستائين تيز نه ڪرڻ گهرجي، جيسيتائين اسان کي پاڻ کي، ان ڳالهه جو پورو ڀروسو نه آهي ته اولهه پاڪستان جي صوبن ۾ رهندڙ اسان جي ڀائرن کي اها حقيقت سمجهائي سگهنداسون ته ون يونٽ جي تجويز فقط ننڍن ۽ پٺتي پيل صوبن جي ڀلائيءَ واسطي آهي. فقط ان کان پوءِ اسان صوبائي سياسي اڳواڻن جي سهائتا سان، حقيقي اعتراضن ۽ مخالفتن کي دور ڪري، اصول ۽ قاعدي مطابق ون يونٽ جي هن منصوبي کي عملي جامون پارائي سگهنداسين.
(2) صوبن جا عام ۽ نمايان اعتراض هيٺيان آهن.
(i) ته پنجاب ٻين صوبن مٿان ڇانئجي ويندو، ڇاڪاڻ ته پنجاب جي آدمشماري 56 سيڪڙو ۽ باقي ٻين صوبن جي 44 سيڪڙو آهي.
پر هڪ ايڪائي واريءَ حڪومت (Unitary form of Govt) ۾ هڪ ماڻهو هڪ ووٽ وارو اصول قائم هوندو آهي. هيءُ هڪ نقطو سندن سڀني اعتراضن کي ڌوئي ڇڏيندو. ان نقطي جي مخالف ۾ ڪي حقيقتون آهن، جن کي پنهنجي جاءِ تي وزن آهي. پر اهي جذبات جي وهڪري ۾ وهي ويندا ۽ هن نقطي جو مناسب جواب ڪو نه ڏيندا ۽ پنجاب ۽ بنگال واري ڏچي جي ڏس ۾ ڪو اطمينان بخش حل ٻڌائي ڪو نه سگهندا. منهنجي خيال ۾ هيءُ ڏچو گهڻ ـ پاسائون آهي، ان جو نبيرو ان ۾ آهي ته اسان ڪجهه اڻ پورا جمهوري طريقا اختيار ڪريون اسان کي هن ڏس ۾ چونڊ ۽ چونڊ جي تڪن ۾ ڦير ڦار ڪرڻي پوندي، جنهن مطابق ون يونٽ جي غير پنجابي علائقن کي اسيمبليءَ ۾ 50 سيڪڙو کان وڌيڪ نمائندگي ڏيڻ ۾ ايندي. ون يونٽ جي اسيمبليءَ ۾، ننڍن صوبن جي نمائندن جي گهڻائي ڪنهن مقرر وقت لاءِ هوندي.
(ii) نوڪريون : ننڍن صوبن کي اهو ڊپ آهي ته پنجاب ۾ پڙهيل ماڻهن جو في سيڪڙو انگ ٻين صوبن کان وڌيڪ آهي ۽ اتان جي ماڻهن جو معيار زندگي به ٻين صوبن جي ماڻهن کان ڪي قدر وڌيڪ آهي. تنهن ڪري سرڪاري نوڪرين ۾ پنجابي وڌيڪ ڀرتي ڪيا ويندا. ڪيترين ڳالهين ڪري هن اعتراض ۾ گهڻي جذباتي ڇڪ به آهي. ڇاڪاڻ ته اها حقيقت به آهي ته هر صوبي ۾ جٿي ڪٿي سرڪاري نوڪرين وارو مامرو عام ماڻهوءَ سان لاڳاپيل هوندو آهي ۽ عام ماڻهو دانشورانه سوچ مٿان ڇانيل هوندو آهي. سياست جي پردي پٺيان به عام ماڻهوءَ جي سوچ ڪم ڪندي آهي. جيڪڏهن ون يونٽ واري حڪومت صحيح معنى ۾ اچي به وڃي ته به سازشي ۽ فتوري ذهن پاڻ ۾ پوتا ميل ڪري ون يونٽ جي حڪومت ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيندا. تنهن ڪري بهتر اهو آهي ته هن اعتراض کي مناسب طريقي سان نبيريو وڃي.
هن ڏچي جو نبيرو به آهي. موجوده نوڪريون جيئن آهن تيئن محفوظ رهنديون. هن کان پوءِ ماڻهن جون هيٺين قسم جي نوڪرين جون ڀرتيون مقامي طور تي ٿينديون، باقي حقيقي مسئلو صوبائي نوڪرين جو آهي. منهنجي خيال ۾ ان مسئلي کي “ڪوٽا” ۽ خاص نمائندگيءَ جي اصول وسيلي نبيري سگهجي ٿو. هن طريقي سان ننڍن صوبن جي نوڪرين جي حقن جي حفاظت ٿي سگهي ٿي، (اهو هڪڙو خيال آهي)، ۽ هن قسم جي اصول کي پندرهن سالن تائين يا ضرورت مطابق وڌيڪ عرصي لاءِ به نافذ ڪري سگهجي ٿو يا ايستائين، جيستائي اولهه پاڪستان جي هر علائقي، جي تعليم جو في سيڪڙو انگ هڪ جيترو ٿي وڃي.
(iii) انتظامي مونجهارا ۽ ڏورانهون پنڌ : عام ماڻهوءَ کي هيءَ حقيقت گهڻو متاثر ڪندي ته اولهه پاڪستان هڪ ايڪائي واري حڪومت (Unitary) ماڻهن لاءِ ڦاجا پيدا ڪندي ته عام ضرورتن، درخواستن ڏيڻ ۽ مسئلن نبيرڻ، پرمٽون وٺڻ، ڪنهن جي خلاف دانهڻ، يا نوڪرين جي مامري ۾ ماڻهو ڪنهن ڏاڍائي جو شڪار ٿي ويو آهي، يا قانوني چاره جوئي يا انصاف لاءِ ڪوڪڻ واسطي پري پنڌ سبب گهڻيون تڪليفون اينديو، وقت ۽ پئسي جو نقصان الڳ ٿيندو، تنهنڪري ون يونٽ جو منصوبو هڪ دوکو ۽ فريب آهي. اهو هڪ ڳنڀير ۽ حقيقي مسئلو آهي. اولهه پاڪستان جي ون يونٽ واري حڪومت هوندي جنهن وٽ سڀئي اختيار اچي هڪ جائتا ٿيندا ۽ مضبوط مرڪز واري سگهاري حڪومت هوندي تنهنڪري اها عوامي بهبود ۽ ڀلائي سان لاڳاپيل سٺي حڪومت ڪانه هوندي، راڄڌانيءَ جي پري هجڻ ڪري قانوني چاره جوئي ۽ داد رسي به ڏکي ٿي ويندي ۽ عوامي ڀلائي وارا کاتا به پوريءَ ريت ڪم ڪري ڪونه سگهندا. ون يونٽي حڪومت لاءِ اهڙن ڏچن کي ڏور ڪرڻ لاءِ ڪا جامع حڪمت عملي اختيار ڪرڻي پوندي. حقيقت به اها آهي ته انتظامي سهوليتون ۽ ٻيا فائدا، عام ماڻهوءَ جي بلڪل ويجهو هئڻ گهرجن.
مٿين اعتراضن کي کولي سمجهائڻ ۽ ختم ڪرڻ واسطي ضروري ٿيندو ته ون يونٽ جي منصوبي بابت تفصيل ڏنا وڃن. انتظامي مونجهارن کي ڄاڻڻ کان اڳ ۾ هيءَ يقين دهاني ڪرائي وڃي ته موجوده عدالتي سرشتي جو مستقبل ڇا هوندو؟ انتظامي مرڪز ڏهه، ٻارنهن يا اڃا به وڌيڪ هوندا؟ انهن انتظامي ڊويزنن جي حدبندي دانشمندي سان ڪئي ويندي ۽ انهن عهدن تي تجربيڪار ۽ ذميوار عملدار مقرر ڪيا ويندا. کين انهن معاملن اڪلائڻ جا پورا اختيار ڏنا ۽ مضبوط مرڪز وارو انتظامي سرشتو بنايو ويندو؟ اهڙن منجهيل مامرن کي وڌيڪ چٽي ڪرڻ لاءِ مجلس عامله بنائي وڃي، جيڪا هنن نقطن بابت موجوده سياستدانن کي نقطئه نظر سمجهائي ته جيئن اسان کي معلوم ٿئي ته عوام کي پاڻ ڏانهن متوجهه ڪرڻ لاءِ ڪهڙيون ڳالهين سمجهائڻ جي ضرورت آهي.
(IV) زمينون : سنڌ ۾ پيل سرڪاري زمينن کي سڌاريو ويندو. ون يونٽ جي منصوبي ۾ انهن زمينن جي نيڪال ۽ ولارڻ جي تجويز به شامل آهي. هيءُ مامرو اهڙو حساس آهي جنهن ڪري سنڌي گهڻا مشتعل ۽ پريشان آهين. هي سنڌ دوستي يا قومپرستي سان واڳين ڏچو ڪو نه آهي، پر هڪ فطري خطري جو احساس به ان ۾ شامل آهي. ڇاڪاڻ ته هن مامري ۾ ون يونٽ جي منصوبي جي متوقع ڪاميابي ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي جو ڪارڻ اهو آهي ته سنڌين جا خدشا ڪنهن حد تائين جائز ۽ مناسب به آهن.
هن مسئلي جا ٻه پهلو آهن. ڇا سنڌ جا سياستدان سنڌين سان ايڏا سچا ۽ سڄڻ آهن؟ جو هن مامري ۾ نياءَ ڀريو نبيرو ٿي سگهي. هي زمينون بي زمين ۽ غريب هارين جي امانت آهن هن حقيقت کي نظر ۾ رکي انهن زمينن جي نيڪال ڪرڻ ۾ اوليت ۽ اهميت کين ڏني ويندي. وڌ ۾ وڌ ڀليون زمينون اتان جي بي زمين سنڌي هارين کي ڏنيو وينديون. هن مقصد حاصل ڪرڻ کان اڳ ۾ ڪنهن به غير سنڌيءَ کي هڪ ايڪڙ به ڪو نه ڏنو ويندو. بي زمين سنڌي هارين کي ڏيڻ کانپوءِ جيڪا زمين بچي پوندي اها سنڌ کان ٻاهر وارن هارين کي ڏني ويندي. قوم جو هي پيداواري ذريعو وڌيڪ دولتمند بنائڻ لاءِ انهن ماڻهن جي حوالي ڪو نه ڪيو ويندو جيڪي اڳيئي دولت سان مالا مال آهن. ٻيو پهلو هيءُ آهي ته ڪجهه سنڌي سياستدان. هن سرڪاري زمين کي، وڏن دولتمند سنڌي زميندارن جي ملڪيت سمجهي ويٺا آهن. تنهنڪري هيءُ ڪو صوبائي مسئلو ڪو نه آهي. پر هڪ اخلاقي ۽ معاشرتي حڪمت عملي آهي جيڪا اڳتي هلي پاڪستان جي نظريي جي مستقبل کي هاڃو رسائي سگهي ٿي. مان سمجهان ٿو ته هن جو جواب ڏاڍو سولو آهي. ون يونٽ جو منصوبو ڪامياب ٿئي يا نه ٿئي،پر پاڪستان جي هر محب وطن حڪومت هيءُ رجعت پسندانه حڪمت عملي اختيار ڪا نه ڪندي ته دولت جي ونڊ ورهاست اهڙي طريقي سان ڪئي وڃي، جو آڱرين تي ڳڻڻ جيترن ماڻهن وٽ ڌن جا انبار لڳا پيا هجن، پر هزارين ۽ لکين بي زمين هاري ۽ پورهيت بکون ڪاٽي مري وڃن.
(V) ثقافتي نقطئه نظر : عام طور تي اهو سمجهيو وڃي ٿو ته جيڪڏهن صوبن کي ختم ڪري ون يونٽ بنائي وئي ته سنڌين ۽ بلوچن جي ثقافت هلي هلي ختم ٿي ويندي. اهو اعتراض ته ظاهر ۾ صحيح ڏسجي ٿو. هن مامري تي اڳيئي روشني وڌي وئي آهي ته ثقافت صوبائي سرحدن سان لازم ملزوم ڪا نه آهي. انهن صوبن کان فقط ايترو پڇيو وڃي ته انهن، گذريل ستن سالن ۾ پنهنجي ثقافت جي ترِويج ۽ ترقيءَ واسطي ڪهڙا اڪ ڪارا ڪيا آهن؟ اهو نظريو جنهن جو اظهار ڪڏهن ڪڏهن ڪيو ويندو آهي، سو دل جي ويجهو ڪو نه هوندو آهي.
اهي مختلف ثقافتون پنهنجي اصلي رنگن ۾ موجود رهنديون. اهي اسان جي زندگيءَ کي وڌيڪ شاهوڪار ۽ رنگين بنائينديون. ڪنهن ماڻهوءَ پنهنجي فطري ترقيءَ لاءِ ڪو نه جاکوڙيو هوندو. جيڪڏهن ڪير ائين ڪري ٿو ته اسان جي ماڻهن کي زندگيءَ جو ڄڻ هڪ نئون ولولو ۽ حوصلو ڏئي ٿو. ون يونٽ جي حڪومت مختلف ثقافتن کي ترقي ڏيارڻ جي ضمانت ڏئي ٿي. هر زبان کي مليل موجوده سهولتون ۽ رعايتون محفوظ رهنديو ۽ هر هڪ ثقافتي ايڪائيءَ جي پنهنجيءَ ثقافت جي سڌاري، واڌاري ۽ ترقيءَ لاءِ همت افزائي ڪئي ويندي.
(1) سياسي حڪمت عمليءَ سان لاڳاپيل اسان جا ضروري ۽ ترت مقصد هي آهن.
(الف) بي لغام ۽ بي اصولي سياست کي سنئين گس لڳائڻ.
(ب) پاڪستان جي دستور کي يڪراءِ بحال ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ڪرڻ.
(2) ون يونٽ جي تجويز جي ڪامياب ٿيڻ سان اسان جا ٻه مقصد حل ٿي ويندا. ملڪ ۾ هاڻي هنگامي حالتون نافذ آهن. اهي فقط پاڪستان جي دستور ٺهڻ واري تعطل جي ڪري آهن. هن سبب ڪري جمهوريت اقتدار خالص واري سياست تائين محدود رهجي وئي آهي. دستور جي تيار ڪرڻ لاءِ جيڪي بحث مباحثا ٿي رهيا آهن، تن مان معلوم ايئن ٿئي ٿو ته قومي اسيمبلي ۽ ملڪ، سياسي سازشن جو دُن بڻجي ويو آهي. دستور جي تصفيي کان اڳيئي ڪنهن قانوني ضابطي کان سواءِ، لاڳاپيل ڌرين جي وچ ۾ انتخابي مقابلا، اقتدار واسطي سياست جي راند آهي، جيڪا مونجهارن کان سواءِ ڪجهه ڏئي ڪا نه سگهندي. ان ڪري لازمي ڳالهه اها آهي ته دستور ٺاهڻ جي طريقه ڪار واسطي مفاهمت کان ڪم وٺڻ گهرجي. جيڪڏهن دستور تي ٿيندڙ بحث مباحثا چڱي شيء ۽ جمهوريت وڏي وٿ آهي ته پوءِ جمهوريت کي بحال ڪرڻ لاءِ ڪوششون ڇو نه ٿيون ڪيون وڃن.
(3) دستور بنائڻ واري عمل ۾ مشڪل مسئلو وفاقي طرز حڪومت جي وصف آهي، جنهن وسيلي اوڀر پاڪستان ۽ اولهه پاڪستان جي صوبن جي وچ ۾ حقن ۽ تعلقاتن کي نبيرڻو آهي.
اسان تيستائين دستور ٺاهڻ واري بحث ۾ پنهنجو پورو ڪردار ادا ڪري نه سگهنداسون، جيسيتائين اولهه پاڪستان ۾ هڪ ايڪائي واري حڪومت (Unitary form of Govt) موجود نه آهي. جيڪڏهن دستور ٺاهڻ واري عمل ۾ هڪ ٻئي تي غالب پوڻ وارو عنصر نه، پر هڪ ٻئي تي انحصار ڪرڻ واري سچائي موجود آهي ته پوءِ اوڀر ۽ اولهه پاڪستان کي هڪ ٻئي جي سامهون ويهي افهام و تفهيم جون ڳالهيون ڪرڻ گهرجن. اولهه پاڪستان جيڪو صوبن جي ڀاڱن ۾ ورهايل آهي، سو اوڀر پاڪستان جي آڏو ڄڻ ته ڪجهه به ڪو نه آهي، ڇاڪاڻ ته اها به سچائي آهي ته ٺهندڙ دستور ۾ اوڀر پاڪستان کي هڪ مٿاهين حيثيت حاصل آهي. تنهنڪري، پاڪستان جي دستور ٺهڻ طرف پهرون قدم اهو آهي ته اولهه واري علائقي ۾، اولهه پاڪستان وارا سڀ صوبا پاڻ ۾ ضم ٿي ون يونٽ طور هڪ صوبو بڻجي وڃن.
(4) منهنجي خيال ۾ اولهه پاڪستان ۾ ون يونٽ بڻجڻ هڪ ممڪن حقيقت به آهي، ڇاڪاڻ ته مون کي يقين آهي ته ان جي موافقت ۾ ڪي حقيقتون اڳيئي موجود آهن، جيڪي هي آهن.
(الف) جيڪڏهن هن تجويز جي ڀلاين کي گڏائي سامهون رکجي ته هر صوبي جو ماڻهو ون يونٽ جي تجويز جي مخالفت نه ڪندو، ڇاڪاڻ ته حڪومت جي طريقي سان، انتظامي سهوليت، اقتصادي ڀلائي، سياست جي معيار ۾ واڌارو پٺتي پيل علائقن کي ترقي ڏيارڻ واسطي پاڻ ۾ رابطو پيدا ڪري اڳتي وڌڻ جو موقعو ملندو ۽ اولهه ۽ اوڀر پاڪستان ۾ پاڻ هُرتو ميل ميلاپ پيدا ٿيڻ، جيڪو هن ڇڪتاڻ واي وايو منڊل ۾ ماٺار ۽ سچي مرڪ پيدا ڪندو.
(ب) موجوده دور ۾ صوبن جي وچ ۾ هٿرادو استحصال جي بنيادن ۾ جيڪي صوبائي تضاد ۽ تڪرار ڏسڻ ۾ اچن ٿا، سي هٿ وٺي ڪن سياستدانن پيدا ڪيا آهن. معلوم ائين ٿئي ٿو ته سندن سياسي حيثيت کي ڪو ڊيڄهڙو لڳو آهي. اهو ڊپ ۽ ڊاءُ ڪن سچن عوامي جذبن تي بنياد ڪو نه ٿو رکي. اهي سياستدان موجوده صورتحال مان فائدو وٺي اهميت حاصل ڪري ويا آهن. جيڪڏهن مذڪوره سياستدان ان سياسي حيثيت جي اهل ڪو نه آهي ته کين اڪيلو ڪري چڱيءَ ريت ماٺ به ڪرائي سگهجي ٿي.
(ت) سخت خطرو هن ڳالهه مان محسوس ٿي رهيو آهي ته جيڪڏهن ڪن سياستدانن کي اسان جي صوبي جي خلاف ڳالهائڻ جو ڊگهو رسو ڏنو ويو ته يقين ڪريو ته اسان جو صوبو سخت خطري ۾ آهي ۽ ون يونٽ جي تجويز کي سوڀاري ڪرڻ لاِ ڪنهن وٽ به امنگ ۽ تڙپ ڪانه آهي. هي منصوبو جيترو توجهه ۽ اهميت لهڻي ٿو، پنجاب جو ماڻهو ان پٽاندڙ پاڻ نه ٿو پتوڙي. ان جو نتيجو اهو نڪرندو ته ننڍن صوبن ۾ جيڪي اسان جا هڏ ڏوکي ويٺا آهن، مايوس ٿي ويندا. هن طرز عمل سان ون يونٽ خلاف ڪم ڪندڙ سياستدانن کي عوام ۾ ون يونٽ خلاف ڏهڪاءُ پکيڙڻ جو سونهري وجهه ملي ويندو، جن کي ون يونٽ جي تجويز جي فائدن واري پاسي کي ٻڌڻ جو موقعو ئي ڪو نه مليو آهي. مثال طور رشيد ۽ کهڙي جا بيان ۽ پيرزادي جو هڪدم ٻاهر نڪري مخالفت ڪرڻ يا تخريبڪار ذهنن جي طرز عمل هن منصوبي کي منجهائي ڊانوان ڊول ڪري ڇڏيو آهي. ان ڀيٽ ۾ ڪي خانگي ماڻهو پيدا ڪيل ان اثر کي زائل ڪرڻ ۽ ون يونٽ ۾ اعتماد بحال ڪرڻ ۾ ايترا جلد سوڀارا ڪو نه ٿيندا. هن وقت پنهنجي خيالن جي اظهار ڪرائڻ کان وڌيڪ امداد ڪرڻ جي وڏي ضرورت ۽ اهميت آهي. اڃا به ويل وئي ڪانه آهي ۽ ان سڄي مخالف سلسلي کي پوئتي ڀرڪائي به سگهجي ٿو.
(ث) ون يونٽ جي مخالفت لاءِ اهم نقطو پنجاب جو ٻين صوبن مٿان ڇائنجي وڃڻ جو خطرو آهي. ان جي مقابلي ۾ پنهنجي طرفان ڪوششون گهٽائي ڪو نه ٿيون سگهجن. ان خطري کي به ختم ڪرڻ کپي. ان جي فائدي ۾ دستور جو مؤثر مصلحتون به موجود آهن. موجوده صورتحال ۾ انهن لاءِ پنجاب مسئلو بڻيل ڪو نه آهي. انهن رنڊڪن کي انصاف جي صحيح نقطئه نظر کان ختم ڪري سگهجي ٿو.
نهايت اهم ۽ نهايت ضروري ڳالهه هيءَ آهي ته موجوده نازڪ دور ۾، پاڪستان جي دستور جي مستقبل لاءِ پنجاب جي سياستدانن طرفان ظاهر ظهور ڪو بيان وغيره نه اچڻ گهرجي. اهو طرز عمل پنجاب سان يڪجهتيءَ جي خلاف هوندو. ملڪ فيروز خان نون تي به خاموش رهڻ لاءِ دٻاءُ وڌو وڃي.
(5) دٻاءَ ۽ ڏهڪاءَ وسيلي ئي سوڀ ماڻي سگهجي ٿي. ون ينٽ جي منصوبي آڏو جيڪڏهن ڪو ڏڦيڙ وغيره آهي ته ڊڪٽيٽرشپ قائم ڪري ان کي نبيري سگهجن ٿا. عوام ۾ به جوش جذبو موجود آهي. جمود ڇانئجڻ کان اڳ معاملي کي ڪجهه اڳتي وڌائڻ گهرجي. اهي ماڻهو جن کي عوام جي پٺڀرائي ڪا نه آهي ۽ اقتدار ۾ شامل ڪيا ويا آهن، تن کي هٿ ٺوڪي عوامي جوش ۽ جذبي واري پٺڀرائيءَ سان اقتدار ۾ رهڻ ڏنو وڃي.
جيڪڏهن اوهان ون يونٽ جي مقصد جو موتي ماڻڻ چاهيو ته اهو مقصد اک ڇنڀ ۾ حاصل ڪرڻ گهرجي.
اهو مقصد ڪهڙي طريقي سان حاصل ڪرڻ گهرجي؟
(6) شروعاتي مرحلي ۾ تشدد واري طريقي استعمال ڪرڻ کان ڪجهه پاسيرو رهڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته فقط تشدد ۽ ڏهڪاءَ وسيلي هيءُ ڪم پايئه تڪميل تي پهچي ڪو نه سگهندو. هن طريقي اختيار ڪرڻ سان، ننڍن صوبن ۾ جيڪي ماڻهو ون يونٽ واري تجويز سان سهمت ڪن ٿا، سي پوئتي ڇرڪي ويندا. پر ان ڏس ۾ فضا به هموار ڪئي وڃي، جو ننڍن صوبن جو عوام پاڻ مرادو ڇڪجي اچي. ان طريقي سان اڳتي هلي هڪ قوم بڻجي سگهجي ٿو. جيڪڏهن ون يونٽ جي تجويز کي رڳو زبردستيءَ وسيلي ڪامياب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته ون يونٽ کي قائم ڪندڙ حڪومت جي ڊهڻ سان ون يونٽ به سٽ سهي ڪا نه سگهندي ۽ اچي پٽ پوندي. کناکيڙ هجڻ واري صورتحال کان پوءِ هڪدم چونڊ ڪرائڻ جو مطالبو ڪيو ويندو. اوڀر پاڪستان جي سياستدانن کي موقعو ملندو ته هو وڏي ڀاءُ جيان ننڍن صوبن جي ويجهو اچن. اولهه جي متحد نه هجڻ واري صورتحال ۾، جڏهن يونٽ حڪومت جو هڪ قسم جو ڪچو بنياد رکجي رهيو آهي، تنهن جو امڪان به ختم ٿي ويندو. ان ڪري اسان کي تحمل ۽ بردباريءَ جي اشد ضرورت به آهي ۽ پنجاب پنهنجي خود غرضانه ۽ بي لغام خواهشن کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ ننڍن صوبن جي نڙيءَ تي پنهنجي سگهه جي ٻل تي لت ڏني ته ان سبب هميشهه لاءِ کيس اڪيلو رهڻو پوندو ۽ وڏي صوبي جي غلبي ۽ ننڍن صوبن جي شڪن شبهن ۽ نفرتن ڪري ڪنهن به ڪم جو ڪو نه رهندو.
جيڪڏهن ون يونٽ کي طاقت جي ذريعي ڪامياب ڪيو ويو ته ان کي بحال رکڻ لاءِ به ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ کي استعمال ڪيو ويندو. ان ڪري صورتحال کي منهن ڏيڻ واسطي مطلق العنان حڪومت جي قيام جي ضرورت پوندي.انتظامي ادارن کي غير سياسي نموني طاقت جي زور تي هلائڻ هاڃيڪار ثابت ٿيندو. ان ڪري مان هن منصوبي کي مرحليوار هلائڻ لاءِ هيٺين نقطن جي سفارش ڪندس.
(الف) هن ڏس ۾ مرڪزي حڪومت جي پٺڀرائي ۽ همدردي حاصل ڪرڻ ضروري ٿيندي. ون يونٽ خلاف انڪاري اثرن کي ختم ڪرڻ لاءِ ٽالپر جي جاري ڪيل بيان کي قانوني طور ضبط ڪيو وڃي. اوڀر بنگال جي سڀني سياستدانن جي زبان ڏانهن جوڳو ڌيان ڌرڻ گهرجي، اهي پنهنجي سڀاءُ ۾ ڏاڍا هوشيار ۽ خبردار آهن. انهن هڪ ڀيرو به حقيقتن کي ظاهري ڪري ننڍن صوبن جي حمايت جو اعلان ڪيو ته هيءُ منصوبو تباهه ٿي ويندو.
(ب) هن منصوبي جي خلاف جيڪا مخالف سگهه آهي، پوءِ اها لڪل آهي يا ظاهر، ان کي هڪدم ختم ڪيو وڃي. خاص طور تي اها سگهه جيڪا رڳو مرڪز تي دارو مدار رکندي هجي. في الحال هن مامري ۾ مرڪز کي هڪ فالج زده انسان جيان هر معاملي ۾ فيصلي ڪرڻ جي اجازت نه ڏني وڃي.
(ت) ون يونٽ جي مخالفت جي معاملي ۾ سنڌ کي نمايان حيثيت حاصل آهي. پيرزادو مخالف سياستدانن جو اڳواڻ آهي. سندس ماضيءَ جو ڪردار به مخالفت جي علامت رهيو آهي. ڪراڙو آهي، کيس ڪا خاص سياسي پٺڀرائي به ڪا نه آهي. موجوده صورت حال جي اها تقاضا آهي ته ڪنهن ترڪيب ۽ اٽڪل سان سندس سياسي سگهه جي معلومات حاصل ڪئي وڃي. ان مان اسان کي سندس سياسي پٺڀرائيءَ ۽ ون يونٽ جي مخالف سگهه جو به پتو پئجي ويندو. هن مسئلي جو هڪ ترت نبيرو اهو به آهي. ون يونٽ قائم ڪرڻ لاءِ اسيمبليءَ ۾ ڪٿي به ٺهراءُ پاس ٿيو ته ان کي ختم ڪرڻ لاءِ مهينن جي مدت درڪار آهي. پر اسان کي ون يونٽ جي منصوبي جي ڪاميابيءَ واسطي فقط هنن جي ضروت آهي.
ان ڪري پيرزادي جي وزارت بنا دير ختم ڪئي وڃي. سندس جاءِ تي اهو ماڻهو آندو وڃي، جنهن کي سنڌ جي سياست ۾ نمايان حيثيت حاصل هجي ۽ ون يونٽ جي تجويز کي سنڌ ۾ قبول ڪرائي سگهي.
جيڪڏهن پيرزادي کي ڪلاڪن ۾ ڪڍڻ ممڪن نه آهي ته ڏينهن اندر ڪڍيو وڃي.
(ث) اتر، اولهه واري سرحدي صوبي ۾ افراتفري آندي وئي آهي. رشيد ۽ ٻيا مسلم ليگي اڳتي نڪري آيا آهن ۽ اهي ون يونٽ جي تجويز جي پٺڀرائيءَ لاءِ ضرور اڳتي آيا هوندا. قيوم کي اقتدار مان ڪڍي سندن رستو صاف ڪيو ويو آهي. کين وسيع اختيار ڏنا ويا آهن. ان مقصد لاءِ ته جيئن ون يونٽ مخالف سگهه ۽ بدديانت ماڻهن کي ٻاهر ڪري ون يونٽ لاءِ رستي کي صاف ڪن. پر قيوم جي جاءِ ڀرڻ لاءِ آهستي آهستي سرخ پوش اچي ويا آهن، جيڪي هن کان به وڌيڪ خطرناڪ آهن. کين اڳتي آڻڻ واسطي جيڪي شرط رکيا ويا آهن، سي بلڪل وسيع ۽ واضح آهن. ڌيان ۾ رکڻ جوڳي ڳالهه اها آهي ته خان غفار خان تي ڪڏهن به اعتبار ڪري ئي نه ٿو سگهجي. ان ڪري اسان کي خاص جادؤَ جي سگهه سان پنهنجي ڪنهن دوست کي شيشي ۾ به بند ڪري ڇڏجي ته چڱو ٿيندو. ان ڏس ۾ اهڙي ڪا خاص پيش رفت به ڪا نه ٿي آهي. اسان جا دوست، خانصاحب کي غفار خان کان الڳ هڪ سياسي شخصتيت بنائي رهيا آهن، سي پنهنجي نقطئه نظر ۾ بلڪل غلط آهن. اهي ٻئي ڌريون گڏجي ڪم ڪنديون ته هڪدم الڳ ٿي وينديون ۽ نتيجي ۾ خانصاحب ڌڙا ڪري هيٺ ڪري پوندو.
غور ڪري هن صورتحال کي نئين سر ترتيب ڏنو وڃي. پهريائين رشيد جي گهڻي ۾ گهڻي پٺڀرائي ڪئي وڃي، ته جيئن سندس شڪ ۽ اوندهه ختم ٿي وڃن. بعد ۾ کيس ايترو سگهارو بنايو، جو سرخ پوشن کي گوش ئي نه ڏئي ۽ انهن جي ڀيٽ ۾ مسلم ليگ وارن کي مضبوط ڪري اڳتي آڻي ۽ اهڙو وايو منڊل پيدا ڪجي، جنهن جو اثر هن صوبي جي تمام ڏورانهين ڳوٺ تائين پهچي وڃي، جتي قربان علي رهندو آهي. منهنجو خيال آهي ته هن معاملي کي خان قربان علي خان چڱيءَ پر نڀائي سگهي ٿو. پر هيءَ ڪم اهڙي هوشياريءَ ۽ خبرداريءَ سان ڪيو وڃي، جو خان غفار خان جي جونءَ کي به سڻس نه پوي. ساڻس ڪا به ڳالهه يا گفت شنيد نه ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته هو سندن صلاح سان سياسي طاقت گڏ ڪري وٺندو ۽ امڪان اهو ٿيندو ته اسان جي مٿان غالب پوڻ جي ڪوشش ڪندو. ڌيان ۾ اها ڳالهه به رکڻ گهرجي ته سياسي طور تي اسان سندس مقابلو ڪري ڪونه سگهنداسين. نظرياتي طور تي اسان پنهنجي اهميت وڃائي ڇڏي آهي.
(ج) پنجاب کي ون يونٽ جي معاملي ۾ خاموش رهڻو آهي. پنجاب جي سياستدانن تي ڳالهائڻ جي پابندي هوند. جڏهن ماحول تيار ٿي وڃي ۽ وڏا جلسا منعقد ڪيا وڃن ته پنجاب اڳتي وڌي انهن جي اڳواڻي سنڀالي. مون کي اميد آهي ته ان وقت تائين مرڪزي حڪومت ۽ لاهور ۾ هوشيا ۽ ذهين پنجابي سياستدان حڪومت سنڀالي وٺندا.
(ح) اولهه پاڪستان ۾ موجود رياستن تي حالتن موجب ضابطو رکڻو آهي. بهاولپور جي رياست جي اسيمبلي جڏهن ون يونٽ جي فائدي ۾ ٺهراءُ بحال ڪري ته ان جي وزارت هڪدم ختم ڪئي وڃي. اميد آهي ته اسان جي سياست، انتظاميه تي غالب پئجي ويندي. هن لاءِ بهترين متبادل مسلم ليگ آهي، جيڪا مخدوم المُلڪ کي اڳتي آڻي سڀ ڪجهه ڪرائي سگهي ٿي.
جيڪڏهن اهو يقين ڏياريو وڃي ته ون يونٽ جي تجويز قبول ڪرڻ سان کين موجوده اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيوار بڻايو ويندو ته رياستن جي قطار لڳي ويندي.
(خ) ساڳيءَ ريت جيڪڏهن ڪوشش ڪبي ته بلوچستان مسلم ليگ ون يونٽ جي معاملي تي بلوچستان کي به آماده ڪري وجهندي. ون يونٽ جي معاملي تي اڄ تائين “جرڳي”، “نه” جي ٻولي ڪا نه ٻولي آهي.
(د) جڏهن اولهه پاڪستان مان، ون يونٽ لاءِ ڄنڊا پٽ ختم ٿي ويندي ته سهرورديءَ سان ڳالهه ٻولهه ڪنداسون ته ون يونٽ جي معاملي ۾ اسان جي کُلي امداد ڪري يا هڪ آزاد ۽ غيرجانبدار رويو اختيار ڪري.
(ذ) سياسي ڄنڊا پٽ ۽ مخالفت کان پوءِ جڏهن فضا صاف ٿي ويندي ته صوبن ۾ اسان پنهنجي مرضيءَ سان جيڪي وزارتون قائم ڪيون آهي، تن کي ون يونٽ جي فائدي ۾ صحيح ڪم ڪرڻ جو سونهري وجهه ملندو. هن اهم مامري کي اڪلائڻ لاءِ وقت جي حد مقرر ڪرڻي پوندي. منهنجي خيال ۾ هن منصوبي کي ڪيئن ڪري به چئن هفتن ۾ پورو ٿيڻ کپي ۽ ان ۾ مرحلا هن ريت هئڻ گهرجن.
(i) ڳجهه ڳوهه ۾ ون يونٽ جي مفاد ۾ ڪم ڪندڙ صوبائي سياسي اڳواڻن جي گڏجاڻي ڪوٺائي وڃي، جيڪي مقرر وقت اندر ڪم ڪرڻ ۽ ڏنل پروگرام مطابق ڪم ڪرڻ لاءِ سوچين ويچارين.
(ii) سنڌ ۽ اتر، اولهه سرحدي صوبي ۾ ون يونٽ جو ڪم اتان جي مشهور معروف ۽ اثر رسوخ ۽ دورانديش خيالن وارن ماڻهن جي حوالي ٿيڻ کپي. اهي ون يونٽ جي منصوبي جي انهيءَ مقصد سان مخالفت ڪري رهيا آهن ته صوبن جون نوڪريون پنجاب وارا کائي ويندا. پر ائين ڪو نه ٿيندو. کين مشورو ڏنو وڃي ته مسلم ليگ پارٽي ۽ اسيمبليون ون يونٽ جي فائدي ۾ اهڙا ٺهراءَ پاس ڪن. اسان کي پورو يقين آهي ته کهڙو ۽ رشيد هن مامري ۾ ضرور ڪامياب ٿيندا. پر شرط اهو آهي ته کين پنهنجي طرفان امداد ڏيڻ ۾ ڪو ليکو نه ڪريو، هاڻي به ۽ ان کان پوءِ به.
(iii) بلوچستان ، بهاولپور ۽ ٻين رياستن ۾ وقت جي نزاڪت کي ڏسي، سولائي سان ون يونٽ جي فائدي ۾ ڪم ڪرائي وٺبو. اتي به ڪن سياسي ماڻهن جي امداد ڪريو ۽ کين استعمال ڪريو. رڳو ضلعي جي ڊپٽي ڪمشنرن تي ڀاڙي ويهڻ صحيح ڪو نه ٿيندو.
(iv) پهرئين مرحلي ۾ صوبن کي ون يونٽ جي منصوبي کي هٿي ڏيڻ واسطي اڳتي وڌڻو پوندو. پنجاب کي ماٺ ڪري ويهڻو آهي. ٻين صوبن کي جيڪي ون يونٽ مان خطرا ۽ انديشا آهن، تن کي دور ڪرڻ لاءِ پنجاب کي ايمانداريءَ سان پنهنجي پوري ڪوشش ڪرڻي پوندي ۽ ٻين صوبن کي اهو يقين ڏيارڻو پوندو ته ون يونٽ جي جوڙجڪ ۾ پنجاب ٻين مٿان سياسي ۽ اقتصادي طور ڇائنجي ڪو نه ويندو. صوبن کي آڇيل اهي رعايتون ۽ سهوليتون ون يونٽ جي منصوبي ڏانهن ڇڪڻ واسطي ڪو نه هونديون. پر اهي حق کين هڪ نظريي تحت ڏنا ويندا، جن کي ٻين جي به پٺڀرائي حاصل هوندي.
(v) هن مرحلي تي اسان کي سهرورديءَ جي همت افزائيءَ ۽ وڏيءَ مدد جي ضرورت پوندي.
(7) هن ڳالهه جو متبادل به ڳولڻو پوندو. ون يونٽ مهم جي بدران اسان هڪ ٻيءَ ڳالهه يعني “صوبن کي پاڻ ملائڻ (Merger) واري تجويز بابت به سوچڻ گهرجي. هن تجويز تحت، ننڍڙيون ايڪايون ۽ رياستون وڏن صوبن ۾ ضم ڪيون وڃن. ڪراچي ۽ بلوچستان جو ڪجهه حصو سنڌ سان ملايو وڃي. بلوچستان جو رهيل حصو، ان سان گڏ سرحدي علائقو ۽ بهاولپور، پنجاب سان ملايا وڃن، اهڙيءَ ريت پاڪستان جي گهڻن ايڪاين مان فقط ٽي صوبا بڻجي پوندا. بعد ۾ سنڌ ۽ پنجاب کي ملائڻ جون ڪوششون ڪيون وڃن ۽ اتر اولهه سرحدي صوبي کي بند گهٽيءَ واري حيثيت ڏني وڃي. هيءَ به هڪ امڪاني تجويز آهي، ڇاڪاڻ ته هن کي عملي جامو پارائڻ وڌيڪ سولو آهي. منهنجو خيال آهي ته بلوچستان ۽ بهاولپور اولهه پاڪستان ۾ ضم ٿيڻ پسند ڪندا، پر ڪنهن وڏي صوبي سان ملڻ گواره نه ڪندا.
اهو به امڪان آهي ته هن منصوبي تحت ڪم ڪريون ۽ ٽن صوبن واري مرحلي وٽ پهچي بيهي وڃون ۽ اڳتي وڌي نه سگهون. هن مان پنجاب کي ڪجهه به حاصل ڪو نه ٿيندو. ٽي يا ٻه ايڪايون هن مسئلي جو حل ڪو نه آهي، منهنجي نظري ۾ هيءُ ڪو فائدي مند نظري نه آهي. جيستائين پاڪستان جي دستور جو معاملو آهي ته اهو ڪهڙي قسم جو هجڻ گهرجي سو به اڻ پورو ۽ مَنڊو ٽنڊو رهجي ويندو. ٻي خطرناڪ ڳالهه اها به ٿيندي ته اسان پاڻ پنهنجن هٿن سان لاشعوري طور “پختونستان” جي ٺاهڻ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهيون.
(8) ون يونٽ جي منصوبي کي مڪمل ڪرڻ واسطي اسان فقط چئن هفتن جو وقت مقرر ڪيو آهي، جنهن کي مٿي فقري نمبر 7 ۾ واضع ڪري آيا آهيون، ڇاڪاڻ ته دستور کي جوڙڻ واسطي ون يونٽ تمام ضروري آهي، دستور جوڙڻ کان پوءِ ئي هنگامي حلاتون ختم ڪيون وينديون. تنهن ڪري ڏسڻ ۾ اهو اچي رهيو آهي ته ون يونٽ جو منصوبو جمهوريت جي بحاليءَ واسطي وڏي اهميت رکي ٿو.
ون يونٽ جي رٿ بحال ٿيڻ کان پوءِ اولهه پاڪستان جي سياسي اڳواڻن کي اقتدار واري حيثيت ۾ اڃا به وڌيڪ سگهارو ڪيو وڃي، انهيءَ لاءِ ته جيڪو مقصد اسان حاصل ڪيو آهي، تنهن ۾ رابطو ۽ استحڪام هجي. ان کان هڪدم پوءِ اعلى اختياريءَ وارن سان ڳالهايو وڃي، ان لاءِ بهتر اهو ٿيندو ته اوڀر پاڪستان جي حقيقي سياسي اڳواڻ خاص طور تي سهرورديءَ سان گفت شنيد ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته هيءُ اقتدار ۾ اچڻ لاءِ حريص ۽ هوشيار سياستدان آهن ۽ هو هن ڳالهه تي اڙيل آهي ته مرڪز وٽ فقط چار کاتا هجن. پاڪستان جا ٻه صوبا هوندا ۽ انهن ٻنهي ۾ حقن جي هڪجهڙائي هوندي. ان طريقي سان صوبن کي مڪمل ثقافتي ۽ صوبائي خودمختياري حاصل ٿيندي. سندس ڪراچي پهچڻ ۽ اوڀر پاڪستان ڏانهن اسهڻ کان اڳ ۾ ساڻس ملي، کيس قائل ڪري کائنس مدد وٺي سگهجي ٿي.
(9) جڏهن ون يونٽ بڻجڻ جو مسئلو حل ٿي وڃي ۽ مستقل روشن ٿي ويو ۽ اهو به طئه ٿي ويو ته پاڪستان جو دستور ڪهڙي قسم جو هجڻ گهرجي ته پوءِ اولهه ۽ اوڀر پاڪستان جي سياستدانن کي هڪ گڏيل پليٽ فارم مهيا ڪجي ته جيئن هو چونڊن جي تيارن لاءِ ڳالهه ڪري سگهن.
(10) هن مرحلي تي ٻه ڳالهيون ضرور ٿيڻ کپن ۽ اهي جنوري ۾ ٿيڻ گهرجن :
(الف) مرڪزي ڪابينا کي وسيع ڪيو وڃي، جنهن اولهه ۽ اوڀر پاڪستان جي برک سياستدانن کي شامل ڪيو وڃي. پر اوڀر پاڪستان جي سياسي اڳواڻن کي هن ڪابينا ۾ وڌيڪ شامل ڪري قومي حڪومت بڻائي وڃي.
(ب) دستور تيار ڪرڻ واسطي آئين ساز اسيمبليءَ کي ترت ڪوٺايو ويندو. پر اهو ميڙ اڻ سڌي نموني سان صوبائي اسيمبلين مان ڪوٺايو ويندو. دستور هڪ مقرر مدت اندر بنايو ويندو. ان جي تياريءَ جو وڌ ۾ وڌ مدو ٽي مهينا هجڻ کپي. دستور ساز اسيمبليءَ جي ڪم جو 4/3 حصو دستور جوڙڻ هوندو ۽ اها اسيمبلي قانون جوڙڻ واري ڪم کي هٿ به ڪا نه لائيندي. جيئن اڳيون دستوري ٺاهه ٿيل آهي، تئين ئي نئين چونڊيل دستور ساز اسيمبليءَ جي ميمبرن جا اختيار هوندا. جيئن ته عبوري ڪابينا وسيع بنيادن تي بنائي ويندي، ان ڪري منهنجو خيال آهي ته ڪنهن به ڊاءُ ڀر ڊڄڻ نه گهرجي. جن ماڻهن کي اختيار ڪو نه هوندو، سي دستور ٺاهڻ ۾ حصو ئي ڪو نه وٺندا. اهي ماڻهو جيڪي ماڻهن جا صحيح نمائندا هوندا ۽ اهي ماڻهو جن سان گفت شنيد ڪئي وئي هوندي ۽ جن کي عوامي پٺڀرائي حاصل هوندي، سي چونڊن کان ڪڏهن به ڪو نه گهٻرائيندا.
(11) نئين دستور مطابق، چونڊون آڪٽوبر 1958ع ۾ منعقد ڪرايون وڃن. اهڙن ذريعن اختيار ڪرڻ کانسواءِ دستور بڻجڻ جي ڪڏهن به اميد ڪري ئي ڪا نه ٿي سگهجي.
(12) مان اهو چئي ڪو نه ٿو سگهان ته ملڪ فيروز خان نون جيڪي تازيون تجويزون ڏنيو، تن کي ڪا اهميت ڪا نه آهي. آرڊيننس ذريعي ٺهيل دستور وسيلي ون يونٽ وارو زرين مقصد حاصل ڪو نه ٿي سگهندو. ان دستور ذريعي ڪا به سياسي افهام و تفهيم ڪا نه ٿي سگهندي. حقيقت اها آهي ته موجوده ڪابينا جي هڪ اهم خوبي اها به آهي ته اها پستول هٿ ۾ رکي دستور ٺاهڻ واسطي سياسي ٺهراءُ ڪرائي سگهي ٿي. پر جيڪڏهن ٻين مقصدن حاصل ڪرڻ واسطي پستول کي ڪتب آندو ويو ته پاڪستان جو مقدر ڊانوانڊول ٿي سگهي ٿو.
حڪومت سنڌ
وزارت داخلا
ڪراچي 8 ـ 8 ـ 1972ع
نمبر 8207
جيئن ته سنڌ جو گورنر هن خيال جو آهي ته مسٽر جي ايم سيد، ولد سيد محمد شاهه ويٺل سن، ضلعو دادو کي ان طرز عمل کان روڪيو وڃي، جيڪو سنڌ صوبي جي امن امان ۽ پاڪستان جي سلامتيءَ لاءِ هاڃيڪار آهي. تنهنڪري اهو حڪم صادر ڪرڻ ضروري ٿي پيو آهي ته مذڪوره مسٽر جي ايم سيد کي سندس گهر ۾ نظربن ڪيو وڃي.
ان ڏس ۾ ڊفينس آف پاڪستان رولس جي ضابطي 213 ۽ ان سان گڏ ضابطي 32 (1) (f) ۽ (b) 1971ع، مطابق کيس مليل اختيارن کي استعمال ڪندي، مسٽر جي ايم سيد جي صحت کي نظر ۾ رکي، کيس سندس گهر ۾ ڇهن مهينن لاءِ نظر بند ڪرڻ جو، مهرباني حڪم صادر ڪيو آهي. ان کان علاوه، سنڌ حڪومت جي اڳواٽ اجازت کان سواءِ ڪنهن ماڻهوءَ سان، زباني يا لکت ذريعي رابطي ڪرڻ جي کيس منع ڪئي وڃي ٿي. هي امتناعي قانون سندس گهر جي ڀاتين ۽ گهرو نوڪرن سان لاڳو ڪو نه رهندو. سندس گهر ۾ لڳل ٽيلفون هڪدم ڪاٽي وڃي.
گورنر جي حڪم سان جاري ڪيو ويو.
سليم عباس جيلاني
سيڪريٽري داخلا
حڪومت سنڌ
جيتريقدر مون غور ڪيو آهي، مغربي پاڪستان کي “ون يونٽ” اسڪيم هيٺ هڪ صوبي بنائڻ جا هيٺيان مقصد هئا :
(1) پاڪستان “مسلم قوم” جي بنياد تي قائم ڪرايو ويو هو، نظرياتي طور تي ان کي هڪ سمجهڻ سولو هو، پر عملي طرح ان ۾ شامل هزارن سالن جي تاريخ رکندڙ مختلف ملڪن کي هڪ بنائڻ مشڪل هو، اُن ڪري “ون يونٽ” ذريعي انهن کي متحد بنائڻ جي منظم ڪوشش ڪئي وئي.
(2) ملڪ جي الهندي حصي جي چئن يونٽن (سنڌ، بلوچستان، پختونستان ۽ پنجاب) جي آباديءَ جو مدار سنڌو درياءَ ۽ ان جي مددگار ندين تي هو. جيئن ته اُهي علائقا زياده تر زراعتي پس منظر رکندڙ هئا، اُن ڪري اُنهن جي گڏيل ترقيءَ ۽ گهڻي پيدائش جي حصول لاءِ گڏيل منصوبي هيٺ ڪم ڪرڻ وڌيڪ فائديمند سمجهيو ويو.
(3) اڀرندي حصي (بنگال) ۾ ماڻهن جي آبادي زياده هئي، اُتي جي رهاڪن جي زبان ۽ ڪلچر مغربي حصي جي رهاڪن کان مختلف هو ۽ منجهن بنگالي قومپرستيءَ جو جذبو به گهڻو هو. جيتوڻيڪ ترقيءَ جي حوالي کان مهاجر پنجابي مستقل مفاد وارا وڌيڪ هئا، پر تعداد ۾ بنگالي وڌيڪ هئا، اُن ڪري جمهوري اصول موجب کين حڪومت جي واڳ ملڻي هئي، جيڪا مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي خلاف هئي. ان ڪري ان حالت کان بچڻ لاءِ هنن ٻه طريقا سوچيا هڪ، ٻنهي حصن کي مرڪزي حڪومت ۾ هڪ جيتري نمائندگي ڏني وڃي. ۽ مغربي حصي جي جملي قومن ۽ صوبن کي هڪ ڏوريءَ ۾ ٻڌي مقابلي لاءِ تيار ڪيو وڃي. ٻيو ته سمورو پاڪستان خاص ڪري پاڪستان جا گهڻا حصا پوئتي پيل هئا ۽ مرڪز ۾ حڪومت جي واڳ بيروڪريسي ۽ لـشڪر ۾ اڪثريت هئڻ سبب مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي هٿ ۾ هئي، اُن ڪري انهن وسيلي مرڪزي منصوبي بنديءَ سان فائدو حاصل ڪيو وڃي.
(4) اولهندي حصي (اولهه پاڪستا) ۾ چار قومون ۽ چار صوبا هئا، جن جون زبانو، ادب، روايتون ۽ ڪلچر جدا هئا، اُن ڪري انهن کي متحد ۽ هڪ ڪرڻ لاءِ اردو زبان ۽ يوـ پي جي مسلمانن جي ڪلچر کي مٿن مڙهيو وڃي.
(5) مغربي حصي اندر پنجاب ۾ ماڻهن جي آبادي في ميل تي سنڌ، بلوچستان ۽ پختونخوا کان وڌيڪ هئي، جيڪا ڳالهه پنجابين جي خوشحالي ۽ ترقيءَ جي راهه ۾ رڪاوٽ هئي. ان ڪري گڏيل صوبي جي صورت ۾ پنجاب کان آباديءَ جو بوجهه هلڪو ڪرڻ لاءِ فاضل آباديءَ کي ٻين صوبن ۾ وسائي، انهن کي ڪالونائيز ڪري سگهبو.
سنڌ اهل پنجاب لاءِ موزون صوبو هو، جتي زمين ۽ پيدائش جا وسيلا جام ۽ آدمشماري گهٽ هئي، اُن ڪري ون يونٽ ٺهڻ سان سنڌ جي زمين ۽ ٻين پيداواري وسيلن کي پنجاب جي اڪثريت آباديءَ لاءِ ڪم آڻي سگهيا پئي.
(6) مغربي حصي ۾ مختلف صوبن جي موجودگيءَ سبب هر هڪ صوبو پنهنجي حد انتظامي يونٽ هئڻ سبب پنهنجا اڪثر مالي وسيلا پنهنجي عوام جي مفاد وٽان استعمال ڪري رهيو هو، جيڪا ڳالهه مهاجر پنجابي مستقل مفاد جي خلاف هئي. هنن لاءِ فائديمند، اها ڳالهه هئي ته ٻين قومن جا وجود ختم ڪري “هڪ قوم” جي سانچي ۾ کين فٽ ڪن ۽ اردو زبان ۽ مرڪزي طاقت جي آڌار تي مرڪزي حڪومت جي هٿ هيٺ، مٿن راڄ ڪن.
(7) ان کان سواءِ مغربي حصي ۾ ڪيتريون ڏيهي رياستون هيون، جيڪي جدا نظامن هيٺ پنهنجي طور طريقي سان هلي رهيون هيون، تن کي ختم ڪري، مرڪزي حڪومت جي هٿ هيٺ آڻي سگهيا ٿي. رڳو هڪڙي بهاولپور رياست جي 17602 چورس ميل ايراضيءَ کي پنجاب سان ملائي، اتي اهل پنجاب کي ڪالونائيز ڪري پاڻ تان آباديءَ جو بوجهه هٽائي سگهيا ٿي.
انهن مقصدن لاءِ هنن اسلام ۽ “وحدت پاڪستان” جا سونهري ڌوڪا استعمال ڪيا ٿي.
ون يونٽ واري اسڪيم کي جن طريقن سان پايه تڪميل تي پهچايو ويو، اُن جو مختصر تفصيل هيءُ آهي :
1. وزيراعظم پاڪستان ۽ مسلم ليگ پاڪستان پارٽيءَ جي ليڊر سر خواجه ناظم الدين (بنگالي) کي آئين ساز اسيمبليءَ ۾ اڪثريت هئڻ جي باوجود سازشي گروهه جي سرغني غلام محمد خان گورنر جنرل، فوج سول سروس جي مدد سان ڊسمس ڪري، آمريڪا مان پاڪستان جي سفير محمد علي بوگرا (بنگالي) کي گهرائي، کيس وزيراعظم نامزد ڪري آل پاڪستان مسلم ليگ جي صدر ٿاڦيو ويو ۽ مرڪزي اسيمبليءَ جي ميمبرن کان قبول ڪرايو ويو. اهڙي ريت هن نئين حڪومت ۾ جمهوري دستورن جي مٽي پليت ڪئي وئي.
2. پيزادو عبدالستار سنڌ جو وزيراعلى هو، جنهن جي دور حڪومت ۾ سنڌ جي ڀلي جا ڪيترا منصوبا شروع ڪيا ويا هئا ۽ کيس سنڌ اسيمبليءَ ۾ ميمبرن جي اڪثريت حاصل هئي، ان کي جڏهن معلوم ٿيو ته ون يونٽ بنائي، سنڌ جي وجود کي ختم ڪرڻ جي سازش ٿي رهي ته هن ون يونٽ جي مخالفت ڪئي، جنهن ڪري کيس وزارت اعلى تان ڊسمس ڪري اڳ ۾ پروڊا هيٺ ستن سالن لاءِ سياست مان خارج ڪيل خانبهادر کهڙي تان پروڊا ـ پابنديون هٽائي، سنڌ اسيمبلي جي ميمبر نه هئڻ جي باوجود کيس سنڌ جو وزيراعلى نامزد ڪيو ويو ۽ سندس هٿان وزارت ٺهرائي، پير علي محمد شاهه راشدي، حاجي مولا بخش سومري ۽ قاضي محمد اڪبر کي وزيرن طور کنيو ويو. کهڙي هٿان سنڌ جي خود مطلب ۽ بيغيرت زميندار ڪلاس جي ميمبرن کي ڊيڄاري، ايس.پي.آر ۽ پوليس جي موجودگيءَ ۾ ڏنڊي جي زور تي سنڌ اسيمبليءَ مان ون يونٽ جي فائدي ۾ ٺهراءُ پاس ڪرايو. ٺهراءَ جي مخالفت ڪندڙن کي جيل ۾ موڪليو ويو، جن مان هڪ آئون به هُئس، جنهن کي جون 1955ع تائين جيل ۾ رکيو ويو.
3. بهاولپور رياست جي وزيراعلى سيد حسن محمود کي ڊسمس ڪيو ويو.
4. صوبي سرحد جي وزير اعلى سردار عبدالرشيد کي لالچون ۽ ڪوڙا دلاسا ڏئي، فرنٽيئر اسيمبليءَ کان ون يونٽ جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪرايو ويو. پر جڏهن هن ٿيل واعدن جي خلاف ڪم ٿيندي ڏٺو ته هن احتجاج ڪيو، جنهن ڪري کيس وزارت اعلى تان هٽايو ويو.
5. ون يونٽ جي مخالفت ڪندڙ سياستدانن خان عبدالغفار خان، خان عبدالصمد، قاضي فيض محمد، حيدر بخش جتوئي ۽ مون کي جيل ۾ موڪلي، اسان جو آواز دٻايو ويو.
6. آئين ساز اسيمبليءَ 1954ع ۾، ملڪ جو آئين تيار ڪري ڇڏيو هو، صرف گورنر جنرل جي صحيح رهيل هئي، پر غلام محمد خان گورنر جنرل اُن آئين کي ون يونٽ جي راهه ۾ رڪاوٽ سمجهي، مرڳو آئين ساز اسيمبليءَ کي ختم ڪري ڇڏيو. ان تي آئين ساز اسيمبليءَ جي اسپيڪر مولوي تميزالدين خان، ان غير قانوني آرڊر خلاف سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ رٽ داخل ڪئي ۽ ڪورٽ گورنر جنرل جي فيصلي کي غير قانوني قرار ڏنو. ان تي گورنر جنرل سپريم ڪورٽ جي هڪ پنجابي جج آڏو اپيل داخل ڪئي، جنهن پنجاب جي مفادن کي اڳيان رکي، سنڌ هاءِ ڪورٽ جي فيصلي کي سپريم ڪورٽ طرفان رد ڪري، فيصلو ڏنو ته جنهن صورت ۾ طاقت گورنر جنرل جي هٿ ۾ هُئي، ان ڪري آئين ساز اسيمبليءَ ۽ وزارت کي ڊسمس ڪرڻ جو کيس اختيار حاصل هو. ان کان پوءِ ساڳئي گورنرجنرل، ڏنڊي جي زور تي، وزيراعظم، چوڌري محمد عليءَ کي بنائي، غير جمهوري طريقن سان ساڳين ناسازگار حالتن ۾ نئين آئين ساز اسيمبلي چونڊائي، ان کان 1956ع جو آئين پاس ڪرايو، جيڪو ون يونٽ تي ٻڌل هو. جنهن جا مکيه جزا هيٺيان هئا :
(الف) : مغربي پاڪستان جي سڀني صوبن کي “انڊين انڊپينڊنٽ ائڪٽ” 1947ع جي ڀڃڪڙي ڪندي، ختم ڪري مغربي پاڪستان کي “ون يونٽ” هيٺ هڪ صوبو بنايو ويو.
(ب) دنيا جي مڃيل جمهوري اصولن اولهه پاڪستان لاءِ اوڀر پاڪستان جي آباديءَ جي اقليت ۽ اڪثريت واري حيثيت ختم ڪري، ٻنهي يونٽن (صوبن) کي مرڪزي اسيمبليءَ ۾ هڪ جيتري نمائندگي ڏني وئي.
(ت) اولهه پاڪستان جي صوبائي اسيمبليءَ ۾ ميمبرن جو هڪ اهڙو گروهه آندو ويو، جيڪو ڊپٽي ڪمشنر جي نامزد ڪيل جرڳن جي ميمبرن طرفان نمائندو ٿي آيو ٿي ( جيڪو گروهه هميشه وقت جي حڪومت جي اشاري تي ووٽ ڏيندو هو).
(ث) [اُن آئين ۾] ون يونٽ کي ڊاهڻ لاءِ مغربي ۽ مشرقي پاڪستان جي اسيمبليءَ جي ٺهرائن ساز اسيمبليءَ جي ميمبرن جي 3/2 ووٽن جي ضرورت لازمي ٺهرائي وئي.اهڙيءَ ريت اُن کان پوءِ ون يونٽ جي حفاظت ۽ استحڪام لاءِ هڪ طرف ون يونٽ جي مخالفت تي ملٽري ۽ سول سروس ذريعي سختي ڪئي وئي ۽ ٻئي طرف “وحدت مغربي پاڪستان” کي جائز ۽ صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ نشرواشاعت جي سمورن ذريعن ڪتابن، پمفليٽن، اخبارن، ريڊيو وغيره ذريعي عوام جا ذهن مسخ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.
ون يونٽ جو قيام غلط ۽ نقصانڪار ڇو ۽ ڪيئن هو؟ اُن لاءِ مون وٽ هيٺيان دليل آهن :
1. ون يونٽ جي غير قانوني نفاذ ذريعي سنڌ جي جدا ملڪ ۽ قوم واري حيثيت ۽ وجود کي ختم ڪري، “قومن جي حق خوداراديت جي اصول” جي خلاف ورزي ڪئي وئي.
2. ون يونٽ جو قيام آل انڊيا مسلم ليگ جي 1940ع واري اجلاس ۾ پاس ڪيل ٺهراءَ جي روح جي خلاف هو، جنهن موجب (پاڪستان جي) جملي قومي رياستن کي آزاد ۽ خودمختيار رياستن بنائڻ جو اصول تسليم ٿيل هو.
3. ون يونٽ جو قيام، 3 مارچ 1943ع تي سنڌ اسيمبليءَ جي پاس ڪيل ٺهراءَ جي خلاف هو، جنهن موجب سنڌ کي آزاد ۽ خودمختيار رياست بنائڻ جي تجويز ڏنل هئي.
4. مذڪوره ملڪن ۽ قومن جي ماڻهن کي ون يونٽ جي قيام مان اهو انديشو هو ته پنجاب جا رهاڪو پنهنجي وڌندڙ آباديءَ کي هنن جي ملڪن ۾ زوريءَ منتقل ڪري، اصل آباديءَ جو توازن مٽائي، سندن جداگانه ملڪي ۽ قومي وجود ختم ڪيا ويندا.
5. ون يونٽ جي قيام مان سنڌي جي ترقيءَ ۽ تعمير کي خاص طرح ۽ بلوچستان ۽ پختونستان جي مفاد کي عام طرح نقصان پهچائڻ جو انديشو هو.
6. ون يونٽ جي قيام مان سنڌ، پختونخوا ۽ بلوچستان جي عوام ۽ دانشور طبقي کي خطرو محسوس ٿي رهيو هو ته مهاجر پنجابي سامراجي، سندن ايراضين جي زميندارن، واپارين، دولتمند طبقي، ملن ۽ پيرن کي لالچ ۽ دٻاءَ ذريعي بي ايمان ۽ پنهنجو ايجنٽ بنائي، عوام جي دماغن کي مسخ ڪري، کين ختم ڪرڻ جي اسڪيم لاءِ رضامند ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا.
مغربي پاڪستان صوبي ٺاهڻ کان پوءِ، ون يونٽ ذريعي هڪ منظم پروگرام موجب سنڌ کي جيڪي اڪيچار نقصان پهچايا ويا، تن مان ڪجهه هي آهي :
(1) سنڌ جي اٽڪل 80 ڪروڙ روپين جي سرڪاري خرچ سان ٺهرايل ڪوٽڙي بئراج رستي تعلقي ٽنڊي محمد خان ۽ ٻين هنڌن تي سڌاريل زمين، غير سنڌي ملٽري ۽ سول آفيسرن کي ڏني وئي، جن ۾ اڪثريت پنجابين ۽ پٺاڻن جي هُئي.
(2) ڪيترن سينيئر سنڌي آفيسرن جا حق ماري، پنجابين ث مهاجر جونيئر آفيسرن کي اعلى عهدن تي پروموٽ ڪيو ويو. مکيه عهدن جهڙوڪ ڪمشنر، ڊپٽي ڪمشنر، ايس پي وغيره تي غير سنڌي عملدارن کي رکيو ويو، جن معرفت سنڌ بابت بلند ٿيندڙ آواز کي دٻايو ويو.
(3) سنڌ سرڪار طرفان جابلو ۽ ٿر ايارضين کي سڌاري، آباديءَ لائق زمينن بنائڻ لاءِ جيڪي پراجيڪٽ تيار ڪيا ويا هئا (جن جي تياري لاءِ سنڌ حڪومت رقم جو انتظام به ڪيو هو) تن کي رد ڪري سنڌ جا 33 ڪروڙ روپيا بچت، نئين اولهه پاڪستان صوبي (پنجابي اڪثريت) جي حوالي ڪيا ويا.
ٻئي طرف پنجاب تي هڪ سو ڪروڙ روپين جو قرض هو، سو به نئين (مغربي پاڪستان) صوبي کي ڀرڻو پيو. سنڌ مان فرنيچر، غاليچا ۽ دفتر کڻائي لاهور نيا ويا. جڏهن سنڌ سيڪريٽريٽ جي عملي کي اسپيشل ٽرين ۾ لاهور وٺي وڃي رهيا هئا ته اهڙو نظارو ڏسڻ ۾ پئي آيو، جهڙو بابل جي بادشاهه جي يروشلم فتح ڪرڻ کان پوءِ، يرغمال طور يهودين کي بابل وٺي وڃڻ وارو هو.
(4) اپر سنڌ ۾ قائم ٿيل نئين گڊو بئراج جي زمين کي سڌاري، غير سنڌي (پنجابي) آفيسرن ۽ ٻين ماڻهن جي حوالي ڪيو ويو.
(5) سنڌي ادبي بورڊ ۽ شاهه لطيف ڪلچرل بورڊ لاءِ سنڌ سرڪار طرفان منظور ڪيل رقمن کي گهٽائي، بورڊن جي تشڪيل ۾ تبديل آڻي، انهن کي سرڪاري آفيسرن يا ٽو ڊي ماڻهن جي هٿن ۾ ڏئي، رٿيل اعلى ادبي، علمي ۽ ثقافتي ڪمن کي روڪيو ويو.
(6) سنڌ سرڪار طرفان هر سال، هڪ تعلقي ۾ هاءِ اسڪول ۽ هر ضلعي ۾ ڪاليجن ۽ اسپتالن ٺهرائڻ جون جيڪي اسڪيمون تيار ڪيل هيون، تن کي روڪيو ويو. سنڌ جي زوري پرائمري تعليم واري اسڪيم کي رد ڪيو ويو.
(7) سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ ٿيل 1945ع واري پاڻي جي معاهدي کي رد ڪري، پنجاب جي فائدي لاءِ نوان بئراج ۽ ڊيم تعمير ڪرايا ويا.
(8) سنڌ جي اهم کاتن ۾ اعلى عملدار غير سنڌي رکي کين وسيع اختيار ڏئي، سنڌ مفاد کي نقصان پهچايو ويو.
(9) اقتصادي معاملن سان واسطو رکندڙ کاتا جهڙوڪ : واپڊا، پڪڪ، P.I.D.C اي. ڊي. سي وغيره مغربي پاڪستان بنياد تي ادارا ٺاهي، انهن جي چارج غير سنڌي آفيسرن کي ڏئي، سنڌ جي مالي ڦرلٽ ڪئي وئي.
(10) پي. آءِ . ڊي. سي معرفت اسڪيمن تي خرچ ڪيل 200 ڪروڙن مان سنڌ تي صرف 10 ڪروڙ روپيا ڪيا ويا.
(11) سنڌ ۾ ٻاهرئين ۽ ٻڌي واپار ۽ ڪارخانن برپا ڪرڻ جي پاليسي اهڙي ٺاهي وئي، جو انهن جي هڪ هٽي (Monoply)غير سنڌين جي حوالي ٿي وئي.
(12) سنڌ جي اسپتالن، ريلوي اسٽيشن، رستن، ڪاليجن، اسڪولن، مارڪيٽن ۽ ٻين مرڪزن تي غير سنڌي ۽ سنڌ دشمن ماڻهن جا نالا رکي سنڌ جي روايتن ۽ ثقافت کي نقصان پهچايو ويو.
(13) اردو کي قومي زبان بنائي، سنڌيءَ کي غير مساوي حالت ۾ رکي، ڪراچي ميونسپالٽيءَ ۽ ڪراچي يونيورسٽيءَ مان سنڌي زبان کي ختم ڪيو ويو.
(14) سنڌ ۽ سنڌين جي حقن جي حفاظت لاءِ اٿاريل هر ڳالهه کي علائقائي ذهنيت، ملڪ دشمني، ڀارت جي ايجنٽي، انتشار پسندي ۽ اسلام دشمنيءَ جي نالي ۾ دٻايو ويو.
(15) سموري سرڪاري مشينريءَ کي سنڌي، بلوچ ۽ پختون قومن جي جدا وجودن، ڪلچرن ۽ زبانن کي اسلام، پاڪستان ۽ مسلم قوم جي نالي ۾ ختم ڪري، مهاجر پنجابي سامراجين ۾ مدغم ڪرڻ لاءِ ڪتب آندو ويو.
(16) سنڌ اندر اسٽيشنن، رستي جي پٿرن (Mile Stones) نوٽن دڪانن جي سائين بورڊن ۽ ووٽر لسٽن ۾ نالا اردو ۾ لکي، هڪ طرف سنڌي زبان کي نقصان رسايو ويو ته ٻئي طرف نالن کي کلڻ هاب بنايو ويو.
(17) سنڌ ۾ قائم ڪيل ۽ ٿيندڙ ڪارخانن، ادارن، بئنڪن، دڪانن، واپار جي منڊين لاءِ ٻاهران پنجابي، پٺاڻ ۽ مهاجر گهرائي رکيا ويا. اهڙيءَ طرح هڪ طرف سنڌين کي روزگار کان محروم ڪيو ويو ته ٻئي طرف سنڌين جي آباديءَ جو توازن تبديل ڪيو ويو.
(18) سنڌ جي پيرن، ميرن، زميندارن، واپارين، ڪامورن ۽ سياستدانن کي لالچائي، هيسائي، غلط نظرين جي پرچار ذريعي سنڌ جي قومي ۽ ملڪي وجود کي وسارڻ لاءِ سندن دماغ مسخ ڪيا ويا.
(19) ون يونٽ دوران مرڪزي سيڪريٽريٽ ۾ غير سنڌين جي گهڻائي رکي وئي ۽ جيڪي ٿورا گهڻا سنڌي اُتي رکيا ويا، تن کي اهڙو تنگ ڪيو ويو، جو ڪيترا نوڪريون ڇڏي آيا ۽ ڪيترا تڪليفن ۽ مشڪلاتن ۾ مبتلا ٿي دانهون ڪندا رهيا.
(20) سنڌ جو نالو هر جڳهه تان مِٽائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. حتى ڪ حيدرآباد سنڌ اسٽيشن تان سنڌ جو نالو ڪڍيو ويو. ڪنري سنڌ کي ڪنري پاڪ ڪيو ويو. لفافن، ڪتابن ۽ پمفليٽن ۾ سنڌ لکڻ ڏوهه قرار ڏنو ويو. سنڌ “سابق سنڌ” ٿي وئي.
سنڌڙي تنهنجو نانءُ وتو، ڄڻ ڪاريهر تي پير پيو. (اياز)
اهو سڀ ڪجهه ون يونٽ وقت سنڌ جي وزيراعلى خانبهادر کهڙي سان مرڪزي سرڪار جي ڪيل معاهدي جي خلاف ٿي رهيو هو. هونئن به پاڪستاني حڪمرانن، 1946ع کان وٺي ننڍي کنڊ جي مسلم اڪثريت وارن علائقن سان ڪيل معاهدن جي سدائين خلاف ورزي پئي ڪئي. هاڻي هتي آئون اهو معاهدو پيش ڪري رهيو آهيان، جيڪو سنڌ وزارت سان مرڪزي سرڪار، “ون يونٽ ٺاهڻ وقت” ڪيو هو :
عهد نامو
سنڌ جو صوبو، مغربي پاڪستان ۾ ون يونٽ جو ٺهڻ، هيٺين شرط تي قبول ڪندو :
(1) سنڌ کي وعدي ڪيل حق، قانوني طور ڏيڻ جو آئين ۾ انتظام ڪيو وڃي ۽ اُهي عدالتي طريقي (Justiciable) سان حاصل ڪري سگهجن.
(2) سنڌ مان جيڪا به سرڪاري آمدني ٿئي اُها سنڌ تي خرچ ڪئي وڃي.
(3) سنڌ جون سموريون صوبائي نوڪريون سنڌين جي هٿن ۾ ۽ سندن سنڀال هيٺ هجن.
(4) سنڌ جون زمينون پهريان بي زمين سنڌين ۾ ورهايون وڃن، پوءِ ڪجهه حصو سنڌ ۾ رهندڙ بي زمين مهاجرن ۽ ٻين غير سنڌين ۾ ورهائجن ته اعتراض ڪونهي.
(5) مٿينءَ طرح زمين جي ورهاست کان پوءِ جيڪا زمين بچي، سا ڀلي ڪنهن مقرر ڪيل ايراضيءَ گهٽ ايراضيءَ رکندڙ ماڻهن کي نيلام ڪئي وڃي.
(6) جملي مرڪزي ۽ وڏين نوڪرين ۾ سنڌ کي مقرر تعداد نوڪرين جو ڏنو وڃي.
(7) ون يونٽ بعد مرڪز ۾ صرف ٽي کاتا رهن : بچاءُ، امور خارجيه ۽ سِڪو.
(8) سنڌونديءَ جي پاڻيءَ جي حصي ۾ [1945ع جي معاهدي موجب] دست اندازي نه ڪئي وڃي.
(9) سنڌي زبان ۽ ادب تي ٿيندڙ موجوده خرچ ۾ گهٽتائي نه ڪئي ويندي.
(10) سنڌ کي لشڪر [۽ بچاءَ کاتي] ۾ سندس حصو ڏنو ويندو
(11) سنڌ سان واسطو رکندڙ ڳالهين بابت اهڙيو ڪو به قانون پاس نه ڪيو وڃي، جنهن جي فائدي ۾ سنڌي ميمبرن جي اڪثريت ووٽ نه ڏنو هجي.
[“اُهي ڏينهن اُهي شينهن” : ـ پير علي محمد راشدي ص 11 ـ 409]
هن عهد نامي موجب 14 آڪٽوبر 1954ع تي ون يونٽ جو قيام عمل ۾ آيو هو، ۽ سنڌ اسيمبليءَ کان 11 ڊسمبر 1954ع تي “ون يونٽ” جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪرايو ويو هو. جيئن ته هيءُ واقعو تاريخ جو رڪارڊ آهي، ان ڪري بهتر سمجهان ٿو ته سنڌ اسيمبليءَ جي رڪارڊ مان “ون يونٽ” جي حمايت ڪندڙن ۽ مخالفت ڪندڙن جا نالا هتي پيش ڪريان. سنڌ اسيمبلي جي 110 ميمبرن مان 98 ميمبرن فائدي ۾ ووٽ ڏنو ۽ فقط چئن مخالفت ۾ [ڪجهه ميمبر موڪل تي هئا، ڪجهه ميمبريءَ جون جايون خالي هيون ۽ آئون جيل ۾ هئس.]
مخالفت ۾ ووٽ ڪندڙ ميمبر :
(1) عبدالحميد خان جتوئي (2) غلام مصطفى خان ڀرڳڙي، (3) پير الاهي بخش ۽ (4) شيخ خورشيد احمد.
حمايت ۾ ووٽ ڪندڙ ميمبر :
عبدالله خان مهيسر، عبدالفتاح ميمڻ، عبدالمجيد خان جتوئي، قاضي عبدالمنان ،ڄام بشير احمد ڏهر، مير احمد خان ٽالپر، احمد خان راڄپر، احمد خان ڀٽو، مير احمد خان پٺاڻ، ٺڪر آئيدان سنگهه، بيگم عائشه عزيز، علي اصغر شاه شيرازي، مير علي احمد ٽالپر، علي بلاول خان ڊومڪي، سردار علي گوهر خان مهر، علي گوهر کهڙو، علي حسن منگي، علي محمد راشدي، علي نواز خان ڌاريجو، مير علي نواز خان ٽالپر، پير عالي شاه جيلاني، ڄام اميرالهه بچايو خان، علڻ خان لغاري، امير بخش مهر، ڄام امير علي خان، آغا بدر الدن دراني، مير بنده علي خان ٽالپر، ڌرمداس موٽو مل، دوست محمد هڪڙو، فيض محمد صندل، فقير محمد انڙ، حاجي فضل محمد خان لغاري، حاجي غلام علي ميمڻ، حاجي خان محمد مري، سيد غلام حيدر شاه ولد حاجي پير شاه، سيد غلام حيدر شاهه ولد نواب شاهه، غلام قادر ناريجو، غلام نبي ڏهراج، غلام رسول خان جتوئي، غلام رسول شاهه جيلاني، غلام رسول ڪيهر، سيد گل محمد شاهه، حاجي گل محمد کيڙو، گل جي مينگهواڙ، حامد حسين فاروقي، مير امام بخش ٽالپر، مير جعفر خان جمالي، جان محمد ڀائي خان، قادر بخش تنيو، سيد ڪرارو شاهه، سيد خير شاهه، خان محمد بوزدار، محبوب شاهه پير رسول بخش شاهه، مامون خان ملڪاڻي، سيد مهر علي شاهه، موسى خان ٻگهيو، حاجي مولا بخش، سيد مبارڪ علي شاهه، قاضي محمد اڪبر، سردار محمد قمر علي شاهه، محمد اشفاق، مير محمد بخش ٽالپر، محمد بخش خان سرڪي، حاجي پير محمد حسن بخش، سيد بخش خان سرڪي، حاجي محمد حيات جوڻيجو، سردار جعفر خان بليدي، پير مهدي شاهه جهنڊي وارو، محمد يوسف چانڊيو، مخدوم طالب المولى، سيد محمد زمان شاهه بقادار شاهه، حاجي نجم الدين لغاري، نصير محمد مدواڻي، سردار نور محمد بجاراڻي، نورمحمد راهمون، سيد نور محمد شاهه، رحيم بخش سومرو، رسول بخش جوڻيجو، روپچند چيلا رام، روپچند لوهاڻو، حاجي صادق علي ميمڻ ، ڊاڪٽر سعيد الدين صالح ، سيف الله خان مگسي، پير صالح شاهه، سنڀو مل لوهاڻو، سوائي سنگهه سوڍو، شاهنواز پيرزادو، شاهه نظر حسين شاهه، شاهل خان کوسو، ملڪ سڪندر خان هملاڻي، سيرو مل ڪرپال داس، سلطان احمد چانڊيو، سردار مير سندر خان سندراڻي، بيگم طاهره آغا، مسٽر ٽيئون مل، توڳاچي مير محمد نوهڙي، عثمان خان ملڪاڻي، نواب زاهد علي خان،