هر صنف جو شاعر (ادل سومري جي شاعريءَ جو تجزيو)
ڇا!
اسان کي
موهن جي دڙي ۾
رهڻ جي اجازت
ملي سگهندي؟
ڪي وقت کان اڳ پيدا ٿيندا آهن، اسين وقت کان پوءِ پيدا ٿيا آهيون، جيڪي وقت کان اڳ پيدا ٿيندا آهن، انهن کي زمانو نه سڃاڻندو آهي ۽ جيڪي وقت کان پوءِ پيدا ٿيندا آهن، اهي زماني کي نه سڃاڻيندا آهن.
اسان جو زمانو گذري چڪو آهي، اسين اونچين عمارتن وچ ۾ کنڊرن جيان گهمي رهيا آهيون، کنڊرن مان لڌل سونهن جي ديويءَ جون ٻانهون ڪٽيل آهن، موهن جي دڙي جي نچڻي چيلهه تي هٿ ڏئي حيرت جي حالت ۾ بيٺل آهي، اسان جون اکيون جن کي صدين جو مشاهدو آهي. اکيون جيڪي پنڊ پهڻ ٿي چڪيون آهن، رت جا ڳوڙها پٿر ٿي چڪا آهن، خبر نه آهي سنڌ ڪڏهن روئندي جو درياهه ڀرجي ويندا ۽ اسين رت ۾ وهنجنداسين.
ادل سومرو جنهن جي شاعريءَ جو مرڪز سنڌ آهي ۽ ان جا مارو آهن.
ادل سومري کي ان وقت کان سڃاڻان جڏهن شاعر نه هيو پر لڳندو هيو ته شاعر آهي، منهنجي ننڍپڻ جو دوست جنهن سان سکر ۾ ڌرتتيءَ جو روڊن تي رليس، اسان ڪچهريءَ لاءِ سکر جي هوٽلن جون غير ضروري چانهيون پيتيون، سينيمائن ۾ منجهند جو شو ڏسڻ لاءِ مٿي تي ٽوال ڏئي ڪشالا ڪڍيا، پر حقيقت اها آهي ته انهن غير ضروري پيتل چانهن جو ذائقو ۽ مزو اڄ جي فائيوَ اسٽار هوٽلن کان وڌيڪ آهي، اهي ڪشالا، اهي رولاڪيون ڪڍندي دل ۾ جيڪا خوشي ۽ تجسس هوندو هيو، اهڙو اڄ نصيب نه آهي، مون وٽ اڄ به هزارين فرصتون آهن پر منهنجيون مصروفيتون اڪيلائين سان گفتگو ڪندي گذري وڃن ٿيون.
ادل باڪمال شاعر آهي.
گل ٽاريءَ مان ڇني، پوءِ آڱريون سوچڻ لڳيون،
ساز جون تارون ڇهي، پوءِ آڱريون سوچڻ لڳيون.
زندگي تو کانسواءِ ڀي مان گذاري ٿو سگهان،
خط ۾ جملو لکي، پوءِ آڱريون سوچڻ لڳيون.
سٺي شاعري اها آهي جيڪا توهان کي وڻي ۽ خودبخود “واهه” نڪري وڃي، شاعريءَ جو اهوئي ته ڪمال هوندو آهي، اها موسم جيان توهان جي طبيعت تي اثر ڪري، وايو منڊل کي بدلائي وجهي، سڪون تازگي يا اشتعال ۽ نفرت ڏياري وجهي، شاعري انقلاب نه آڻيندي آهي، انقلاب حالتون آڻينديون آهن، شاعري بدحال سماج ۾ بي حال محبوب جي عڪاس آهي.
سار تنهنجي اچي، پوء ِ ٻڏي ٿي وڃي،
دل ته منهنجي نچي، پوءِ ٻڏي ٿي وڃي.
عشق جي انتها وجدان آهي، وجدان غيب جي ڪمري کي روشن ڪري ٿو، ادل جي انهن سٽن ۾ بي خودي سمايل آهي، هڪ اهڙي ڪيفيت جنهن ۾ ڪو ٻڏندو ۽ ترندو وڃي، تري ته موت ڏسي، ٻڏي ته زندگي حاصل ڪري.
نظر واٽ ويندي، نظر ۾ ٻڏي وئي،
ڪائي ناوَ ڄڻ ڪا، لهر ۾ ٻڏي وئي.
انهيءَ کي ته ڪورڻ چاهيو سنگتراش،
اها مورتي جا، پٿر ۾ ٻڏي وئي.
هر شاعريءَ ۾ سريئلزم، اهڄاڻ يا تجريد خودبخود موجود هوندا آهن، شاعري ٿيندي ئي تڏهن آهي، جڏهن اهڙن لوازمات سان سينگاريل هجي، باقي اهڙيون خاصيتون ڪنهن حد تائين ۽ ڪهڙي طريقي ان ۾ شامل آهن، اها شاعر جي انفرادي سگهه آهي، هن جي ڏات آهي ته ان ڏانءَ کي ڪيئن آزمايو آهي، ادل ۾ اهي خوبيون عروج تي آهن، هو انهن جو سگهارو اظهار ڪري ٿو.
بنا ڪنهن اعلان جي، اچيو اُجاڙين،
مون کي لتاڙين، فوجون تنهنجي ياد جون.
ادل جي انهن سٽن کي پڙهي منهنجي ذهن ۾ يادون مارشلا جيئن اچن ٿيون ۽ مان اها دُعا گهرندس ته “اي خدا يادن جي مارشلا کانسواءِ ڪنهن ٻيءَ مارشلا جو منهن نه ڏيکارجانءِ”
ادل ڪمال ڪيو آهي، هن جي جمالياتي حِس محبوب کي گواهه بنائي ڊڪٽيٽرشپ کي نندي ٿي، شاعريءَ ۾ هر اظهار جو ذريعو سونهن هجڻ گهرجي، جنهن تي عمل نه ٿو ڪيو وڃي، ان حوالي سان ادل جو اهي سِٽون مثال آهن ته حالتن جو سونهن ۾ اظهار ڪيئن ڪجي.
ٿڌي ڇانوَ نم جي، هو پنڇي هو پينگهو،
اباڻو ڊٿل گهر، هو ڳالهيون پراڻيون.
پڙهي مونکي پنهنجو گهر ياد اچي ويو، دل باغ باغ ٿي وئي، منهنجو گهر صفا اهڙو هيو “نم جو وڻ” جنهن جو ذڪر منهنجين اٺن ڪهاڻين ۾ آهي، ان ڊٿل گهر جي الميي ۾ صرف منهنجيون يادون دفن نه آهن پر اڪثر گهر اهڙا هوندا هيا، سکر جي وچ شهر ۾، ادل سومري جي گهر سامهون وڏي ميدان ۾ کجين جا وڻ جن کي پٿر هڻي کارڪون کائيندا هياسين.
ڄڻ سڪل ڪنهن نان جان، مان تو سوا،
رديءَ جي اخبار ۾ ويڙهيو پيو آن.
ائين لڳي ٿو ڄڻ رديءَ جي ڪفن ۾ اٽي مان ڳوهيل انسان جو لاش ويڙهيل هجي، محبوب بنا مايوسيءَ جو اظهار جنهن ۾ هر شيءِ فنا جي درجي تي پهتل آهي، هڪ منفرد خيال ۽ ميرانجهڙي رنگ سان ڪچي ڀت تي ٺهيل اڻ مٽ چتر آهي.
گهر خوشين جا ڪيترا ڪمزور هن،
ٿوري ڏک تي ڏار ٿا پئجي وڃن.
انديشا انهن جي حصي ۾ اچن ٿا، جن وٽ گهڻو ڪجهه هئڻ جو احساس آهي، نه هئڻ جو احساس اهڙي محرومي عطا ڪري ٿو، جنهن ۾ کسجڻ جو ڪو به امڪان نه آهي، ڏک سگهارا ۽ خوشيون ڪمزور آهن.
ڪوئل پاڻ الائي ڪاڏي اڏري وئي،
وڻ تي پوءِ به، هن جي ٻولي ڦتڪي ٿي.
جيئن لکڻ جي ڏات هوندي آهي ائين پڻ پڙهڻ جي ڏات هوندي آهي، پڙهڻ گلن جي رس چوسڻ آهي، سڀ مکيون هڪجهڙيون نه هونديون آهن، ڪنهن چيو پئي ته “گونگو ڳڙ کائي ذائقي جو اظهار نه ڪندو آهي.” پر حقيقت اها آهي ته گونگو ڳڙ کائي نچندو آهي ۽ ان جو اهڙو اظهار زبان رکندڙ کان سگهارو آهي.
موسم جو مزو پوپٽ کان پڇو، جيڪو چار ڏينهن بهار جا رهي دنيا مان موڪلائي ويندو آهي، ڪي ڏک ۾ خوشي محسوس ڪندا آهن، پر ڪن کي خوشيون غمگين ڪري وجهن ٿيون. ڪوئل جي اڏرڻ کان پوءِ وڻ تي ان جي “ڪوڪ” جو ڦتڪڻ ڪهڙو تاثر ڇڏي ٿو. اهو انفرادي Perception آهي.
درد جون دل تي چٽيل ڳالهيون پڙهي،
ڪير ڪڪرن تي لکيل ڳالهيون پڙهي،
حالتن کان هو لنوائي گهر ۾ بس،
ٿو ڪتاب ۽ ڇپيل ڳالهيون پڙهي.
فرد جيڪو معاشري جي چوديواري ۾ رسن سان ٻڌل آهي ۽ رسا جيڪي هن جي رڳن سان جڙيل آهن، رسا جيڪي وجود جي پاڙن جيان زماني ۾ کُتل آهن، اهي وقت سان ڇڏن ٿا، فطرت جو اهڙو عمل خودبخود آهي، فرد جي چاهڻ يا نه چاهڻ کي ڪا اهميت نه آهي، اسين تخم جي حد تائين Precoded ۽ Preplanned آهيون، وقت جي ڪلهن تي ويٺل فرد يرغمال ٿيل آهي. جڏهن رسا ڇڏن ٿا ته هو اڪيلائين ۾ آزاد ٿي دنيا مان روانو ٿي وڃي ٿو، ادل اهڙي ڪيفيت کي چِٽيو آهي، جي ڪڏهن معاشي حالتون اجازت ڏين ته اڪيلائيءَ ۾ ڪتاب پڙهڻ شراب کان وڏي عياشي آهي.
اسان کان لنوائي هليو ٿو وڃي،
هو رستو مٽائي هليو ٿو وڃي،
نه ترسي ڳالهائي عجب دوست آ،
رڳو هٿ ملائي هليو ٿو وڃي.
ادل دوست جي بي رخيءَ کي سٺن لفظن ۾ چِٽيو آهي، شاعريءَ جي ارتقا سونهن جي ساراهه سان شروع ٿي هئي ۽ پڪ سان ان جي بي رخيءَ تي ختم ٿيڻي آهي، اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته شاعري اها سگهه آهي، جيڪا ارتقا کان وڌيڪ اثرانداز ٿئي ٿي، شاعري پٿر دل محبوب کي پاڻي ڪري سگهي ٿي. دوست جي بي رُخيءَ کي نئون رُخ ڏئي سگهي ٿي.
سُڏڪن سان سحري ڪئي، ڳوڙهن سان افطار،
روئندا ڏسي ٻار، رمضان به روئي پيو.
ادل جي ان بيت ۾ درد سمايل آهي، غلام فريد جو ڪلام آهي.
ڏکان دي روٽي،
سوران دا سالن،
آهان دا ٻالڻ ٻال ني،
آيل ڙي مين ڪنون آ کان،
درد وڇوڙي دا حال ني.
پر ادل جو بيت منفرد آهي، سڏڪن جي سحري ۽ ڳوڙهن جو افطار. بي وسي غربت ۽ ڏک جي اظهار جو نئون انداز آهي.
ادل سومرو سنڌي شاعريءَ جو اهڙو نانءُ آهي، جنهن کي شاعريءَ جي ڪنهن به هڪ صنف سان وابستا نه ٿو ڪري سگهجي، هن کي سڀني صنفن تي عبور حاصل آهي، جيئن چيو ويو ته “ادل وائي ۽ بيت جو شاعر آهي.” مان ان راءِ سان متفق نه آهيان، هن وٽ غزل جو ڀرپور اظهار آهي ۽ هن آزاد نظم، نظم، نثري نظم ۽ نوَ لکا به تمام سٺا لکيا آهن، هن جي ٻارن لاءِ ڪيل شاعري سنڌي ٻوليءَ جو سرمايو آهي.
سندس ٻوڏ تي لکيل ڪجهه بيت ملاحظا ڪريو.
ٻڏي ويل وڻ تي، پکي ويٺا ها،
انهن جا ٻچا، آکري ۾ ننڊ هيا.
***
طبقاتي نظام جيان، درياهه جو دستور،
ٻوڙي ٿو مزدور، ڳڙڪائي ٿو جهوپڙيون.
***
پاڻيءَ ٻوڙي آ ڇڏي، پونجي ۽ ميڙي،
اڪيلي ٻيڙي، ماڻهن کي ڳولهي پئي.
سيلاب تي لکيل غزل جون دل ڇهندڙ سِٽون:
ٻارڙيءَ جو پتو ناهي ته هوءَ ڪاڏي وئي،
هيکلي ترندي رهي، هن جي گڏي سيلاب ۾.
هن جي وائيءَ جو هڪ علامتي انداز:
ٻار ٿا اوندهه ۾ روئن،
درد ئي ٻاري ڇڏيون،
زندگي گهاري ڇڏيون.
جي تري ٻيڙي نه پنهنجي،
لڙڪ ئي ٽاري ڇڏيون،
زندگي گهاري ڇڏيون.
هن جي نثراڻي نظم “اسان آسمان جو رنگ تبديل ڪرڻ ٿا چاهيون” جيڪو آمريڪا جي عراق تي حملي وقت 2003ع ۾ لکيو، مان ڪجهه سِٽون:
کين دلاسو ڏيو ته،
هڪ ڏينهن سڀني کي مرڻو آهي،
پر اسين ڪوشش ڪنداسين ته،
مرڻ وارن جو تعداد،
روئڻ وارن کان وڌي نه وڃي.
هن جو آزاد نظم “اکين ۾ رڃ جو رستو” بين الاقوامي آواز آهي:
تون پڙهين ٿي شاعري جنهن شخص جي،
تو اڳيان هوندي به هو ڪُڇندو ڪٿي،
روپ بادل جو ڪيو محبوب آهي،
دل پچي ٿي هو ڀلا وسندو ڪٿي.
سندس غزل ۾ خاموشيءَ ڳالهائي ٿي، محبوب جي بادل جو روپ ٿڌو احساس پيدا ڪري ٿو.
ڳاڙها ساوا نظريا، رکي پاسي تي،
آءُ ته هڪ ٻئي کي، درد ٻڌايون ديس جا.
هن جا بيت نوان خيال اڀارن ٿا، شاعر جو نظريو بي رنگ هوندو آهي، شاعر شفاف هوندو آهي، شفافيت هوا کي غيب جو درجو ڏئي ٿي ۽ بي رنگي پاڻيءَ کي الڳ ذائقو ڏئي ٿي، عظيم شاعرن ديس ۽ ان جي مارن کي اهميت ڏني آهي، ويريون پيدا نه ڪيون آهن، پر ديوارن کي ڊاٿو آهي.
ادل ڪوڙي قومپرستيءَ کي پڻ ننديو آهي.
قوم پرستيءَ جي ڪمبل ۾،
لڪيل خنجر،
دودي جي پٽ کي ئي،
زخمي ڪري ٿو.
ادل سومرو سنڌي ٻوليءَ جو اهم شاعر آهي، ادل همدرد انسان ۽ سٺو دوست آهي، هن سنڌي ادب لاءِ پاڻ پتوڙيو آهي، حيدرآباد ۾ ادبي سنگت جي مرڪزي آفيس جو بنياد ادل سومري جي ڏينهن ۾ پيو، هو سٺو خطاط ۽ چترڪار آهي، شيخ اياز لاءِ ان جي آخري ڏينهن ۾ ڪيل خدمتون ڪنهن کان لڪيل ڪين آهن، هن وٽ عجز نيازي ۽ انڪساري آهي، هن جون هيٺيون سِٽون سندس عظمت جو مثال آهن.
بس ائين لوڪ سان ڌڪجي وياسين،
حال پنهنجو نئين صديءَ جهڙو نه هو،
سومري جو مان ۽ نالو ته هو پر،
پير ۾ تنهنجي جتيءَ جهڙو نه هو.
o