جديد سنڌي ناول جو معيار
ادب ۽ تخليق ۾ لفظ معيار پراڻي گهڙيال جي پينڊيولم جيان آهي، پينڊيولم ڪڏهن ساڄي ته ڪڏهن کاٻي، گهڙيال ۾ ڊڪندڙ وقت سان معيار جو عڪس تبديل ٿئي ٿو. ضروري نه آهي ته منهنجي معيار جا پيمانا ٻين جي پيمانن جهڙا هجن، لفظ معيار يا Standard اسان جي الڳ Perception پهچ آهي ۽ جدت هر نئين ڏينهن سان روپ بدلائي ٿي. جدت به معيار جيان ساڳي نه پر ڦرندڙ گهرندڙ (Variable) آهي.
لفظ تنقيد جنهن کي هنديءَ ۾ آلوچنا چيو وڃي ٿو، انهن جي ڀيٽ ۾ سنڌي لفظ ڇنڊڇاڻ بهتر آهي، اسان ڪنهن جو گريبان ڦاڙي سندس سيني جو گهاءُ نه ٿا ڏسي سگهون، ڇنڊڇاڻ جو مقصد آهي ڪنهن بورچيءَ جيان چانور چاڙهڻ کان اڳ انهن کي سٺي نموني سوئجي جيئن ڪنهن کي ڪُڪرو نه اچي. اسان جي ادب جا بورچي ڪڪرن مان چانور چونڊين ٿا، سبب مايوسي آهي.
ڪهڙي جدت؟ ڪهڙو معيار؟ ڪهڙو ناول؟ اسين ڊٺل عمارت ۾ دٻيل آهيون، ڦهليل ڊس ۾ منهن مٽيءَ هيٺان دفن ٿي چڪا آهن، سڃاڻ کان محروم ٿي چڪا آهيون، دانهون دم ٽوڙي چڪيون آهن، ڇو جو ٻاهر ڪو ٻڌڻ وارو ڪونهي، جيئن ٻار جي تربيت ماءُ ڪري ٿي، ائين زبان جي پرورش تعليم ڪري ٿي. تعليم اهڙو در آهي جيڪو ٻاهر کلي ٿو. اسين تازي هوا کان محروم ڪتابن جي لاشن تي ٽهڪ ڏيندڙ، تربيت جي تربت تي فاتح پڙهي، فتحمند ٿيڻ جي باس باسيندڙ قوم آهيون، اسين خواب ۾ پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻي جاڳي پيا آهيون ۽ جاڳ ۾ ڏسي رهيا آهيون پير مان رت ٽِمي رهيو آهي، اسين وڍيل وڻ جي لام کي، وڍ مان وهندڙ لاک سان ڳنڍڻ جي ناڪام ڪوشش ڪري رهيا آهيون.
ون يونٽ کانپوءِ تعليم جي تباهيءَ جو سبب شاگرد سياست آهي، ڏاڍ مڙسي ۽ ڪاپي ڪلچر، آمر حڪمرانن جي جهالت جي راهه تي ڏنل ڇڙواڳي ۽ آمر حڪمرانن جي زيردست مفاد پرست مسواڙي ايوانن ۾ ويٺل ڪرائيدارن جي ڏنل ڍر ته ڀل قوم تباهه ٿئي.
جتي تعليم جو اهڙو حال هجي، اتي ادب ڪهڙي حيثيت رکي ٿو؟ جتي ڪورس جا ڪتاب نه پڙهيا وڃن، اتي ادبي ڪتاب ڪير پڙهندو؟ مايوسين تخليقڪارن کي مائوف ڪري وڌو آهي ۽ اهو تنقيدنگار ٿي پيو آهي، سنڌ ۾ جيئن اديب سينئر ٿيندو وڃي ٿو تيئن تنقيدنگار ٿيندو وڃي ٿو. نفسياتي طرح اگهاڙي انسان جو عڪس نه وسرندڙ آهي. شهر جي گهٽين ۾ گهمندڙ مست منفرد آهي، مايوس تخليقڪار کي اهو وهم آهي ته کيس تنقيدنگاري اهم بنائي ٿي. ڏٺو وڃي ته حقيقي تنقيدنگار يا ڇنڊڇاڻ ڪندڙ مٿاهين Superlative سطح آهي، جيڪا کيس ڄاڻ، وسيع قلبي، پرک ۽ چونڊ ذريعي ادب جو تاج پارائي تخت نشين ڪري ٿي ۽ سندس صادر ڪيل ترميمون حڪم سمجهي قبول ڪيون وڃن ٿيون، لڀندڙ سون خالص (Pure) حالت ۾ نه هوندو آهي، ان کي ڇاڻي صاف ڪيو ويندو آهي. صراف لوهر جا اوزار استعمال ڪري جيڪا شيءِ ٺاهيندو اها زيور نه هوندي.
سنڌي ناول جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي! اسان جو ناول قومپرستيءَ جي پرچار، نعري بازي، جذباتپڻي، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي ماحول مان جان ڇڏائي هڪ وک اڳتي وڌيو آهي، حقيقت اها آهي ته اسان ٽوٽا ٽڪر گڏ ڪري ناول جي بنياد ڀرڻ جو ڪم ئي هاڻي شروع ڪيو آهي، انهن بنيادن جي اهميت آهي ڇو جو عمارت جو نقشو انهن بنيادن تي ئي بيٺل هوندو.
ان ۾ شڪ نه آهي ته سنڌي شاعري عالمي معيار جي ۽ ناول سنڌي ادب جي سڀ کان پوئتي پيل صنف آهي.
اسان وٽ تخليقي ادب سان لاڳاپيل اديب ٻڍائپ جي حدن کي رسندي لکڻ ڇڏي ڇڏين ٿا، جيڪڏهن ڪي لکن به ٿا ته انهن جي لکڻين جو معيار اهڙو نه آهي جهڙو لکي چڪا آهن. سبب مايوسي آهي؟ موت جو خوف؟ يا سرڪاري سرپرستيءَ جو نه هجڻ؟ ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي، ان جي ڀيٽ ۾ عالمي سطح تي اديب جيئن پوڙهو ٿئي ٿو تيئن سگهارو ٿئي ٿو. گوگول مئل ارواح (Dead Souls) ناول اڻويهين صديءَ ۾ لکيو ۽ اهو عمر جي آخري اٺن سالن ۾ لکيو. گوگول به عمر جي آخري گهڙين ۾ پنهنجي ناول جو اڻ ڇپيل ٻيو حصو هڪ پادريءَ جي چوڻ تي ساڙيو هيو، هن مرڻ کان نوَ ڏينهن اڳ کاڌو پيتو ڇڏي ڏنو ۽ 1852ع ۾ گذاري ويو، مقصد ته ان لکڻ سان ساٿ نڀايو.
دوستو فسڪيءَ جو ته گذر ئي ناول تي هوندو هيو، ان آخري وقت تائين قلم جو ساٿ نه ڇڏيو، ان مفلس ۽ قرضي اديب 1881ع ۾ وفات ڪئي، حيرت جهڙي ڳالهه آهي ان ڪسمپرسيءَ ۾ گذاريندڙ اديب جي جنازي ۾ ماسڪو جي لکين ماڻهن شرڪت ڪئي، پر جيئري هڪ دوست کانسواءِ ڪنهن مالي مدد نه ڪئي.
اسان جي وقت جي سڀ کان وڏي ناول نگار گارشيا مارڪيز موت کان ڪجهه سال پهريون “منهنجيون سوڳوار رکيلون” (My melancholy whores) ناول ڏنو.
دنيا جا اديب عمر جي آخري گهڙين تائين قلم جو ساٿ نه ٿا ڇڏين، جڏهن ته اسان جا اديب ٿڪجي ماٺ ٿي وڃن ٿا، اهي حال حيات آهن ۽ گهڻي وقت کان ادب ۾ انهن جو ڪردار نه آهي، ڪنهن به زبان کي عالمي سطح تي ادب ئي متعارف ڪرائيندو آهي. دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ پڙهي ويندڙ صنف ناول آهي. ناول اسان وٽ هاڻ ڳڀريو (Fertilize) ٿيو آهي، اهو ڪڏهن ڄمندو؟ ڪڏهن بانبڙا پائيندو؟ چئي نه ٿو سگهجي، ان هوندي به شل جواني ماڻي جانب، هجي پوڙهائپ جو پنڌ پري.
o
(هيءَ مضمون 11 سيپٽمبر 2015ع تي اڪيڊمي ادبيات ڪراچيءَ ۾ ”ناول“ تي ٿيل هڪ بيٺڪ ۾ پڙهيو ويو.)