ڇا ممباسا ۽ ڪيوٽو هڪ جهڙا آهن؟
”ممباسا ڪيوٽو سيم سيم“،
(ممباسا ۽ ڪيوٽو هڪ جهڙا آهن).
”اڙي!“ مون دل ئي دل ۾ سوچيو، ”ڪٿي جپان جو شهر ڪيوٽو..... جِتي بليٽ ٽرينون پيون هلن ۽ رستن تي سهسيس سينگار ڪري لکا رپين جي وڳن ۾ گيشائون پيون ناز سان پسار ڪن ۽ ڪٿي ممباسا .... جِتي اڃان تائين ڍڳي گاڏيون پيون هلن ۽ ڪيرا شيدي مرد توڙي عورتون ۽ ٻار اس ۾ پڪي رستي تان پيرين اگھاڙي پيا هلن!“ پر ان وقت مون هن جپاني درويش کي ڪجهه نه چيو. عجيب بيوقوف چئبو جو ڏهن سالن کان مٿي عرصو پاڻيءَ جي جهاز تي دنيا جا چڪر پيو هڻي پر هن جي نظرن ۾ سندس شهر ڪيوٽو ۽ هي شهر ممباسا هڪ ٿا لڳن! اڃان به ممباسا بدران ڪينيا جي گاديءَ جي شهر ”نئروبيءَ“ لاءِ چوي ها ته ڪيوٽو جهڙو شهر آهي ته پوءِ کڻي ان کي ڪجهه ڪجهه صحيح چئجي ها جو نئروبي شهر ڪوئيٽا ۽ ڪوهه مري وانگر اتاهين ليول تي آهي ان ڪري هن شهر ۾ ٻارهوئي ٿڌڪار رهي ٿي .... جتي اوچيون عمارتون ۽ سهڻا شاپنگ مال آهن ۽ ويندي مڪاني شيدي عورتون ماڊرن ويس وڳن ۽ سهڻي ميڪ اپ ۾ نظر اچن ٿيون.... پر ممباسا.... جيتوڻيڪ قدرتي سونهن ۾ سگهارو آهي پر اهڙو ته نه آهي جو جپان جي شهر ڪيوٽو سان مقابلو ڪري سگهي!
پر پوءِ رات جي مانيءَ تي مونکي اوچتو ڌيان ۾ اچي ويو ته هن جپاني انجنيئر کي مون پئي بيوقوف ۽ اڻڄاڻ سمجھيو پر هن جي ڳالهه ته سؤ سيڪڙو صحيح آهي. در اصل هن جي اهو چوڻ جو مطلب اهو هو ته ڪيوٽو ۽ ممباسا ٻئي شهر آڳاٽا آهن... ۽ جيئن ڪيوٽو شهر ٽوڪيو کان به گهڻو گهڻو اڳ جو آهي تيئن ممباسا پنهنجي ملڪ جي گاديءَ واري شهر نئروبيءَ کان به تمام پراڻو آهي. نئروبي، ڪوالالمپور ۽ اسلام آباد جهڙا شهر ته ايئن آهن ڄڻ ڪالهه جا هجن... ويندي سنگاپور به. ٻه سؤ سال کن اڳ جو دفن ٿيل ماڻهو قبر مان اٿي اچي ته هو ممباسا ۽ ڪيوٽو شهر کي ته ضرور سڃاڻي ويندو پر مٿين ٻين شهرن جا نالا ٻڌي هن جو دماغ ضرور چڪرائبو.
ممباسا جيڪو اڄ ڪلهه ڪينيا جو نئروبي بعد ٻيو نمبر وڏو شهر آهي... هڪ صدي اڳ تائين هن علائقي ۽ ايسٽ آفريڪا ۾ وڏي ۾ وڏو ۽ بلي بلي شهر هو ۽ ٻئي نمبر تي يوگنڊا جو شهر ڪمپالا هو. هي علائقو يعني آفريڪا کنڊ جو هي حصو جنهن تي انگريزن جو قبضو هو ”ايسٽ آشفريڪا پروٽيڪٽوريٽ“ سڏبو هو. ويندي اسان ننڍا هئاسين ته ان نالي واريون پوسٽ جون ٽڪليون گڏ ڪندا هئاسين... پوءِ انگريزن جڏهن ٽپڙ ٻڌڻ شروع ڪيا ته ان جي هڪ حصي جو نالو ”جبل ڪينيا“ تاني ”ڪينيا“ رکيو ويو. اهو آهي ته اوسي پاسي جي ٻين آفريڪا ملڪن سوماليا، ملاوي، روانڊا ۽ موزمبق وغيره کان (جن تي ٻين يورپي ملڪن جي حڪومت هئي)، هي انگريزن جي راڄ وارا ملڪ گهڻين ڳالهين ۾ بهتر هئا. جيئن انگريزن اسان واري پاسي انڊيا، پاڪستان، بنگلاديش، سري لنڪا، سنگاپور، ملايا (ملائيشيا) وغيره ۾ پوسٽ، ريلوي، نهري پاڻي جو سسٽم ۽ جيوڊيشري جو نظام ٺاهي ڇڏيو تيئن هِتي ممباسا کان ڪمپالا تائين ريل توڙي بندرگاهه انگريزن ٺهرايو.
اڄ به هن پاسي ’ممباسا‘ ٽوئرزم جو مرڪز آهي. ممباسا ۾ انٽرنيشنل ايئرپورٽ آهي ۽ ممباسا جو بندرگاهه هن علائقي ۾ وڏي ۾ وڏو بندرگاهه آهي. آفريڪا جي اوس پاس جهاز خراب ٿئي ٿو ته اسان ممباسا اچون ٿا يا ٿورو هيٺڀرو آهيون ته پوءِ سائوٿ آفريڪا جي بندرگاهه ڪيپ ٽائون ۾ هليا وڃون ٿا. ڪنهن زماني ۾، منڊيلا جي آزاد ٿيڻ کان اڳ تائين اسان پاڪستانين کي سائوٿ آفريڪا ۽ اسرائيل وڃڻ جي اجازت نه هوندي هئي پر جهاز خراب ٿيڻ تي يا ٻي امرجنسي ۾ اسان وڃي سگهياسون ٿي .... جيئن اسان جي هڪ دوست ڪئپٽن عالم شيخ (سليم وفائي جي مامي) جي پٽ جو موزمبق وٽ هٿ ڪٽجي پيو ته ان کي هيليڪاپٽر ذريعي سائوٿ آفريڪا جي شهر ڊربن ۾ پهچايو ويو. هن حادثي جو تفصيلي احوال مون پنهنجي سفرنامي ”بوتلن جو سفر“ ۾ لکي چڪو آهيان.
ممباسا وڏي عرصي کان هندي سمنڊ جو اهم بندرگاهه هلندو اچي واسڪو ڊي گاما به ’ڪيپ آف گڊ هوپ‘ جو سمنڊ ڪراس ڪرڻ بعد پهرين ممباسا پهتو جِتان پوءِ انڊيا روانو ٿيو هو. يورپين جي اچڻ کان صديون اڳ عرب ملڪن .... خاص ڪري ايران، عمان ۽ ڪويت پاسي کان ٻيڙا چوماسي جي هوائن مطابق ممباسا پهتا ٿي ۽ عمان وارن جي هن پاسي... ممباسا توڙي زئنجبار (Zanzibar) تي سلطنت رهي. انڊيا جا گجراتي، ملباري، سنڌي هندو، آغا خاني ۽ بوهري هندستان جي بندرگاهن کان ممباسا ايندا رهيا ٿي. ممباسا ۾ جِتي مقامي شيدي رهيا ٿي ۽ پنهنجي زبان سواحلي ڳالهائي ٿي اتي عربي، هندي، گجراتي فارسي ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهائڻ وارا مسلمان، عيسائي ۽ هندو پڻ جام هئا .... جن واپار کان علاوه مختلف ڌنڌا ڪيا ٿي جيئن ته واڍڪو، درزڪو، رازڪو، لوهارڪو وغيره.
ممباسا تي مختلف دورن ۾ مختلف ماڻهو حاڪم ٿي رهيا. 1593 تائين ممباسا جو مقامي سلطان هو ان بعد 5 سال کن پورچوگالين جي قبضي ۾ رهيو ۽ 1698 ۾ عمان جي سلطان پنهنجا عرب ۽ قلات پاسي جا بلوچ موڪلي پورچوگالين کي ڀڄائي پاڻ ممباسا جو سلطان ٿي رهيو. 1728 ۾ ممباسا هڪ دفعو وري پورچوگالين جي قبضي ۾ اچي ويو پر فقط هڪ سال لاءِ ان بعد ممباسا وري عمان جي سلطان جي هٿ هيٺ رهيو ۽ اٽڪل سؤ سال کن 1824 تائين عومانين جي ملڪيت رهيو. انهن ڏينهن ۾ انگريزن هن پاسي جي علائقن تي حملو ڪيو پر ممباسا کي ٻه سال کن پنهنجي قبضي ۾ رکي ان جون واڳون وري عمان جي سلطان حوالي ڪيائون. ان بعد 1887 ۾ انگريزن ممباسا ۽ ان جي آس پاس وارا علائقا جيڪي پوءِ ڪينيا، يوگنڊآ، ٽانگانيڪا جي نالن وارا ملڪ ٿيا، پنهنجي قبضي ۾ ڪري هن سڄي علائقي جو نالو ”برٽش ايسٽ آفريڪا“ رکيو. 1963 ۾ انگريزن هي علائقو ڇڏيو ۽ ”ڪينيا“ نالي آزاد ملڪ جنم ورتو جنهن جو پهريون وزير اعظم آزاديءَ لاءِ وڙهندڙ ’جومو ڪينياتا‘ ٿيو.
ممباسا بابت اوائلي ڄاڻ پورچوگالين جي سورهين صدي وارين لکڻين مان پوي ٿي. مراقش جي مشهور اسڪالر ۽ سياح ابنِ بطوطا پڻ پنهنجي سفرنامي ۾ ممباسا بابت لکيو آهي جِتي هو 1331 ۾ آيو هو. ممباسا ۾ جيتوڻيڪ فقط هڪ ڏينهن لاءِ رهيو پر هو لکي ٿو ته ممباسا ۾ شافعي مڪتبِ فڪر جا مسلمان رهن ٿا ۽ مبماسا جون مسجدون ڪاٺَ جون اعليٰ نموني جون ٺهيل آهن. ڪينيا جي اسڪولي ڪِتابن ۾ ممباسا شهر جي شروعات جو سال 900 ٻڌايو ويو آهي... ٿي سگهي ٿو ممباسا ان کان به آڳاٽو هجي..... پر اهو آهي ته هي شهر ٻارهين صديءَ تائين هڪ خوشحال شهر ٿي چڪو هو جنهن جي تعريف مشهورعرب جاگرافر الادريسيءَ پنهنجي سفرنامي ۾ ڪئي آهي جڏهن هو 1151 ۾ هتي (ممباسا ۾) آيو هو. ممباسا بابت اهڙو تفصيلي احوال پنهنجي آفريڪي سفرنامي: ”ممباسا! شيدي باشا همباشا“ ۾ ڏئي چڪو آهيان.
اڄ ڪلهه يوگنڊا جي شهرن وانگر ممباسا ۾ به ٻيا انڊين يا پاڪستاني گهٽ رهن ٿا پر البته بوهري، آغا خاني ۽ بلوچ ڪافي آهن جن جي نالي روڊ، مسجدون ۽ درسگاهه آهن. جيوانجي مسجد 1901 جي ٺهيل آهي، سيف بن سليم پبلڪ لئبرري به تڏهن جي آهي. ممباسا جي آغا خان اسپتال 1944 ۾ ٺهي. بوهرين جي هڪ مسجد اڳهين هئي ۽ ٻي ”نيو برهاني مسجد“ نالي 1984 ۾ ٺهي.