لفظن جي چير ڦاڙ
جديديت (Modernism) جو ڪو وجود نه آهي، انڪري ته جديديت تبديلن جو تسلسل آهي، ضروري نه آهي ته تبديليون حدن کي اجاگر ڪن، هر شيءِ پراڻيءَ ۾ تبديل ٿئي ٿي ۽ وري نئينءَ ۾ تبديل ٿئي ٿي ۽ وري نئينءَ ۾ تبديل ٿي سامهون اچي سگهي ٿي، ائين جدت پنهنجي اهميت وڃائي ويهي ٿي، جديد عربي زبان جو لفظ آهي، جنهن جي معنا نئون يا تازو وارد ٿيل آهي، ڏٺو وڃي ته لفظ جديد ڪائنات جي ڪنهن به شيءِ تي لاڳو نه ٿو ٿئي، پوءِ اها شيءِ مادي هجي، روحاني يا تخليقي.
عربي لفظ جديدت انگريزي لفظ Modernism جي صحيح ترجماني نه ٿو ڪري، ماڊرنزم جي لغوي معنا “نواڻ” نه آهي، پر “تازي آيل تبديلي” آهي. جيڪا لفظ Modo مان نڪتل آهي، جڏهن ته لفظ جديديت تبديليءَ جي وضاحت بنا صرف نواڻ کي اجاگر ڪري ٿو، جيڪا ماڊرنزم جي صحيح وصف نه آهي، انگريزي طاقتور زبان آهي. ان جي هر لفظ ۾ وصف سمايل هوندي آهي. ماڊرنزم کي جديديت نه پر جيڪڏهن سنڌيءَ ۾ لفظ “نوبلدتا” چئجي ته پوءِ بحث ڪري سگهجي ٿو، ستارن جو ستارن مان ڦٽي نڪرڻ ۽ انسان مان انسان جو نروار ٿيڻ ڪا نئين ڳالهه نه آهي، انسان جڏهن ڌرتيءَ تي ڪڻڪ جو ٻوٽو پوکيو ته پاڻ کي ترقي يافيا ۽ مهذب سمجهيو.
دراصل نوبدلتا (Modernism) کي سچو ثابت به ڪجي ته پوءِ اها ارتقائي Evolutionary لقائن جو نتيجو آهي.
مون کي لفظ ارتقا لکندي وري مونجهارو محسوس ٿئي ٿو. انگريزي لفظ Evolution لاءِ ارتقا جو لفظ غلط بيانيءَ ڏانهن ڌڪي ٿو. ڇو جو ڪٿي به فطري طرح ترقيءَ جو عمل جاري نه آهي، پر اهو گهرج مطابق تبديليءَ جو عمل آهي، جيڪو ضرورتن جي آڌار ساهواري يا فطرت جي سرشتي کي برقرار رکڻ ۾ سهولت فراهم ڪري ٿو.
سنڌي زبان ۾ Evolution لاءِ ڪهڙو لفظ استعمال ٿي سگهي ٿو؟ اسين مضمونن ۾ اهي لفظ استعمال ڪريون ٿا جن جون معنائون انگريزي جي استعمال ٿيندڙ لفظن جي مفهومن تي ٺهڪي نه ٿيون اچن. اردو ۽ فارسيءَ جا ڪئي اهڙا لفظ آهن، جن ۾ انگريزيءَ جي اصل لفظن جي معنا ۽ مفهوم جي وضاحت سمايل نه آهي، اسين سنڌي جيڪي دنيا جي قديم زبان جا دعويدار آهيون، پنهنجا سائنسي ۽ ادبي لفظ جوڙڻ بجاءِ ڌارين ٻولين جا ٺهڪي نه ايندڙ لفظ ڪتب آڻيون ٿا، جيڪي عالمي معيار جا نه آهن، شايد سوچن کي تڪليف ڏيڻ جي عادت اسان مان نڪري چڪي آهي.
دارون جي نظريي ۾ ارتقائي Progressive مفهوم سمايل نه آهي، پر اهو Evolving آهي، معنا هڪ شيءِ ٻئيءَ شيءِ مان ظهور پذير ٿئي ٿي. اسين ان کي ارتقائي ان صورت ۾ چئون ها، جڏهن اهو ترقيءَ جون منزلون طي ڪندو اڳتي وڌي ها پر اها ترقي نه، ضرورت آهر هڪ تبديليءَ مان ٻئي تبديلي آهي.
منهنجي خيال ۾ لفظ Evolution کي سنڌيءَ ۾ “نسرتا” چئي سگهجي ٿو، جيڪو حتمي نه آهي، وس وارن کي هڪ اهڙي ڪميشن جوڙڻ گهرجي، جنهن ۾ سائنسي لفظن جون آسان ۽ ٺهڪندڙ معنائون چونڊيون وڃن، جيڪي اسان جي زبان جي ترتيب ۾ موجود آهن.
نسرتائي Evolutionary لقاءُ ترقي نه پر اهڙي تبديلي آهي، جيڪا جاندار جي فطري ڦير ڦار ڪري ٿي، هڪ اهڙي ڦير ڦار جيڪا هن کي حالتن سان مقابلي جي طاقت عطا ڪري ٿي. ساهوارا جن ۾ انسان، پکي جانور، وڻ ٻوٽا، جيت جڻا، جراثيم ۽ وائرس شامل آهن، انهن ۾ وايو منڊل جي اثرن تحت (اثر جيڪي فطري تبديلين جو سبب ٿين ٿا) اندروني ۽ ٻاهرين ڦير ڦار حيرت انگيز آهي، اها ڦير ڦار ترقي نه آهي، پر سڌارو آهي، جيڪو وقتي طرح جاندار کي بقا ۾ مدد ڏئي ٿو. اهڙو سڌارو عارضي به ٿي سگهي ٿو ۽ حالتن جي آڌار تي بدلجي سگهي ٿو، هر تبديليءَ مان ٻي تبديلي نسرجي سامهون اچن ٿي.
اهو ساڳيو نظريو آهي جيڪو نوبدل Modernism تي لاڳو ٿئي ٿو، جدت روپ بدلائي ٿي، انسان اڄ کان ڪروڙين سال پهريون به جديد هيو ۽ هاڻي به جديد آهي، انڪري جدت نواڻ نه آهي.
جيڪڏهن ڏهه هزار سال پهريون واري انسان کي جيئرو ڪري هلندڙ دور ۾ آندو وڃي ته اهو نسرتائي نظريي تحت پنهنجي گذاريل دور سان مطابقت رکندو هوندو، هن ڪچو گوشت کاڌو هوندو ته کيس پڪل مان ذائقو نه ايندو، اهو اوائلي انسان هلندڙ وقت ۾ گهڻو جئي نه سگهندو، ڇو جو وقت سان ٿيل ماحولياتي تبديليون هن جي غير مدافعتي سرشتن تي جلد اثرانداز ٿينديون، اهو بيمارين ۾ وٺجي ويندو سندس ساهه کڻڻ مشڪل ٿي پوندو.
اهڙي ريت جيڪڏهن هلندڙ وقت جو ساهوارو ڏهه هزار سال پراڻي ماحول ۾ موڪليو وڃي ته اهڙو ساهوار پڻ ماحول سان مطابقت نه رکڻ ڪري بي سڪون ٿي پوندو، نه سمهي سگهندو، نه کائي سگهندو.
اڄڪلهه استعمال ٿيندڙ لفظ جديديت پڄاڻان Postmodernism منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهي. سنڌيءَ ۾ استعمال ٿيندڙ لفظ جديديت پڄاڻان Postmodernism جي صحيح معنا نه آهي، جديديت پڄاڻان End of Modernism آهي، جڏهن ته Post modernism هڪ اهڙو تسلسل آهي، جيڪو جاري آهي، نوبدلتا (جديديت) پڄاڻيءَ کي نه پهتي آهي، پر هاڻي نوبدلتا (جديديت) جي پوءِ وارو دور آهي، جيڪو خود نوبدلتا جو تسلسل آهي، نوبدلتا ڪڏهن پڄاڻيءَ کي نه پهچندي پر ادوارن کي مختلف نالن سان ترتيب ڏني ويندي، جيڪڏهن مان فڪري رعايت پيدا ڪري چوان ته جديد وقت يا دور نه هوندو آهي، پر ساهوارو هوندو آهي، ساهوارو عمر سان گڏ جيڪي تبديليون ڏسي ٿو، ان کي نواڻ چئي ٿو.
دنيا ڪميونزم جهڙا انقلاب عيسيٰ کان اڳ ڏسي چڪي هئي، اسان جي عمر واري ڪميونزم جي ناڪام انقلابن جي ڀيٽ ۾ اهي نظام ۽ سوشلسٽ سماج ڪاميابيون ماڻي چڪا هيا، سپارٽا جي سوشلسٽ حڪومت ان جو مثال آهي، عيسيٰ کان ٻه سوَ سال اڳ پيغمبر مانيءَ صوفيزم جو پرچار ڪيو، ماني صوفين جو پهريون پيغمبر آهي، شاهه عنايت شهيد مارڪس جي جنم کان پهريون هارين جي حقن جي ويڙهه وڙهي شهيد ٿيو، دنيا جو هر دور فڪر ۽ انقلابن سان ڀرپور آهي. هر دور ۾ انسان پاڻ کي ترقي يافتا سمجهيو آهي. ڪو به ملڪ ترقي پذير يا ترقي يافتا نه هوندو آهي، پر سڌريل ۽ اڻ سڌريل هوندو آهي.
جيڪڏهن Postmodernism کي نظر ۾ رکجي ته ڇا دنيا ٽن دورن تائين محدود ٿي ويندي.
نوبدلتا اڳ Premodernism
نوبدلتا Modernism
نوبلدتا پوءِ Postmodernism
دنيا جاري ۽ ساري آهي. نظريا، انقلاب، ادب، شاعري، سائنس، کوجنائون، ايجادون، تسلط، ظلم ۽ محڪوميون روان آهن، اڃا دنيا جو انت نه ٿيو آهي، خبر نه آهي ايندڙ وقت کي ڪهڙو نانءُ ڏنو ويندو؟
نوبدلتا پوءِ Postmodernism جو مفروضي فلسفو سرمائيداراڻي سوچ جو عڪاس آهي. ان نظريي تحت دنيا جي هر شيءِ کي مارڪيٽ ۾ وڪري لاءِ پيش ڪرڻو آهي، جن ۾ عام واهپي جي شين کان سواءِ مذهب، ادب، فلسفو، تعليم ۽ خود انسان جيسين مارڪيٽ جي گهرج مطابق پاڻ کي ٺاهي سنواري خوبصورت ليبل سان سامهون نه ٿو اچي اهو بيڪار آهي، ان کي وقت قبول نه ڪندو ۽ ان جي ڪا به قيمت نه هوندي.
ادب کي اهڙي ريت نوبدلتا پوءِ Postmodernism جي دائري ۾ آندو ويو آهي، جنهن مطابق گلوبل لٽريچر تيار ڪرڻو آهي، جيڪو گهڻن ماڻهن جي گهرج مطابق هجي، پڙهندڙن جي ضرورت مطابق لکڻو آهي، جيئن مارڪيٽ ۾ ادب جي کپت ٿي سگهي Death of Author جو تصور ڏئي لکندڙن کي بي وس ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. نوبدلتا پوءِ Postmodernism هڪ منجهائيندڙ مسئلو آهي، جنهن کي جيئن وڻي ٿو ان کي استعمال ڪري ٿو، ڪن جو چوڻ آهي ته سحرانگيز حقيقت نگاري Magical Realism نوبدلتا پوءِ جو وڏو مثال آهي، ان جي ترتيب ڪجهه هيٺين طريقي بيهندي.
حقيقت Premodernism
حقيقت نگاري Modernism
سحرانگيز حقيقت نگاري Postmodernism
منهنجو سوال آهي ته ڇا سحرانگيز حقيقت نگاري (Magical Realism) کي عروج بخشيندڙ گارشيا مارڪيز مارڪيٽ کي نظر ۾ رکي ناول نگاري ڪئي؟ ڇا هن تفريحي ادب ڏنو آهي؟ مارڪيٽ ۾ سڀ کان وڌيڪ وڪامجندڙ ڪتاب تفريحي آهن، جيڪي ادب جو حصو نه آهن.
اولهه ۾ خالص ادب به پسند ڪيو وڃي ٿو، اتي ناول جي ڪاميابيءَ جو سبب نوبدلتا پوءِ کي ڄاڻايو ويو آهي. ڇو جو سندن چوڻ مطابق ناول جي صنف نوبدلتا پوءِ جي گهرجن مطابق آهي، منهنجي خيال ۾ ائين نه آهي. ادب طبقاتي ٿي چڪو آهي، ان ۾ معاشي عمل دخل آهي، ادب انهن جو مسئلو آهي، جن وٽ پئسو وقت ۽ سکيا آهي، ڪن معاشرن ۾ ادب فيشن آهي. سنڌي معاشري ۾ Postmodernism جو تصور ڪهڙي حيثيت رکي ٿو؟ Death of Author جي المياتي فڪر تي غور ڪيون ته پوءِ اديب جو موت ادب جو موت آهي.
اديب ڪي به احڪام يا اشارا ذهن ۾ رکي نه لکندو آهي، جيستائين ان جون سوچون آزاد نه آهن، اهو تخليق کان قاصر آهي، تنقيدنگار صلاحون ڏئي سگهي ٿو حڪم صادر نه ٿو ڪري سگهي، قابل قبول تجويزون پاڻ مرادو قبول پون ٿيون. ليکڪ کي راهه ٺاهي ڏيڻ ان کي انڌو ڪرڻ آهي، تنقيد نگار راهه ۾ پيل ڪنڊا هٽائي سگهي ٿو، پٿر وڇائي نه ٿو سگهي.
ادب براءِ ادب يا ادب براءِ زندگي ٺلها نعرا آهن، ادب جون سڀ راهون زندگيءَ تي منزل پذير ٿين ٿيون، سحرانگيز حقيقت نگاري ايڏي اوائلي آهي، جيڏي انساني تاريخ، انسان جو سفر سحر مان نڪري حقيقت ڏانهن روان آهي، پر حقيقت اها آهي ته حقيقت ڪا به نه آهي، حقيقت جي ڄاڻ سحر کي ٽوڙي وجهندي، ڪائنات سحر جي سمنڊ ۾ ٻڏل آهي، نه سمنڊ سڪندو، نه ڪائنات جو ظهور ٿيندو، سحر جي حقيقت مذاق کانسواءِ ڪجهه نه آهي، لفظن جي جادوگري لکڻيءَ کي پراسرار بنائي ٿي ۽ پڙهندڙ پراسراريت کي ان ڪري قبول ڪري ٿو جو اها سندس اندر جي خوف کي تسڪين بخشي ٿي.
مان گارشيا مارڪيز جو مداح آهيان، سندس لکڻيون ان حد تائين مروج ٿينديون پيون وڃن جو اهي وقت سان اثر وڃائي ويهنديون، پڙهندڙ جي نفسيات ڪا نئين شيءِ ڳولهڻ تي مجبور ٿي پوندي. دنيا ۾ علم جا هٿ ٺوڪيا پارکو Classificational computers جو ڪردار ادا ڪن ٿا. اهي ايندڙ ڪجهه صدين جي ادب کي نوبدلتا پوءِ واري دور جي پڄاڻيءَ تي ڪهڙي سانچي ۾ فٽ ڪندا؟
انساني تاريخ جو هر دور ترقي يافتا آهي، جديديت ان لاءِ بي معنا آهي ته اها قديميت جي ماءُ آهي، اها قديميت ئي آهي، جنهن جديديت مان جنم ورتو، اڄ جي جديديت سڀان جي قديميت آهي. نسرتائي Evolutionary سڀاءُ ارتقائي يا ترقيءَ ڏانهن سفر پذير نه آهي، پر اهو جاندار کي قابل قبول Adaptive تبديلين ڏانهن وٺي وڃي ٿو. ساڳيو نظريو، وقت، فڪر، ادب، شاعري، فلسفي، استحصال، نظرين، ڪلچر، مذهبن، ٻولين، وطن پرستين، تعليم ۽ جهالت تي پڻ لاڳو ٿئي ٿو. نسرتائي Evolutionary لقائن Phenomenon ۾ سچ ڪوڙ ٿي پوي ٿو ۽ ڪوڙ سچ، جهالت نکرجي علم جي روشني ٿي پوي ٿي ۽ علم اوندهه، انقلاب ڪوڙا ٿي پون ٿا، گناهگار شهيد سڏائين ٿا ۽ شهيد وقت جا شيطان، فلسفو مذاح ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو ۽ مزاح وقت جو سنجيدا مسئلو. فطري ڦير ڦار انسان کي فنا ٿيڻ کان بچائي ٿي، انسان ڪڏهن فنا نه ٿيندو، ڀل ان جي شڪل انسان جهڙي نه هجي.
منهنجو اندازو آهي، زندگيءَ جي گاڏي کي گهليندي نفسانفسيءَ جي عالم ۾ هڪ ڏينهن انسان گڏهه ۾ تبديل ٿي ويندو، پوءِ ان دور کي ڇا چيو ويندو.
شايد نوبدلتا پوءِ جي چيرڦاڙ
Postmortum of postmodernism جو نالو ڏنو ويندو.
o