شيخ اياز جون ڪهاڻيون
سڄي هٿ ۾ قلم جهلي شاعري ڪندڙ لاءِ نثر کٻي هٿ جو کيل آهي، محاورو “کٻي هٿ جو کيل” ظاهر ڪندو آهي ته جنهن جو کٻو هٿ ايڏو سگهارو هجي ته سڄو هٿ خبر نه آهي ڪهڙي عظمت کي ڇُهندو هوندو، سڄي ۽ کٻي هٿ مان منهنجي مراد ان نظريي طرف نه هئي، جيڪو مري چڪو آهي ۽ ان جا ٻئي هٿ ڪفن مان ٻاهر نڪتل هيا، منهنجو مطلب ته هڪ شاعر لاءِ نثر ائين آهي جيئن ٻار، جنهن کي سامهون ويهاري ڳالهائڻ سيکاري ٿو، لفظ سيکاري ٿو ۽ جملن ۾ لفظن جو استعمال ٻڌائي ٿو. شاعر جون ٽجوڙيون لفظن سان سٿيل هونديون آهن، ضرورت پوي ته لفظ شاعر کان اوڌارا وٺو. وياج “داد” تائين محدود آهي.
شيخ اياز املتاس جو وڻ، سنجها ويل سوجهري ۽ اونداهه جي وچ تان وقت کي چيريندڙ ڪوئل جي ڪوڪ، رڻ ۾ پوريل نهٺا نيڻ جن جي ڳوڙهن جي لوڻاٺ کوهن کي کارو ڪري ٿي. اياز اسان جي وقت جو معجزو هيو ۽ اهو معجزو اکين سان ڏسڻ کانپوءِ يقين ٿئي ٿو ته مايوسين جي هيڊي وڻ تي اميدن جا ڳاڙها گُل ڦُٽن ٿا.
هن جو نثر شاعريءَ جي وڻ مان ڇڻيل پاروٿا ڪيسوڦل آهن. چون ٿا صبر جو ڦل مٺو هوندو آهي ۽ مان چوان ٿو پاروٿو پڻ، ڇو جو پاروتي ڦل جي رس شراب ۾ تبديل ٿئي ٿي ۽ ڪيسوڦل واس ئي تڏهن ڏيندا آهن جڏهن پاروٿا ٿين.
ڪڏهن مائي “رتن ماءُ” غريب آباد جي کوهي پڌر ۾ جتي ٽين جي چادر سان ڍڪيل کوهه هوندو هيو ۽ عورتون چرخي ۾ رسيءَ سان ٻڌل ڏول ڇڪي دلن ۾ پاڻي ڀرينديون هيون. تڏهن مان ڇهن سالن جو هيس. رتن ماءُ ان پڌر ۾ گلاب، سونف، ڪرن گل ۽ ڪيسوڦل سڪائي، ٻه وڏا ديڳڙا هڪ ٻئي مٿان رکي انهن جي ڪنارن سان مٽي لمبي اندر گل ٽهڪائي “چکائڻ” جي عمل سان ٽيپو ٽيپو نڙ مان وهندڙ عرق بوتلن ۾ گڏ ڪري وڪڻندي هئي. پاروٿا ڪيسوڦل جن جي عرق سان ڪورا ڪاغذ ڌوپجي لفظ نروار ڪن ٿا.
اياز جو نثر پڙهجي ٿو ته خبر پوي ٿي اهو ڪنهن شاعر جو آهي. لفظ شاعر جون رڍون هوندا آهن ۽ هو ڌڻ کي لڪڻ سان نه پر قلم جي اشاري سان قابو ڪندو آهي. ڌڻ جو مالڪ ڌڻي آهي، جيئن وڻيس تيئن ڪري، ڪهل اچيس ته ڪهين، وڻيس ته وڍي. شاعر اڳيان لفظ مجبور آهن. لفظن جي هٿ ۾ ڪجهه نه آهي. لفظ بيوس ۽ لاچار آهن. وڻيس ته تجريدي بنائي بگاڙي وجهي. وڻيس ته حقيقت کي شوڪارو هڻي خواب بنائي وجهي. سرئلزم جي اڏرندڙ کٽولي تي ويهاري ان جا چار پاوا ڪڍي وجهي، انڌو بنائي ڪنهن جا دونگريءَ ۾ طلسم اندر ڀٽڪائي وجهي.
اياز جو نثر ٽاڪ منجهند جو گهاٽي بڙ جهڙي شاعريءَ مان ڇڻندڙ اس جي تيز ترورن جيان موجودگيءَ جو احساس ڏياري ٿو. هن جي ڇانيل شاعري هر شيءِ تي غالب آهي، سندس ٻيون صنفون تخليق جي قافلي جا پويان ايندڙ اُٺ آهن، جن جا پاکڙا وزندار تخليقن جي بار کان ڪڏهن نه ٿا ٿڪجن.
شيخ اياز جون ڪهاڻيون پڙهي لڳي ٿو هن ڪهاڻيڪار ٿيڻ چاهيو پئي. اهي مڪمل ڪهاڻيون آهن. اهي ڪهاڻيون فني ضرورتون پوريون ڪن ٿيون. پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ اهي ڪهاڻيون ان دور جي نامور ڪهاڻيڪارن جي فن سان سنڌي ڪهاڻيءَ لاءِ مضبوط بنياد فراهم ڪن ٿيون، پر شيخ اياز وٽ ڪهاڻيءَ جا پنهنجا معيار آهن. مون کي ياد پوي ٿو ته هن ڪنهن ڪچهريءَ يا ڪنهن انٽرويوءَ ۾ چيو هيو ته “سٺي اديب کي ڊرامائي انداز يا حد کان وڌيڪ جذباتي انداز کانسواءِ ائين لکڻ گهرجي جو معاشري جون ڪوتاهيون ۽ مسئلا اجاگر ٿي پون ۽ انهن مسئلن جو حل پڻ انهن ۾ سمايل هجي.” هن سنڌي ڪهاڻيڪارن کي گهٽ ساراهيو آهي ۽ هڪ ٻن وڏن ڪهاڻيڪارن لاءِ چيو آهي ته اهي ڪهاڻيڪارن جي قطار ۾ شامل نه آهن، اياز اسان وٽ قدآور تخليقڪار آهي، ان جي هر ڳالهه اهميت رکي ٿي.
جڏهن اياز جي ڪهاڻين تي نظر وجهجي ته اهي ان دور جون آهن، جڏهن سنڌ ۾ افساني جي ابتدا ٿي رهي هئي. سوويت يونين ۽ ان جو نظريو دنيا جي درياهن ۾ داخل ٿي چڪو هيو، سوويت ادب عوامي روپ ڌاري خارجي مسئلن جي ڳالهه ڪري رهيو هيو. داخلي ادب ٻي جنگ عظيم ۾ تباهه ٿيل ملڪن جي هارايل ماڻهن جي شخصي ڀوڳنائن تائين محدود ٿي ويو هيو. انهن ڏينهن ۾ ادب جي ڪولڊ وار پڻ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. Pessimism ۽ Optimism ترقي پسند ۽ رجعت پسنديءَ جهڙا محاورا عام ملن ٿا. اسان جو سنڌي ادب به اهڙي ئي ٻه واٽي تي هلي ٿو. ان وقت اياز ترقي پسند سنڌي ادب ۽ شاعريءَ جو سرواڻ نظر اچي ٿو. هن جون ڪهاڻيون مروج حد بنديون ٽوڙي نئين جوش ۽ جذبي سان اڀرن ٿيون. جيئن ته اهو ڪهاڻيءَ جو ابتدائي دور هيو انڪري چئي نه ٿو سگهجي ته شيخ اياز يا ٻين ڪهاڻيڪارن جون ڪهاڻيون ادب جون جديد گهرجون پوريون ڪن ٿيون يا نه؟ پر ان دور جي لحاظ کان انهن ۾ نواڻ ۽ نئون گس سمايل آهي.
اياز جي ڪهاڻين جي خوبي منظر، تشبيهون ۽ خوبصورت ٻولي آهي. هن تي ٻاهرين ڪهاڻيءَ جو اثر پڻ ڏسڻ اچي ٿو. سندس ڪجهه ڪهاڻيون ڇرڪائيندڙ ۽ تجسس سان ڀريل آهن. هن جون ڪهاڻيون Climax تي پهچي Anticlomax ٿي وڃن ٿيون. ان دور ۾ اوهينيري ۽ ارنسٽ هيمنگوي جون ڪهاڻيون پڻ ساڳي انداز ۾ لکيل آهن.
شيخ اياز جي ڪهاڻين جو واحد مجموعو “پنهل کانپوءِ” ان ساڳي دور سان تعلق رکي ٿو، جڏهن سنڌي ڪهاڻي سرجي رهي هئي پر سنڌي ڪهاڻيءَ جي تجزيي وقت هن عظيم شاعر جي ڪهاڻين جو تذڪرو گهٽ ڪيو وڃي ٿو. جڏهن ته هن جون ڪهاڻيون جدت ۽ موضوع جي لحاظ کان وڏو درجو ماڻين ٿيون. سفيد وحشي، کلڻي ۽ ٻيون ڪهاڻيون پڙهي اها راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي ته سندس شاعريءَ جي انبارن هيٺان هن جون املهه ڪهاڻيون اوجهل آهن، شيخ اياز جي ڪهاڻين کي ڳولهڻو پوندو.
سنڌ جي هن عظيم شاعر جي ڪوري ڪاغذ تي پاتل ٺلهي ليڪ به وڏي اهميت رکي ٿي.
o