آٿتا
Placebo
پرينءَ جي پيرن جا ڪک، عاشق جي اکين جو علاج آهن، ڪائنات آٿتا جي ٿنڀن تي بيٺل اهڙو ٿيٽر آهي، جنهن ۾ ڪردار عيوض ۾ ملندڙ ڪنهن داد جا منتظر آهن، آسرو زندگيءَ جي بقا جو سڀ کان وڏو سهارو آهي، دل مطمئن آهي ته ڪيل گناهه معاف آهن. ثوابن ۽ گناهن ۾ سمجهه جو فرق آهي.
آٿتا اهڙو عقيدو آهي جو قاتل جي روپ ۾ ويٺل محبوب جي هٿن جو زهر آب حيات بنجي پوي ٿو، آٿتا تسڪين ڏئي ٿي ته محبوب ماري نه ٿو سگهي، ڀل اهو محبوب جو نه قاتل جو چهرو ئي صحيح، پر اکيون ان ۾ محبوب ڏسن ٿيون ۽ ائين آٿت جي آسري زهر امرتا ٿي پوي ٿو. اسين ازل کان دوکي جي ديوارن ۾ قيد رهيا آهيون ۽ دوکو حقيقت جو گمان بنجي سچائيءَ سان سامهون آيو آهي، آٿتا اهڙو عقيدو آهي، جنهن ۾ شڪ ڪرڻ جي تِر جيتري گنجائش به موجود نه آهي، جنهن ۾ وار جيتري وٿِي ماليخوليا ۾ مبتلا ڪري وجهي ٿي.
بيشڪ سچي فقير جو چهرو زرد هوندو آهي، فقرائن کي فڪر کان مٿاهون ٿي اهڙي اوچائيءَ تي اچڻ گهرجي جتي فڪر کان آزادي آهي. فڪر ننڊ ڦٽائي ٿو ميلنڪلي Melancoley منهن انهن جا هوندا آهن، جن اوجاڳا ڪري علاج ڳولهيو، اڻ ڏٺل کي ڳولهيو، ماڻهن جي آجپي جو فڪر هيو، در در وڃي پيغام پهچايا، سڀ ڪوڙ، فقرائن فڪر ۾ اوجاڳا ڪري اکيون ڳاڙهيون ڳل پيلا ڪيا، ڪهڙو ضرور هيو؟ ڇا رب کي ياد ڪري، رب حاصل ڪري سگهجي ٿو؟ ياد ان کي ڪبو آهي جيڪو هڪ رات توهان جي مهمان خاني ۾ بسر ڪري هليو ويو، ياد ان کي ڪبو آهي جيڪو وسري ويو، ياد ان کي ڪبو آهي جيڪو مري ويو، رب آٿتا آهي، اهو مئو نه آهي. وسريو نه آهي، هڪ رات مهمان خاني ۾ رهڻ بجاءِ مهمان خاني جو مالڪ آهي، انسان آزاد آهي، جيڪڏهن کيس خودلذتيءَ مان تسڪين ملي ٿي ته ان عمل کان جهل واجب نه آهي، جهل اتي آهي جتي انسان جي عمل کان ٻئي انسان کي تڪليف پهچي ٿي، ڪو انسان پنهنجو ماس وڍي کائڻ جو عادي آهي ته کيس ڪو به روڪي نه ٿو سگهي.
جڏهن ميهار جي ڪنڍيءَ ۾ ڪا مڇي نه ڦاٿي ته هن ران جو ماس ڪٽي باهه تي سيڪي سهڻيءَ کي کارايو، سهڻي اهو مڇيءَ جو ٻيرو سمجهي کائي وئي، محبوب جي گوشت مان مڇيءَ جو سواد آيو، ڇو جو اهو محبوب “مڇيءَ جو گوشت” چئي هٿن سان کارايو.
محبوب ڌرتيءَ کي آسمان چوي ته مڃڻو پوندو، آسمان کي ڌرتي چوي ته ستارا وڻ ٿي پوندا ۽ چنڊ هو پاڻ.
آٿتا (Placebo) کي هر مرض جو علاج سمجهي قبول ڪرڻو پوندو، مان جڏهن ننڍو هيس ته ڪن ۾ سور پيو، ان سور جي شدت اها هئي جو پنجاهه سالن کانپوءِ ياد آهي، رڙيون ڪري روئي رهيو هيس، بابو هڪ بزرگ وٽ وٺي ويو، ان ڪجهه پڙهي ڦوڪ ڏني ۽ ڪن جو سور لهي ويو، ان بزرگ لاءِ مشهور هيو ته اهو راتين جو پنهنجي بستري تان گم ٿي ويندو آهي، ڪنهن ان جي تصديق ڪئي “بزرگ گم ٿي خدا جي محفل ۾ وڃي ويهندو آهي، جتي وڏا وڏا ويٺل هوندا آهن.”
مون مٿان ان بزرگ جو رعب هيو، عقيدو هيو ته ان جي ڦوڪ فرق ڪندي، ان بزرگ وٽ بيمارن جا ديرا لڳل هوندا هيا، حقيقت ۾ مون کي ان بزرگ شفانه ڏني پر عقيدي ڏني.
اڄڪلهه سوچن ۾ وچڙيل آهيان، وائڙن جيان ڪا به راهه نه ٿي سجهي، ڀٽڪيل آهيان، پڪ اٿم ته سڌو رستو ملي نه سگهندو، ڇو جو سئون رستو آهي ئي ڪونه، دراصل رستا اسان جي سوچن ۾ آهن، حقيقت ۾ انهن جو ڪو وجود نه آهي، ڪي به رستا راهون نه آهن. اسين جتي آهيون، اها ئي منزل آهي، اتي ئي حقيقت ۽ مقصد جي رواني آهي، آٿتا جادو آهي، سحر آهي، اهڙو مڪالمو آهي، تحرير آهي، جملو يا لفظ آهي، جيڪو چپن ۾ پڙهي ڪنهن تي شوڪارجي ته ان جون اکيون کلي وڃن، اکيون بند ٿي وڃن، اهو روئي پوي، کلي پوي، اهو گناهه گار ٿي پوي، ثوابن سان کيڏي، اهو جنتي هجي، دوزخي هجي، ٿوهر کائي، شراب المطهورا چکي، ماکيءَ جي لار سان دل وندرائي، حورن سان راتيون بسر ڪري.
اکڙين جي جوئا ۾ دل هارائڻ دنيا کٽڻ آهي، روحن جي راند کيڏڻ سڀ جي وس جي ڳالهه نه آهي، سڀ اڇلي هٿ مٿي ڪرڻا آهن، پيش پوڻ، پيش قدمي ۽ فتحيابيءَ جي نشاني آهي، جيڪي عقيدي جي ادا ڪيل لفظن تي وڪامي ويا اهي املهه آهن، اي مٺا منهنجي مٿي ۾ درد آهي، پيشانيءَ تي آڱر رک نانگ جو ڏنگيل آهيان، محبت جي مڻي رک، وقت جو کاڌل آهيان وارن ۾ ويڙهه، تنهنجي چانٺ جي مٽي “خاڪِشفا” جو نانءُ آهي، تنهنجن چپن جي مُرڪ، جام جي سُرڪ آهي، مونکي معاف ڪجانءِ مان عقيدت مند نه رهيو آهيان، مان پاڻيءَ کي پاڻي سمجهي پيتو، هوا کي هوا سمجهي کنيو، مان جيڪو ليبارٽريءَ ۾ هر شيءِ جي تشخيص ڪيان ٿو، جيڪو پنهنجي سڃاڻ وڃائي ويٺو آهيان، مان جيڪو تنهنجي کٻي هٿ جي وچين آڱر جي ننهن ۾ پيل جهڙو به نه آهيان، مان جيڪو پاڻ ڳولهي ويٺو آهيان.
وڻ جي چوٽيءَ تي سڀ کان ننڍا پن هوندا آهن، سمنڊ جي ڇولين ۾ پاڻي گهٽ هوا وڌيڪ هوندي آهي، ٻرندڙ جبل ڌرتيءَ جو اهڙو ناسور آهن جن مان روگ لاوي جيان وهندو آهي. مان اجنين جي دنيا ۾ داخل ٿي گمنام ٿي چڪو آهيان، اي آٿتا منهنجي سيني تي هٿ رک، تسلي ڏي، مونجهاري کي يقين ڏي، مان ورهايل آهيان، ڳڀا ڳڀا، پنهنجي وجود جا حصا سنڀاليندي مايوس ٿي چڪو آهيان، ڪٿي دل ڪري پوندي ته ڪا خبر نه پوندي، ڪٿي اکيون وڃائجي وينديون ته ڪجهه نظر نه ايندو، اي آٿتا، پرينءَ جي پترالي پکي جا ڪَک ڏي، ڪائنات به ڪک ئي ته آهي ۽ ڪک وقت جي واءُ ۾ اڏامي ٿو، گردش اهڙي رقص آهي جنهن جي وجدان ۾ سج، چنڊ، ڌرتي، ستارا رقاص جي چوغي تي جڙيل آهن.
مون کي اهڙو دوست ياد آهي جيڪو چانهه پي ننڊ ڪندو هيو ۽ اهڙو دوست پڻ جيڪو ننڊ جي دوا “ويلم” کائي سڄي رات جاڳندو هيو، موکيءَ هٿان متارا، اهڙي مٽ مان مڌ پي جيئرا رهيا جنهن ۾ مئل نانگ هيا، موٽيا، ان احوال تي دهشت مان جان ڏنائون ته “گذريل سال انهن جيڪا مڌ پيتي هئي ان مٽ ۾ مئل نانگ هيا.” سپ نه ماري سپ جو سراپ ماري.
منهنجي هڪ ڪهاڻي “لالواڻيءَ جي لئبريريءَ جا ڪوئا” جيڪا ڪهاڻين جي مجموعي “فونو” ۾ ڏنل آهي، ان جو لڪيل موضوع آٿتا (Placebo) آهي. هندستان کان آيل هڪ مهاجر ڪليم ۾ مليل لالواڻيءَ جي جاءِ ۾ لئبريريءَ جا ڪتاب کائيندڙ ڪوئن جون ڦولڻيون، جيڪي کيس ڌيءَ غربت ڪري آفيم جي جاءِ تي استعمال ڪرائي ٿي، اهو ڪتابن جون ڦولڻيون کائي عالم بنجي وڃي ٿو.
ميڊيڪل جي دنيا ۾ آٿتا (Placebo) کي غير دوائي (Unmedicated) انداز ۾ ڪنهن دوائي (Medicated) اثر کي آزمائڻ لاءِ مريضن تي استعمال ڪيو ويندو آهي، آٿتا جو مرضن تي پڻ اثر آهي.
هر اها شيءِ جنهن جو ڪوڙو يا سچو هجڻ ضروري نه آهي، پر ضروري اهو آهي ته توهان کي ڪيترو اطمينان بخشي ٿي، واپرائڻ عمل ڪرڻ يا قرباني ڏيڻ کانپوءِ اوهان جي دل ڪيترو مطمئن ٿئي ٿي، اها آٿتا (Placebo) آهي.
مان ڪجهه عرصو ٿر ۾ رهيو آهيان، اتي هڪ اوجاڳي (Insomnia) جي ماريل شخص کي لبريڪس جون گوريون ڏيڻيون پيون، اتفاق سان اسپتال ۾ گوريون ختم ٿي ويون، ان شخص جي ڌيءَ ڪنڊيءَ جي سڱرين مان ٻج ڪڍي پيءَ کي ڏنا، اهو لبريڪس جون گوريون سمجهي کائي ويو، کيس ڪنڊيءَ جي سڱرين مان نڪتل ٻجن مان به ايترو ئي سڪون مليو جيترو لبريڪس جي گورين مان، ڪافر کي ان ڳالهه جو ڏک آهي ته “افسوس دنيا خدا کان خالي آهي، جيڪر هجي ها ته ڪفر جو منهن ڏسڻو نه پوي ها، هڪجهڙائي ۽ امن هجي ها. سڀني جي عزت محفوظ هجي ها، ڪنهن جاهل جج جي ضرورت نه پوي ها، ڪنهن ظالم ڊاڪٽر جو منهن ڏسڻو نه پوي ها، بدشڪل سياستدانن کان بچي وڃون ها، ذخيرو ڪندڙ پاڻ ٻورين ۾ بند گودامن ۾ پيا هجن ها.”
خدا غريب جي آٿتا (Placebo) آهي. هن جي دل مطمئن آهي ته خدا آهي ضرور، جيڪو انصاف ڪندو، ظالمن کي سزا ڏيندو، مظلومن کي جزا ڏيندو، جيڪڏهن غريب جو آٿتا مان ايمان کڄي وڃي ته اهو نه هِن دنيا جو رهندو، نه هُن دنيا جو، خدا جو آٿت غريب جو آخري سهارو آهي.
هڪ ڊاڪٽر جي حيثيت ۾ جڏهن پنهنجو هٿ مريض جي هٿ ۾ ڏيان ٿو ته اهو پنهنجو هٿ محفوظ سمجهي ٿو، ڪنهن مرندڙ مريض مون کان پڇيو “ڊاڪٽر بچي ويندس؟”
مون “ها” ڪئي، ان جي منهن تي اطمينان اچي ويو.
سکر وارو گرڌاري مل جيڪو پراپرٽيءَ جو ايجنٽ هيو، اهو گهنٽا گهر وٽ ڌرمشالي ۾ رهندو هيو، ڪراچي اچڻ کان اڳ مونکي جاءِ مسواڙ تي ڏيڻي هئي، ڌرمشالي پهتس ته خبر پئي ته ان تي اڌرنگي جو حملو ٿيو آهي، منهنجو واقفڪار هيو، اندر گهرايائين، هو بستر تي ليٽيل هيو، سندس مٿن کان شيرانواليءَ جو وڏو فوٽو لڳل هيو، جنهن ۾ اها ڳاڙهي ڄڀ ڪڍي تلوار جهلي شينهن تي ويٺل هئي، گرڌاريءَ جي ڪمري ۾ ٽيپ رڪارڊ تي شيران واليءَ جا ڀڄن هلي رهيا هيا، گرڌاري وجد ۾ بستر تي هڪ هٿ کڻي نچي رهيو هيو، مون کي ويهاري حال احوال ورتائين، مون پڇيو “ڪهڙي ڊاڪٽر کان علاج ڪرائي رهيو آهين؟”
هڪدم شيران واليءَ ڏي اشارو ڪندي چيائين “منهنجي شيران والي ويٺي آهي، پاڻ ئي ٺيڪ ڪندي.”
ٽن ڏينهن کانپوءِ خبر پئي گرڌاري گذاري ويو، گرڌاري روئندي نه، نچندي هليو ويو، آٿتا (Placebo) دل تي پوندڙ اهڙو ڇنڊو آهي، جهڙو ننڍي هوندي امڙ جو پچايل ڀت کائي پاڙي جا ٻار نلڪي تان هٿ ڌوئي مونکي هڻندا هيا ۽ چوندا هيا، “ڇُٽو ڇُٽو” مان بخار ۾ ٻرندي به چڱو ڀلو محسوس ڪندو هيس.
مذهب، عبادت، دعا، تعويذ، قرباني، توبهه، جادو، ٽوڻو، خيرات، زڪوات، ڦوڪ، شوڪارو ۽ سهڻي جو ديدار، اهي سڀ آٿتا (Placebo) آهن، آٿتا، حوصلو، همت ۽ سهارو آهي.
منهنجي هيءَ لکڻي پڻ آٿتا جو هڪ مثال آهي، جيڪڏهن توهان تي اثرانداز ٿئي ٿي ۽ ان جي سحر ۾ اچي چڪا آهيو ته پوءِ قائل ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهيان.
o