13
هتي آءُ هيءَ حقيقت به واضح ڪريان ٿو ته برصغير جي ورهاڱي واري اسڪيم هيٺ اها ڳالهه طئي ئي نه ڪئي وئي هئي ته ڪو ورهاڱي جي نتيجي ۾ مسلم اڪثريت وارن علائقن يا هندو اڪثريت وارن علائقن ڏانهن هندو يا مسلم آباديءَ جي ڪا لڏ پلاڻ به ٿيندي. پر هن غير فطري ورهاڱي تاريخ جي ان وڏيءَ لڏ پلاڻ کي جنم ڏنو، جنهن لکين انسانن کي مذهب جي نالي ۾ قتل ڪرڻ ۽ پنهنجن آبائي وطنن کي ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪيو. لکين بيگناهه انسانن جي خونن سان ٻنهي نون آزاد ٿيل ملڪن جا نقشا ڳاڙها ٿي ويا ۽ لکين انسانن جي لڏ پلاڻ ٻنهي ملڪن جي لاءِ ايڏا وڏا مسئلا پيدا ڪري وڌا آهن، جيڪي اڄ تائين حل نه ٿي سگهيا آهن.
ورهاڱي جي نتيجي ۾ مارجي ويل ۽ لڏپلاڻ جو شڪار ٿيلن جي انگن اکرن جا صحيح تعداد ته معلوم ڪرڻ مشڪل آهن، پر مختلف مصنفن جا انداز پيش ڪجن ٿا :
“According to Pakistan figuresare are collected, the death roll of Muslims ranges between one and a half million and of displaced persons about 12 million. Khosla in his “Stern warning” puts the number of non Muslims who lost their life between 2,00,000 and 2,50, 000. Moon who was an I.C.S offer stationed in west Punjab gives the number of killed on each side, 1,20,000, while Jan Stephen in his “Pakistan” and Michael Edwards in his “last days of te British Raj” give 6,00,000 their estimate of casualties as 5,00,000 and respectively.
(From Jannah to Zia – Muhammad Munir – P-17)
[ ترجمو: ـ پاڪستان طرفان گڏ ڪيل انگن اکرن موجب قتل ٿيل مسلمانن جو تعداد ڏهن لکن ۽ 5 لکن جي وچ ۾ آهي ۽ لڏ پلاڻ جو شڪار ٿيل ماڻهن جو تعداد هڪ ڪروڙ ويهه لک آهي. کوسله پنهنجي ڪتا ب (Stern warning) ۾ قتل ٿيل غير مسلمانن جو تعداد ٻن لکن کان اڍائي لک ڄاڻائي ٿو. “مون” جيڪو اولهه پنجاب ۾ آءِ. سي. ايس آفيسر هو، ان ٻنهي طرف قتل ٿيلن جو انگ، هر هڪ ڌر جا هڪ لک 20 هزار ماڻهو ڄاڻايو آهي. جڏهن ته “آئن اسٽيفن” پنهنجي ڪتاب “پاڪستان” ۽ “مائيڪل ائڊورڊس” پنهنجي ڪتاب “برطانوي راڄ جا آخري ڏينهن” ۾ قتل ٿيلن جو تعداد ترتيب وار پنج لک ۽ ڇهه لک ٻڌائين ٿا.]
جناب والا!
هن وقت تائين آءُ برصغير جي آزاديءَ جي جدوجهد، ان ۾ سنڌ جي ڪردار، منهنجي ڪوشش ۽ مسلم ليگ جي ڪردار جو ڪافي بيان ڪري آيو آهيان، ۽ ان تاريخي حادثي جي مختلف ڪردارن ۽ اداڪارن تي به روشني وڌي اٿم. ان مان اوهان کي اندازو ٿيو هوندو ته آزاديءَ جي جدوجهد، مختلف مرحلن مان گذرندي، پرپيچ رستن ۽ پيچرن تان ٿيندي، ڪهڙي نه ڀيانڪ طريقي سان فرقيوارنه بنياد تي، برصغير جي هولناڪ ورهاڱي جي الميي تي ختم ٿي. ورهاڱو، جيئن ته مذهبي بنياد تي ٿيو هو، ان ڪري سنڌ به ان ورهاڱي جي لپيٽ ۾ آئي ۽ بجاءِ 1843ع واري (آزاد ملڪ جي) پوزيشن تي موٽي اچڻ جي، پاڪستان جو حصو بنجي وئي. ان وقت اسان جي جيڪا حالت ٿي، ان جو نقشو منهنجي هڪ سياسي رفيق ۽ سنڌ جي هڪ بيدار مغز دانشور پير علي محمد راشديءَ هن طرح چٽيو آهي :
“ويهين صديءَ عيسوي جو پهريون اڌ، خاص گوڙ گهمسان ۽ ڦير ڦار جو زمانو ٿي گذريو آهي، ان زماني ۾ ٻه عالمي جنگيون لڳيون، بادشاهين ۾ ٽاڪوڙا پيا، ڊڪٽيٽر اڀريا ۽ ٽنگيا، ايٽم بم ڦاٽا، هند ۽ سنڌ مان فيل مست فرنگي موڪلائي ويو. هند کي سوراج ۽ سنڌ کي پاڪستان جُڙيو. ملڪان ملڪ ذهني ۽ تهذيبي مهي ولوڙو شروع ٿيو. مُڙسن سونهاريون صاف ڪرائي ڇڏيون، ستر ونديون چادرون چيري ٻاهر نڪري آيون، اڳ ڇڙا کدڙا نچندا هئا، پر ڦيري آئي دولهه دريا خان ۽ هوش محمد جا جاءِ نشين به رمبا سمبا ۾ جنبي پيا.”
(اهي ڏينهن اهي شينهن ـ جلد پهريون، ص 1)
ان اقتباس مان ان وقت جي سنڌ جي ذهني ۽ تهذيبي انتشار سان گڏ سياسي ڪارڪنن جي فڪري مونجهاري جو پڻ پتو پوي ٿو. اسان حيران هئاسون ته ڪٿان سفر جي شروعات ڪئي هئيسين ۽ ان جي پُڄاڻي اهڙي موڙ تي اچي ٿي هئي، جو نه هيڏانهن جا رهياسون، نه هوڏانهن جا ـ پُٺتي مڙي ڏٺوسين ته قافلن جي پيرن جا نشان ئي لُٽجي چُڪا هئا ۽ اڳتي ڏٺوسين ته انڌوڪار هو ۽ ڪوئي روشنيءَ جو ترورو نظر ڪو نه ٿي آيو، جهڙوڪ ڪر ڪيل جدوجهد رائيگان وئي هئي. ان ڪري نئين سر سفر جو سامان تيار ڪري، ڪمرڪشڻي هئي. جيتوڻيڪ حالتون ناموافق ۽ حڪمران ٽولو پنهنجيءَ ۾ پورو، زاد راهه گهٽ ۽ رفيقانِ سفر ناموجود، پر پوءِ به پنهنجي ديش ۽ قوم کي بي واهو ۽ ڌارين جي رحم و ڪرم تي ڇڏڻ منهجي تاريخ جي روايتن جي خلاف هو، ان ڪري تاريخ جي سونپيل ذميوارين کي پاڻ تي تاريخ جو فرض سمجهي، خوشيءَ سان کنيم، ۽ سفر شروع ڪيم. جيتوڻيڪ ٻن چئن دوستن کان سواءِ ڪو به رفيقِ ڪار نه هو، عوام تي بي عمليءَ سبب مسلم ليگ جو مذهبي جذباتي ماحول ڇانيل هو، ۽ پاڪستان جا حڪمران نين ڪاميابين تي اقتدار جي نشي ۾ فرعون بنيل هئا. پر پوءِ به مون لطيف چواڻي :
سکن واري سڌ، متان ڪا موسين ڪري
اندر جنين اڌ، ڏونگر سي ڏورينديون.
هيڪليائي هيل، پوريندس پنهون ڏي.
***
هلندي هوت پنهونءَ ڏي، ڀَوَ مڙيئي ڀيل
اَٿي رائو ريل، اُڙ ته اوڏي ٿئين!
همٿ ڪري سياسي سفر شروع ڪيو ـ ان جي شروعات هن طرح ٿي، جو مون پنهنجي سينئر سياسي ساٿي ۽ ننڊي کنڊ جي آزاديءَ جي بهادر مجاهد شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ سان گڏجي، پاڪستان جي پهرئين وزيراعظم لياقت علي خان کي خط لکيو ته “جيڪي ڪجهه وهيو واپريو، تنهن کي درگذر ڪري،آئيندي لاءِ نئين ملڪ (پاڪستان) ۽ ان جي عوام جي تقدير سنوارڻ لاءِ اسان غير مشروط طور پنهنجون سياسي ۽ فڪري صلاحيتون توهان سان تعاون لاءِ پيش ڪريون ٿا، ته جيئن اختلاف ۽ انتشار کي پاسيرو رکي، گڏيل طريقي سان ملڪ جي تعمير ۽ ترقيءَ لاءِ ڪجهه ڪري سگهجي.”
ان جي جواب کان اڄ ڏينهن تائين محروم آهيان. معلوم ائين پئي ٿيو ته پاڪستاني حڪمران اقتدار جي نشي جي اهڙيءَ منزل تي پهچي چڪا آهن، جو ان تان هيٺ لهڻ ۽ حقيقتن جي آڌار تي سوچ ويچار لاءِ قطعي تيار نه آهن. جهڙوڪ اهي ملائڪ آهن ۽ اسان خاڪي پُتلن سان ڪنهن به قسم جو وهنوار رکڻ لاءِ تيار نه آهن. هڪ طرف اسان جي ڪوشش هئي ته نين حالتن ۾ ڪنهن طريقي سان پاڻ کي ائڊجسٽ ڪري، سنڌ جي عوام لاءِ ڪجهه ڪري سگهجي، ٻئي طرف حڪمرانن جي پهرئين ئي ڏينهن کنا اها ڪوشش ته ڪهڙي طريقي سان سنڌين کي سنڌ جي سرزمين ۽ ان جي وسيلن کان محروم ۽ بيدخل ڪريون. ان جي عملي ثبوت هنن ترت ئي اسان کي ڏنو، جو پاڪستان ٺهڻ شرط سنڌ حڪومت، پاڪستان جي بي پاڙي حڪومت کي پنهنجون پاڙون کوڙڻ لاءِ ڪراچيءَ شهر کي دارالحڪومت بنائڻ جي آڇ ڪئي، جيڪا پاڪستاني حڪمرانن وڏي خوشيءَ سان قبول ڪئي هئي. دارالحڪومت قائم ڪرڻ کان هنن سگهوئي پوءِ ڪراچي کي سنڌ کان ڪٽي مرڪز جي حوالي ڪيو. اهڙي طرح 23 جولاءِ 1948ع تي جمعي جي ڏينهن صبح جو 11 وڳي کان پاڪستان جي گورنر جنرل (جناح) جي حڪم ۽ فيصلي موجب ڪراچي سنڌ کان جدا ٿي وئي. ان فيصلي خلاف سنڌ اسيمبليءَ، گورنر جنرل جي انهيءَ فيصلي جي مخالفت ۾ ٺهراءُ پاس ڪيو، سنڌ جي عام راءِ ان فيصلي جي خلاف ٿي پئي، چيف منسٽر کهڙو مخالف هو، ۽ سنڌ مسلم ليگ پڻ گورنر جنرل جي فيصلي جي مخالفت ڪئي. اها سموري صورتحال ڏسي، مسلم ليگ به هڪ وفد سيد علي اڪبر شاهه، محمد هاشم گذدر، قاضي اڪبر ۽ ٻين تي مشتمل زيارت ۾ جناح صاحب وٽ موڪليو، جنهن کيس گذارش ڪئي ته ڪراچيءَ جي سنڌ کان جدائيءَ تي سنڌ اسيمبلي، سنڌ مسلم ليگ، چيف منسٽر ۽ سنڌ جو عوام ناراض آهن، ان ڪري توهان ان فيصلي تي نظرثاني ڪريو، ان تي جناح صاحب مٿن سخت ڪاوڙ جو اظهار ڪيو ۽ فرعونيت مان کين جواب ڏنائين ته “مسلم ليگ ڇا آهي؟ مسلمانن جو هڪ جم غفير (smob) ـ پاڪستان منهنجي دماغ ٺهرايو آهي، ان ۾ مسلم ليگ جو ڪو به ڪردار نه آهي. ان ڪري مسلم ليگ جي مخالفت مون وٽ ڪا به حيثيت ڪا نه ٿي رکي. هتي اهوئي ڪجهه هلندو، جيڪي آءُ چاهيندس.”
ان موقعي تي هيءُ مڃڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهجي ته ان وقت سنڌ جي وزيراعلى مسٽر ايوب کهڙي وڏي جرئت منديءَ سان جناح صاحب جي انهيءَ فيصلي جي مخالفت ڪئي ۽ پڻ پناهگيرن جي بي پناهه سيلاب کي سنڌ ۾ داخل ٿيڻ کان روڪڻ لاءِ پنهنجو ڀرپور آواز بلند ڪيو، پر پاڪستاني حڪمرانن سندس احتجاج تي ڪوڌيان ڏيڻ بدران اٽلندو کيس ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي وزارت تان لاهي، ان جي جاءِ تي پير الاهي بخش کي وزيراعلى بنايو. ويچارو کهڙو، جيڪو جناح سان وفاداري ڏيکارڻ خاطر ڪيترن ئي موقعن تي اسان سان بيوفائيءَ جو مظاهرو ڪندو آيو هو، تنهن کي پنهنجيءَ وفاداريءَ جو اهو صلو مليو ته :
بڙي بي آبرو هوڪر تيري ڪوچي سي هم نڪلي.
اسيمبليءَ ۾ مون ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ وارن قدمن جي مخالفت ۽ مزاحمت ڪئي، جنهن تي سنڌ جي گورنر، سنڌ مينٽيننس آف پبلڪ سيفٽي ائڪٽ هيٺ، مون کي جون 1948ع تي ٽن مهينن لاءِ پنهنجي آبائي ڳوٺ سن ۾ نظر بند ڪيو. بهرحال حاڪمن پنهنجيءَ طاقت ۽ اقتدار جي زور تي باوجود هيڏي وڏيءَ مخالفت جي ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪري، مرڪزي دارالحڪومت وارو علائقو قرار ڏئي ڇڏيو. ان قدم سان پاڪستان جي ان وقت جي مهاجر وزيراعظم لياقت علي خان، سنڌ کي ٽن قسمن جو زبردست نقصان پهچايو:
(1) مالي نقصان : ڪراچيءَ کي الڳ ڪرڻ وقت سنڌ سرڪار سان وعدو ڪيو ويو هو، ته ڪراچيءَ جي جاين جڳهين، زمينن ۽ تعميرات جو اربين روپين جو معاوضو مرڪزي سرڪار سنڌ حڪومت کي ڀري ڏيندي. پر ان وعدي تي عمل نه ٿيو. جنهن تي مرڪزي سرڪار کي باربار ياد دهاني ڪرائي وئي، پر ڪو به کڙ تيل نه نڪتو. جڏهن سنڌ حڪومت جو اسرار حد کان وڌي ويو، ان وقت پاڪستان جي مهاجر وزيراعظم لياقت علي خان ڏمرجي چيو ته “ڇا جو معاوضو؟ فتح ڪيل ملڪن جا معاوضاه نه ٿيندا آهن.” ان مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي حيثيت حڪمرانن جي نظر ۾ پاڪستان جي هڪ باوقار تاريخي ۽ تهذيبي حصي جي رضاڪارانه شموليت واري نه، پر هڪ مفتوح ايراضيءَ واري هئي. اسان ته خير 1946ع ۾ ئي مسلم ليگ جي ليگ جي ليڊرن جي نيتن کان با خبر ٿي چُڪا هئاسون، پر کهڙي ۽ سر غلام حسين جي اُن وقت ڪهڙي حالت هوندي، جن 1947ع تائين اهو پئي چيو ته اسين جناح صاحب جا وفادار آهيون ۽ پاڪستان جو مطالبو صرف هندن تي دٻاءَ وجهڻ لاءِ ڪيو پيو وڃي. ان سلسلي ۾ مسٽر ايس ـ ايم ـ شرما، پنهنجي ڪتاب “Peeps into Pakistan” ۾ لِکي ٿو ته :
“پاڪستان ٺهڻ جي اعلان ٿيڻ کان پوءِ آئون 3 جون 1947ع تي سنڌ جي وزير اعظم غلام حسين هدايت الله سان مليس. مون ڏٺو ته همراهه ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو هو ۽ کيس پنهنجو پاڻ تي ڪنٽرول نه هو. ائين ٿي لڳو ڄڻ اجهو رُنو ڪي رُنو. انهيءَ ڪيفيت ۾ مون کي چوڻ لڳو ته “مون رواداريءَ ۾ ڪراچيءَ کي پاڪستان جي گاديءَ جو هنڌُ ٺاهڻ جي پيشڪش ڪئي هئي. مسٽر جناح سچ پچ ڪراچيءَ کي دارالحڪومت ٺاهڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. هاڻي آءُ ڇا ڪريان، سنڌي مون کي معاف ڪندا.”
شرما صاحب، محمد ايوب کهڙي لاءِ لکيو آهي ته اهو آخر تائين چوندو ۽ مڃيندو رهيو ته “پاڪستان جو مطالبو رڳو هندن سان ڪنهن عزت جوڳي سمجهوتي ڪرڻ لاءِ دٻاءَ طور ڪيو ويو هو. هندستان جو ورهاڱو تمام وڏي غلطي هُئي. آزاديءَ کان پوءِ سنڌ جو گورنر ۽ وزيراعلى اُهي ئي غلام حسين ۽ کهڙو بڻيا.” (بحواله : تحريک پاکستان کا ايک باب، ص 67 ـ 1966ع)
اُن ساڳئي غلام حسين هدايت الله جي گورنر سنڌ هجڻ واري حيثيت ۾ ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڪٽي الڳ ڪيو ويو ۽ هُو صاحب حيران ٿي ڏسندو رهيو ۽ ڪُڇيو پُڇيو ڪجهه به ڪونه. پاڻ جڏهن منهنجي طرفان، ڪراچيءَ کي ڌار ڪرڻ واري فيصلي جي مخالفت وڌڻ لڳي، ته اٽلندو مون کي نظر بند ڪري ڇڏيائين. تاريخ جي رڪارڊ تي آڻڻ لاءِ سندس گورنر سنڌ جي حيثيت ۾ڪڍيل آرڊر جو ترجمو هتي پيش ڪريان ٿو.
هتي آرڊر جو انگريزي متن ڏجي ٿو :
GOVERNMENT OF SINDH
Home Department (Special),
Sindh Secretariate,
1948, Karachi, 18th June
ORDER.
Whereas the Government of Sindh is satisfied that with a view to preventing Mr. G.M. SYED from acting in a manner prejudicial to the public safety and the maintenance of public order;
Now, therefore, in exercise of the powers conferred by clause (c) of sub-section (I) of section 2 of the Sindh Maintenance of Public safety Act, 1948 (XV of 1948), the Governmentof Sindh is pleased to Direct :-
(i) That the said Mr. G.M. SYED shall proceed to his mative village sanm, distric Dadu if he is not already there, immediately, and
(ii) That the movements of the said Mr. G.M. SYED shall be restricted to a radius of three miles from the said village, Sann,for a period of three months from the date of this order.
BY ORDER OF THE GOVERNOR OF SINDH,
J.BOOTH
CHIEF SECRETARY TO GOVERNMENT.
آئون اهو ڪو نه ٿو چوان ته منهنجي نظر بندي ۽ کهڙي جي برطرفي، ڪو غلام حسين هدايت الله جو ذاتي فيصلو هو، پر اُن فيصلي ڪرائڻ ۾ هن جو سهڪار ۽ رضامندي ضرور شامل هئي.
پاڪستان ٺهڻ شرط صوبن جي معاملن ۾، مرڪز طرفان کُليل مداخلت جي پهرين قدمن مان اهو قدم هو.
(2) تهذيبي نقصان : انهيءَ قدم کڻڻ سان لياقت علي خان، جهڙوڪ ڪراچيءَ کي سنڌ کان ڪٽي، يو.پي ۽ سي.پي کان لڏائي آندل مهاجرن جي بيٺڪ بنائي ڇڏيو. لکين هندستاني پناهگيرن کي واگها، سمنڊ، کوکراپار ۽ هوائي رستا کولي، سنڌ ۾ گهرائي، ڪراچي ۾ آباد ڪيو ويو ۽ سنڌي ماڻهن کي ڪراچيءَ ۾ ٿورائي ۾ تبديل ڪري، اُن کي هندستاني پناهگيرن جي تهذيب ۽ ثقافت جو مرڪز بنايو. نتيجي طور اهو شهر، جيڪو سنڌ جي سِسيءَ مثل هو، ۽ جنهن کي چارلس نيپيئر “مشرق جي راڻي” (Queen of East) سڏيو هو، سو پناهگيرن جي غارتگريءَ ۽ يو.پي، سي.پي جي تهذيب جو مرڪز بنجي پيو ـ ۽ پوءِ ته هن شهر جي سموري نظم و نسق تي پناهگير، نوابزادي لياقت علي خان جي مدد ۽ حڪومتي ٽيڪ سان قابض ٿي ويا. سنڌين کي اقليت ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ لياقت علي خان سازش هيٺ 6 جنوري 1948ع تي ڪراچيءَ جي سنڌي هندن جي گهرن ۽ عزتن تي حملا ڪرايا. مکيه هندو خاندانن جي گهرن مان مال لُٽي هاءِ ڪورٽ ڪراچي جي احاطي ۾ جمع ڪيو ويو. ان ڦرمار ۾ پناهگير آفيسرن ۽ ڪلارڪن وڏو حصو ورتو. هن لٽ مار ۽ فسادن جو مقصد اهو هو ته هندو ڊڄي، هندستان لڏي هليا وڃن ۽ سندن جاين، واپار، ملڪيتن، جائيدادن، اسڪولن ۽ تعليمي مرڪزن تي پناهگير قابض ٿي وڃن. فسادن جي نتيجي۾ ڪراچيءَ ۽ سنڌ جي ٻين شهرن مان هندن جو وڏو تعداد (اندازاً 13 لک) لڏي ڀارت هليو ويو، ۽ موٽ ۾ ويهن لکن کان مٿي ڀارتي مسلمان پناهگير اچي پهتا. هندن جي ڦرلٽ ۽ انهن فسادن ۾، جن پاڪستان سيڪريٽريٽ جي مهاجر ملازمن حصو ورتو هو، تن کي نوابزادي لياقت علي خان آزاد ڪرائڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي. سنڌ جي وزيراعلى کهڙي، سخت قدم کڻي انهن ملازمن کي آزاد ڪرڻ کان انڪار ڪيو ته لياقت علي خان سندس خلاف ٿي ويو، جنهن جا نتيجا اڳتي هلي ايوب کهڙي کي ڀوڳڻا پيا.
ان کان سواءِ پاڪستان جي ٻين صوبن، هندستان کان وڌيڪ ايندڙ مهاجرن کي وٺڻ کان انڪار ڪيو، تڏهن لياقت علي خان جي اشاري تي مهاجرن جو سمنڊ، واگها ۽ کوکرا پار وارن رستن کان اچڻ جاري رهيو.
اهڙي طريقي سان ڪراچيءَ کي مڪمل طرح پناهگير بيٺڪ” (Refurgee Colony) بنايو ويو.
(3) تعليمي ۽ لساني نقصان : ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ سان سنڌيءَ زبان جي سوين اسڪولن کي بند ڪيو ويو. سنڌي هندن جي اسڪولن تي قبضو ڪري، انهن ۾ اردو لاڳو ڪئي وئي. ڪراچي شهر ۽ يونيورسٽيءَ مان سنڌي زبان کي خارج ڪيو ويو. ريڊيي، انجن ترقيءَ اردو، پريس زبان ۽ تعليم کي زور وٺائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. انهيءَ صورتحال کي ڏسي، جڏهن سنڌ مسلم ليگ جي صدر، سيد علي اڪبر شاهه جي سربراهيءَ ۾ هڪ وفد، نوابزادي لياقت علي خان سان ملاقات ڪري، سنڌي زبان ۽ ڪلچر جي تباهيءَ ۽ برباديءَ طرف هن جو ڌيان ڇڪايو ته اُنهن کي چيائين ته “سنڌين جي تعليم ۽ ڪلچر گڏهه هڪلڻ ۽ اٺ ڪاهڻ آهي، ان جي ڪهڙي حفاظت ٿي سگهي ٿي”. ان طريقي قان هنن ڪراچيءَ کي مڪمل طرح سنڌ کان تهذيبي، لساني ۽ مالي طرح الڳ علائقو يا پناهگيرن لاءِ بفرزون (Buffer Zone) ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي. اهو پهريون تحفو هو.جيڪو اسلام جي نالي ۾ حاصل ڪيل ملڪ ۽ اُن جي سربراهن هن مادر وطن سنڌ ۽ سنڌي قوم کي ڏنو. “اٺ تڏهن ئي ٿي رڙيا، جڏهن ٻورا ٿي سبيا” ـ پر اسان جيڪي سنڌ سان وفاداري جو ازلي عهد ڪري چڪا هُئاسون، تهن جي لاءِ ڪراچيءَ کان دستبردار ٿيڻ ممڪن ئي نه هو :
الست بربکم، جڏهن ڪن پيوم،
قالو بلى قلب سين، تڏهن تت چيوم،
تهين وير ڪيوم، وچن، ويڙهيچن سين. (شاه)
سنڌ جي تاريخ ۾ اسان ۽ اسان جي قوم بارها شڪستون کاڌيون آهن ۽ ڪي ڪاميابيون پڻ ماڻيون آهن، پر شڪست کائي اسان ڪڏهن به پنهنجي ڌرتيءَ جي هڪ انچ تان به خوشيءَ سان دستبردار قبول نه ڪئي آهي. هر شڪست کان پوءِ اسان وڃايل وقار ۽ وطن کي وري حاصل ڪرڻ لاءِ اڳي کان به وڏي همت ۽ حوصلي سان جدوجهد پئي ڪئي آهي. هر شڪست اسان کي نئون حوصلو پئي ڏنو آهي ۽ نيون همتون پئي پيدا ڪيون آهن. ڪراچيءَ جو ڦرجي وڃڻ بظاهر اسان جي شڪست ئي هئي. پر اُن شڪست جي خلاف مون وس آهر آواز ۽ احتجاج بلند ڪيو. ليڪن اُن خاطر خواه نتيجو نه نڪتو.
رت اڏيءَ تان اُڏيو، سنڌ ڏسندي رهي.(اياز)
ليڪن مون همت نه هاري ۽ ڪراچيءَ جي واپسيءَ لاءِ جدوجهد ڪندو رهيس، ان سلسلي ۾ 1953ع ۾ جڏهن آئون سنڌ اسيمبلي جو ميمبر هُئس ته مون سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڪراچيءَ جي واپسيءَ لاءِ گورنر سنڌ کي هيٺين عريضي، اڪثريت سان پاس ڪرائي موڪلي :
“بخدمت هز ايڪسيلنسي گورنر صاحب بهادر، صوبه سنڌ ڪراچي ـ
پاڪستان جي حاصل ڪرڻ ۽ اُن جي تنظيم ۽ تعمير ۾ جيڪا جانفشاني ۽ قرباني سنڌ ادا ڪئي آهي، تنهن کان حضورجن بخوبي واقف هوندا. پاڪستان جي معاشرتي، ثقافتي، اقتصادي ۽ سياسي نظام ۾ سنڌ کي پنهنجا حق حاصل هئڻ گهرجن. انهيءَ ڳالهه جي تائيد ۾ سنڌ لاءِ اهو ضروري نه آهي ته سندس انهن ڪيل محنتن ۽ قربانين جو ويهي تفصيلوار ذڪر ۽ شمار ڪجي.
دنيا ڄاڻي ٿي ته سنڌ ئي واحد ملڪ هو، جنهن پنهنجي قانون ساز اسيمبليءَ معرفت، خودبخود سرڪاري طرح پاڪستان جي نه فقط فائدي ۾ پنهنجو رايو ظاهر ڪيو، بلڪ پاڪستان جي قائم ٿيڻ لاءِ زوردار گهر ڪئي.
سنڌ ئي اهو ملڪ هو، جنهن پهنجي دل ۾ محبت ۽ مروت جا نيڪ جذبا رکي پاڪستان جي بانيءَ کي دعوت ڏني ته جيترو عرصو ضروري هجي اوترو عرصو، حڪومت پاڪستان پنهنجو قيام گاهه، سندس سرزمين تي خوشيءَ سان حاصل ڪري سگهي ٿي ۽ پوءِ پنهنجن اچڻ وارن معزز مهمانن جي آفيسن ۽ رهائشي ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ، مائٽاڻي شفقت ۽ دور انديشيءَ کان ڪم وٺي، هن پنهنجا لکين روپيا خرچ ڪري، هزارين جڳهون ۽ گهر ٿورن مهينن جي عرصي ۾ ٺهرائي، سندن حوالي ڪيا.
سنڌ ئي هئي، جنهن پنهنجيءَ محبت جا پر کولي، فسادن جي هزارين ستم رسيده بهاري مهاجر ڀائرن کي پنهنجي ڪوڙي هيٺ پناه ڏني ۽ سندن خاطر جمعي ۽ آسائش ۽ آرام لاءِ هر ممڪن انتظام ڪيو.
ورهاڱي کان پوءِ به سنڌ هئي، جنهن لکن جي تعداد ۾ پناهه ڳوليندڙ غريب ۽ بيوس مهاجر ڀائرن جو دل کولي آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ کين پنهنجو هڏ رت سمجهي پنهنجي اکين ۾ جايون ڏنيو.
هن وقت به سنڌ ئي اهو واحد ملڪ آهي، جنهن جا دروازا، ڪنهن نه ڪنهن نموني ۾ کليل رکيا ويا آهن ته جيئن هر طرف کان مهاجرن جا ٽولا سندس محدود حدن اندر هميشه داخل ٿيندا رهن.
انهن حالتن کي سامهون رکي، سڀڪو منصف مزاج شخص شايد اهو اندازو لڳائي سگهندو ته جنهن نظام جي بنياد رکڻ ۽ اڏاوت ۾ سنڌ جو ايڏو هٿ رهيو آهي، تنهن نظام ۾ سنڌ کي عيوضي ۾ نه فقط پنهنجا ابتدائي جائز حق پلئي پيا هوندا، پر ساڻس پاڻ بي حساب فياضانه سلوڪ ڪيو ويو هوندو.
پر سنڌ لاءِ واقعي افسوس ۽ ارمان جي جاءِ آهي ته حقيقتون ان جي بلڪل ابتڙ آهن. سنڌ جي موجوده حالت کي جيڪڏهن ڏسجي ٿو ته سچ پچ سندس مستقبل جي باري ۾ هيڪاري زياده مايوس ٿيڻو ٿو پوي.
سنڌ جي قانون ساز اسيمبلي، مسلم ليگ ۽ سنڌ جي ٻين سڀني سياسي جماعتن ۽ عوامي ادارن، اخبارن ۽ عام جلسن ۽ جلوسن ۾ عام، متحده مخالفت جي باوجود به سنڌ جي جغرافيائي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي ۽ ثقافتي يڪ وجودگيءَ کي ٽوڙيو ويو. سنڌ جي ٺهيل ٺڪيل، جيئري جاڳندي جسم کان ڪراچي ۽ ان جي آسپاس جهڙي صحتمند رئيس عضوي کي ٽڪٽي ڌار ڪرڻ سان سنڌ کي جيڪو عظيم نقصان رسايو ويو آهي، تنهن جي ڪڏهن به تلافي ٿي نٿي سگهي. سنڌ جو فقط مالي نقصان، جنهن ۾ سندس سيڙايل سرمايو ۽ سالياني آمدنيءَ جا انگ شامل آهن، تقريبين هڪ سو ڪروڙ روپين کان به وڌيڪ ٿي ٿو وڃي. سنڌ کي هيءُ جيڪو مادي نقصان پهتو آهي، رڳي ان جي تلافي ڪئي وڃي ته به شڪر، پرائين پيو ڏسجي ته انهيءَ ڳالهه جي به حڪومت پاڪستان کي اڃا خير ڪا ڳڻتي آهي. سنڌ کي جيڪو معاشرتي، تهذيبي، تعليمي ۽ سياسي نقصان سهڻو پيو آهي، تنهن جو رڳو اندازو لڳائڻ ۽ شمار ڪرڻ ئي امڪان کان ٻاهر آهي.
سنڌ کان ڪراچي کي، کسي، سنڌ سان جيڪو سلوڪ روا رکيو ويو آهي، تنهن جو ذڪر ويتر ڏکوئيندڙ آهي. سنڌ کي، پنهنجي عاليشان اسيمبلي بلڊنگ ڇڏڻي پئي، ۽ اُٿي وڃي ڀڳل ٽٽل بارڪن ۾ رهڻو پيو، جن کي مرمت ڪرائي نالي ماتر ويهڻ جهڙو به پنهنجي خرچ تي پاڻ ڪرڻو پيس، بارڪن ۾ مٿي لڪائڻ جي اجازت جيڪا کيس بخشي وئي، تنهن لاءِ بارڪن جي مالڪ يعني حڪومت پاڪستان طرفان سنڌ کان مسواڙ وصول ڪئي وئي ۽ هيلتائين باقاعده وصول ڪئي پئي وڃي. سنڌ جي چيف ڪورٽ بلڊنگ جي تقريباً اڌ حصي تي عدالت گاهه جهڙي هڪ قابل احترام اداري جي احساسات ۽ ضروريات جو ڪو به خيال نه ڪندي، حڪومت پاڪستان جي محڪمه تجارت وڃي ناجائز قبضو جھمايو، : جتي جيڪا بجلي هو پاڻ استعمال ٿا ڪن، رڳو تنهن جي بل ادا ڪرڻ لاءِ به هو تيار نه آهن. ڪراچي يونيورسٽيءَ، قلم جي هڪ گهڪي سان، سنڌي ٻوليءَ کي يونيورسٽي جي امتحاني جوابن لاءِ استعمال ٿيڻ کان خارج ڪري ڇڏيو. ڪراچيءَ جي ثانوي تعليمي بورڊ، هاءِ اسڪولن جو تعليمي نصاب اهڙيءَ طرح مرتب ڪيو آهي، جو سنڌي شاگردن لاءِ ان کان سواءِ ٻي ڪابه واهه ڪانهي، جو پنهنجي پڙهائيءَ جي مضمونن ۾ هو يا اردو ٻولي پڙهن يا انگريزي پڙهن. ڪراچي فيڊرل ايراضيءَ ۾ سنڌي ابتدائي تعليم جي دائري کي وڌائڻ ۽ ڦهلائڻ بدارن گهٽايو ۽ تنگ ڪيو ويو آهي. ڪراچيءَ جي حاصل ڪرڻ وقت سنڌ کي جيڪي نهايت ذميدارانه خاطريون ۽ وعدا ڏنا ويا هئا، تن جي کليل خلاف ورزي ڪندي، ڪراچيءَ جي سرڪاري ملازمتن منجهان سنڌين کي بيدخل ڪيو پيو وڃي.
سنڌ جي صوبائي خودمختياريءَ کي ايتري قدر معطل ۽ نِستو ڪيو ويو آهي، جو پنهنجي اندروني معاملات جي ڇيڙي نبيري ڪرڻ ۾ به سنڌ کي فقط نالي ماتر آزادي وڃي رهي آهي (1) پاڪستان جي آئين ساز ۽ قانون ساز اسيمبليءَ جي جملي 79 جڳهن مان سنڌ کي جيڪي محض 5 جڳهيون حاصل آهن، تن مان هڪڙي هن وقت خالي آهي : ٻي، تي هڪڙو اهڙو شخص فائز آهي، جنهن کي ڪراچيءَ جي ڌار ٿيڻ کان پوءِ دستوري طرح سنڌ جي ترجماني ڪرڻ جي حق باقي نه رهيو آهي ۽ ٽين جڳهه تي اصل بمبئي ولايت جو رهواسي هڪڙو اهڙو حضرت برجمان آهي، جنهن جو انهيءَ اسيمبليءَ جي جڳهه کان سواءِ سنڌ سان ٻيو ڪو به خاص واسطو نه هو ۽ نه آهي ۽ جو سنڌ جي خدمت ڪرڻ بدران پاڻ ان کي نقصان رسائي رهيو آهي. (2) سرحد جهڙي ننڍڙي صوبي کي به حڪومت پاڪستان جي وزارت ۾ ٻه جايون ميسر آهن، برخلاف ان جي سنڌ کي صرف هڪ ئي جاءِ حاصل آهي، جيڪا پڻ هڪڙي اهڙي هٿ سان آندل شخص کي مرحمت ڪئي وئي آهي، جنهن وٽ ڪا به عوام جي راءِ جي سند موجود نه آهي. (3) مرحوم شيخ غلام حسين هدايت الله جي انتقال کان پوءِ پاڪستان جي ڪنهن صوبي جي گورنريءَ جو عهدو سنڌ کي حاصل ٿي نه سگهيو آهي. (4) دنيا جي ٻاهرين ملڪن ۾ پاڪستان طرفان ڪيترائي سفارتي عهدا موجود آهن، جن مان هڪڙو به سنڌ کي حصي ۾ پلئه نه پئي سگهيو آهي. (5) سنڌ جي وسيع ۽ آباد املهه زمين کي ٻاهرين جي حوالي ڪيو ٿو وڃي، تان ته هو سنڌ ۾ اچي بيٺڪون وجهي ويهي رهن. (6) مرڪز ۾ سرڪاري اعلى عهدن، تجارتي سامان جي آمدنيءَ ۽ روانگيءَ جي ليسنن، فوجي ڀرتيءَ، مرڪزي خزاني مان صوبن کي زراعتي، صنعتي، تعليمي، معاشرتي ۽ تهذيبي ترقيءَ لاءِ امدادي فنڊن ڏيڻ ۽ ٻين اهڙن اهم مسئلن ۾ سنڌ جا مفاد تقريبن هميشه حڪومت پاڪستان هٿان نظرانداز ٿيندا ٿا رهن.
پاڪستان جي قيام ۽ نظام ۾ سنڌ جيڪو حصو ادا ڪيو آهي، تنهن جو جيڪڏهن غيرجانبدارانه مطالعو ڪبو ته ان مان اهو ئي نتيجو نڪرندو ته اختياري وارن جو جيڪو موجوده سلوڪ سنڌ سان آهي، سو انصاف ۽ عدل تي ٻڌل نه آهي، ورنه سنڌ ڪنهن خاص رعايت جي لائق هئي. هي عين وقت آهي جو سنڌ سان هيستائين جيڪو ماٽيجي ماءُ وارو برتاءُ ڪيو ويو آهي تنهن تي ترت نظر ثاني ڪري ان کي مناسب نموني ۾ تبديل ڪيو وڃي.
هيءَ اسيمبلي هن راءِ جي آهي ته (الف) ڪراچي فيڊرل ايراضيءَ جي سنڌ کان علحدگي “آل انڊيا مسلم ليگ” جي انهيءَ لاهور واري ٺهراءَ جي بنهه ابتڙ آهي، جنهن ٺهراءَ جي بنياد تي سنڌ، پاڪستان تحريڪ سان پاڻ کي شامل ڪيو هو. (ب) 1948ع واريءَ سنڌ جي قانون ساز اسيمبليءَ، جنهن آخر سنڌ جي هن تقسيم کي تسليم ڪيو هو، تنهن کي ائين ڪرڻ جو حق ڪو نه هو، ڇو ته انهيءَ اسيمبليءَ پنهنجي 1946ع واري چونڊن جي موقعي تي نه اهڙي قسم جي ڪا اختياري ۽ حق سنڌ جي عوام کان حاصل ڪيو هو ۽ نه وري ان جي ڪا تقاضا ئي ڪئي هئي. انهن حالتن ۾ لازمي آهي ته يا ته جيڪي ڪجهه سنڌ کان کسيو ويو آهي، سو کيس واپس ڏنو وڃي ۽ وچ واري عرصي لاءِ جنهن ۾ سنڌ کي پنهنجي ملڪيت جي استعمال کان محروم ڪيو ويو هو، تنهن لاءِ جنهن ۾ سنڌ کي پنهنجي ملڪيت جي استعمال کان محروم ڪيو ويو هو، تنهن لاءِ سنڌ کي سندس سيڙايل سرمايي ۽ سالياني آمدنيءَ جي تناسب سان جائز معاوضو ادا ڪيو وڃي، يا ته هيءُ معاملو ان جي سموري تفصيلات سميت، سنڌ جي عوام تي ڇڏيو وڃي ته هو استصواب راءِ معرفت ان جو فيصلو ڪن ته ڪراچي مرڪز جي حوالي ڪئي وڃي يا نه ۽ جيڪڏهن ها ته ڪهڙن شرطن تي ۽ ڪهڙين حالتن ۾.
هيءَ اسيمبليءَ ساڳئي وقت هيءُ رايو پڻ رکي ٿي ته سنڌ جو ملڪ تاريخي، جغرافيائي، اقتصادي، لساني ۽ ثقافتي نقطه نگاهه کان هڪ مستقل وجود رکڻ واري قوميت آهي ۽ انهيءَ حيثيت ۾ ان جا هي حق آهن ته :
(1) دولت پاڪستان جي مرڪزي قانون ساز ادارن ۾ کيس به اوترائي عيوضي ملڻ گهرجن، جيترا سڀني مستقل قوميتن مان هر هڪ کي ملن.
(2) صوبائي اختيارات جي حدن اندر پنهنجي سمورين ملازمتن تي پاڻ قابض هجي.
(3) ملڪ جي دفاعي ملازمتن سميت سڀني مرڪزي ملازمتن تي کيس آدمشماريءَ جي لحاظ سان جڳهون ملڻ گهرجن.
(4) پنهنجي قدرتي ذرايع پيداوار ۽ پنهنجي صنعتي ۽ تجارتي وسائل جي ملڪيت ۽ استعمال سندس ئي مڪمل اختيار ۾ هجن.
(5) اعلى کان اعلى تعليم پنهنجي مادري زبان جي ذريعي حاصل ڪري.
(6) سمورين سنڌي ڳالهائيندڙن ايراضين جهڙوڪ سنڌ (ڪراچي فيڊرل ايراضيءَ سميت)، رياست خيرپور، بهاولپور جا ڪي حصا، رياست لس ٻيلو وغيره جيڪي جاگرافيءَ جي لحاظ سان هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن، تن سڀني جي قومي زندگي متحده سياسي اجتماع تي ٻڌل هجي.
(7) کيس اهي سمورا سياسي، اقتصادي، ثقافتي ۽ ٻيا حق حاصل هجن، جن تي قوميتن جي خود ارادي واري تسليم شده اصول هيٺ ڪنهن به مستقل قوميت جو حق جاري ٿي سگهي ٿو.
مٿي عرض ڪيل گذارشن جي بنياد تي، سنڌ جي هن قانون ساز اسيمبليءَ جي، حضور جن کي هي استدعا آهي ته سندس اهي خيالات ۽ اهي احساسات حضور جن مهرباني ڪري پاڪستان جي فضيلت مآب جناب گورنر جنرل جن جي خدمت ۾ جوڳ فڪر ۽ ويچار لاءِ پيش ڪرڻ جي عنايت ڪندا ته حضور جن جي اهڙي منصف مزاجيءَ لاءِ هيءَ اسيمبلي پاڻ کي هميشه ممنون ۽ مشڪور سمجهندي.”
ان عريضيءَ ۾ وڌيڪ وضاحت ۽ تفصيل سان سنڌ کي پهتل نقصان جو وچور موجود آهي. اسيمبليءَ ته اهو عرضو گورنر سنڌ کي پنهنجي ترميم سميت موڪلي ڏنو، پر مرڪز طرفان سنڌ جي نمائندگيءَ جي انهيءَ اعلى اداري (اسيمبليءَ) جي راءِ تي ڪو ڌيان ڏيڻ ته پري رهيو، پر اُلٽو مرڪز طرفان هڪ ٻي سازش شروع ڪئي وئي، جنهن جي ذريعي ماڳهين سنڌ جي صوبائي حيثيت کي ختم ڪري، ون يونٽ جي ذريعي پنجاب ۾ ضم ڪرڻو هو.
اهو وقت هو، جڏهن سنڌ اسيمبليءَ پاڪستان ۾ رهندي “نئين سنڌ” ٺاهڻ لاءِ ڪيترائي تهذيبي، تعليمي ۽ معاشي منصوبا شروع ڪيا هئا، جن ۾ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، سنڌ يونيورسٽي، حيدرآباد ۾ ريڊيو اسٽيشن قائم ڪرڻ، سنڌي ادب ۽ لغت تيار ڪرڻ لاءِ ماهرن جي ڪميٽي قائم ڪرڻ سنڌ جي لوڪ ورثي کي سهيڙڻ جي اسڪيم تيار ڪرڻ، ٿر کي ڏڪار جهڙي وبا کان بچائڻ لاءِ ڪارونجهر ڊيم جي اڏاوت ۽ ڪوهستان تائين پاڻي پهچائڻ لاءِ سيوهڻ ڊيم تيار ڪرڻ لاءِ رقم جي منظوري ۽ ڪراچيءَ کي وري واپس وٺڻ لاءِ اسيمبليءَ کان فيڊرل ڪورٽ تائين ڪيس وڙهڻ لاءِ تياري وغيره شامل هئا. اسان جو خيال هو ته هن بدنصيب خطي جي ماڻهن کي هن ويهين صديءَ ۾ اعلى معيار جي زندگيءَ گذارڻ جا موقعا موجود ڪري ڏيڻ لاءِ پنهنجي محدود وسيلن کي موثر ۽ رٿائتي طريقي سان جيڪڏهن استعمال ڪيو وڃي ته ڪو به سبب ناهي ته صدين تائين ظلم جي گهاڻي ۾ پيڙجندڙ هي اٻوجهه ماڻهو ويهين صديءَ جي پڄاڻي تائين هن دور جي سائنسي ۽ ٽيڪنيڪي تقاضائن ۽ زندگيءَ جي جديد ضرورتن جو استقبال، کل خوشيءَ ۽ خوشحاليءَ سان ڪندا. پر هتي معاملو ئي ڪجهه اُبتو ٿي رهيو هو. پاڪستاني حڪمرانن ڄڻ سنڌ کي پنهنجي ادا ڪيل ڪردار جي سزا ڏيڻ جو پورو ۽ پڪو ارادو ڪري ڇڏيو هو. بجاءِ اُن جي جو سنڌ کي “پاڪستان تحريڪ” ۾ ادا ڪيل ڪردار جي عيوض نوازيو وڃي ها، هتي ته اُلٽو اُن کي چيڀاٽيو ۽ لتاڙيو پئي ويو. جهڙوڪر سنڌ پاڪستان ۾ شامل ان لاءِ ڪئي وئي هئي ته جيئن اُها پاڪستاني حڪمرانن جي طمع جو رانديڪو بنجڻ سان گڏ پناهگيرن ۽ پنجابين جي مفادن جي پورائي جو ذريعو پڻ بڻجي. ان لاءِ 1954ع ۾ هنن مشرقي پاڪستان جي عددي اڪثريت کي منهن ڏيڻ لاءِ اولهه پاڪستان جي وحت جو نظري پيش ڪيو، جنهن مطابق سنڌ، بلوچستان، پختونخوا ۽ پنجاب جون هزارها سلان کان موجود قومون، تهذيبون، زبانون ۽ جاگرافيون پنهنجو انفرادي ۽ تاريخي وجود ختمڪري فضا ۾ لٽڪندڙ فرضي نالي “اولهه پاڪستان” ۾ ضم ٿي وڃن ۽ اهو “اولهه پاڪستان” نمائندگيءَ ۾ “اوڀر پاڪستان” جي مساوي هجي. انهيءَ اسڪيم پڌري ٿيڻ شرط مون اُن جي سخت مخالفت ڪئي ۽ سنڌ جي اسيمبلي ميمبرن کي ايندڙ طوفان تي ڌيان ڏيڻ لاءِ جهنجهوڙيون ۽ پڻ سنڌي قوم کي سندس وجود خلاف سٽجندڙ سازشکان واقف ڪرڻ لاءِ جلسن ۽ پريس ذريعي خبردار ڪرڻ جو سلسلو شروع ڪيو. انهيءَ تي حڪمرانن سندن پراڻي عادت مطابق مون کي 1954ع ۾گرفتار ڪري جيل ۾ وڌو. اُن گرفتاريءِ جي حڪمنامي ۾ ڪيترن ئي الزامن سان گڏ مون تي ملڪ دشمنيءَ ۽ غير ملڪي ايجنٽ مون تي غير ملڪي ايجنٽ هُئڻ جو الزام هڻي رهيا هئا ۽ گڏوگڏ منهنجو ملڪ سنڌوديش زوريءَ کسي ون يونٽ ۾ ملائي رهيا هئا ۽ سنڌ جي قومي وجود ۽ قوم هجڻ واري حق کان انڪاري سنڌ دشمنيءَ جو مظاهرو ته حڪمران ڪري رهيا هئا. مون ته صرف اُنهن جي غاصبانه هٻڇ کان پنهنجي ديش اُن جي اٻوجهه ماڻهن کي بچائڻ لاءِ رڙيون ٿي ڪيون. جنهن جي پاداش ۾ مون کي جيل نصيب ٿيو ۽ ملڪ دشمنيءَ ۽ غير ملڪي ايجنٽ جا لقب پڻ ڏنا ٿي ويا.