لاهور ۽ بنارس جهڙو شهر ڪيوٽو
هزار يارهن سؤ کن سال جِتي ڪيوٽو شهنشاهي تخت ۽ تاج جو دارلخلافه (Capital) ٿي رهيو اُتي ڪيوٽو شهر مٿان ڪيتريون ئي مصيبتون پڻ آيون. ٽي دفعا ته وڏيون باهيون لڳيون، زلزلا ته ائين ئي ايندا رهيا، سِول جنگيون ٿيون، هڪ ته يارهن سال هلندي رهي.... پر اهو آهي ته ٻي جنگ عظيم ۾ ڪيوٽو جو بچاءُ ٿي ويو. هونءَ جيتوڻيڪ آمريڪا جپان جي جن شهرن تي بم ڪيرائڻ چاهيا ٿي انهن ۾ ڪيوٽو سرِ فهرست هو پر پوءِ ان کي لسٽ مان ڪڍڻ لاءِ آمريڪي ”وار سيڪريٽري“ مسٽر هينري ايل اسٽمسن زور لڳايو. هن جي ڪيوٽو شهر ۾ ذاتي دلچسپي هئي ته هن مندرن جي شهر ۽ ثقافتي مرڪز کي ڪنهن ريت بچايو وڃي جنهن کان هو ”هني مون“ وارن ڏينهن کان واقف هو ۽ بعد ۾ ته ڪيترائي دفعا سفارتي ٽوئرن تي پڻ هتي آيو هو.
ڪيوٽو ۾ چيو وڃي ٿو ته ٻه هزار ته عبادت گهر آهن جن کي جپاني زبان ۾ جِنجا يا اوتيرا سڏين ٿا. انهن ۾ 1600 کن ٻڌ ڌرم جا مندر آهن ته 400 کن شنتو ڌرم جون درگاهون آهن. ان کان علاوه ڪيوٽو شاهي محلن، باغيچن ۽ پراڻين عمارتن کان به مشهور آهي. ڪيوٽو لاءِ چيو وڃي ٿو ته جپان جو سڀ ۾ بهترين شهر آهي جنهن ۾ هڪ هزار ورهيه پراڻيون عمارتون اڃان تائين قائم آهن. انهن ۾ سڀ کان گهڻو جپان جو ڪاٺ جو مندر ’ڪيو ميزو ديرا‘ آهي جيڪو جبل جي لاهيءَ تي آهي ۽ پاسن کان ٿنڀن ذريعي بيٺل آهي. ان مندر کان به وڌيڪَ اسان ڌارين لاءِ گولڊن ٽيمپل آهي جنهن جو جپاني نالو ”ڪِن ڪا ڪُوجي“ آهي. هن نالي سان جپان جي مشهور ناول نويس مشيما يوڪيو جو مشهور ناول آهي. مون اڄ کان 40 سال اڳ ميشما يوڪيو جي جپاني ناولن جا جيڪي انگريزي ترجما پڙهيا انهن مان ٻن جي سڳنڌ ۽ سحر اڄ به دماغ مان ڪڍي نه سگهيو آهيان. هڪ A sailor fall from Grace in Sea ۽ ٻيو The Temple of the Golden Pavilion آهي. آئون نوجوان ٽهيءَ کي خاص ڪري يونيورسٽين جي شاگردن کي جن جو ادب سان واسطو آهي، مشيما يوڪيو جا اهي ٻه ناول پڙهڻ جو مشورو ڏيندس. مشيما ننڍي عمر ۾ هاراڪِري ڪئي يعني غيرت ۾ اچي خنجر سان پنهنجو پيٽ ڦاڙي پنهنجو انت آندو.
ڪيوٽو ۾ هڪ ٻيو چاندي وارو مندر به آهي جيڪو ”گِن ڪاڪُو جي“ سڏجي ٿو. سڄي جپان وانگر ڪيوٽو به ٻڌ ڌرم ۽ شنتو ڌرم جي درگاهن، مندرن، اوتارن، خانقاهن سان ڀريو پيو آهي پر سڀ ۾ مشهور ”هيئان جِنگو“ نالي آهي جيڪو 1895 ۾ ٺهيو هو جنهن ۾ شاهي خاندان به عبادت لاءِ اچي ٿو. هاڻي ته جپان جو شاهي گهراڻو ٽوڪيو ۾ رهي ٿو نه ته صدين تائين اهي ڪيوٽو ۾ رهيا ۽ سندن مقبرا ”سين نيوجي“ نالي مندر ۾ آهن.
ڪيوٽو مختلف کاڌن.... خاص ڪري ڀاڄين مان ٺهيل ڊشن کان به جپان ۾ مشهور آهي. جپان جابلو علائقو آهي جِتي نه پوک جي سهوليت آهي ۽ نه جانورن پالڻ جي. اهو به سٺو جو جپان جي نه فقط چوڌاري سمنڊ آهي پر اهو سمنڊ ملڪ اندر به جِتي ڪٿي پکڙيل آهي. بلڪه ائين سمجھو ته جپان ڪو پاڪستان، ايران يا سري لنڪا وانگر هڪڙي پيس (چَڪَ) جو ملڪ ناهي بلڪه اهو ننڍن ٻيٽن تي مشتمل آهي.
اسان وٽ ته فقط ڪراچي يا گوادر شهر جي هڪ پاسي سمنڊ آهي.... جنگشاهي، ٺٽو، نوابشاهه، گهوٽڪي يا ڪوٽڙي ۽ ٽنڊو آدم جي چوڌاري ته سمنڊ نه آهي.... پر هيڏانهن جپان ڏي ته ننڍا ننڍا ته هزارين ڳوٺ سمنڊ جي ڪناري تي آهن پر ٽوڪيو، نگويا، يوڪوهاما، اوساڪا، چيبا، ڪوبي، هيروشيما، موجي، فڪوڪا، شمونو سيڪي.... جپان جو ڪهڙو وڏو شهر آهي جنهن جي چوڌاري سمنڊ ناهي.... سو صدين کان کاڌي خوراڪ لاءِ جپاني سمنڊ مان پاڻي جي مخلوق حاصل ڪندا رهيا آهن..... ۽ اهڙي تناظر ۾ ڪيوٽو اهڙو شهر آهي جيڪو سمنڊ کان ڏور آهي جنهن ڪري هن علائقي جي ماڻهن مڇي، گانگٽ، ڪَڇن، ڪُمين، وهيل، شارڪن يا سامونڊي گاهه بدران ڌرتي تي اڀريل شين سان پنهنجو پيٽ ڀريو ٿي. سندن ٻڌ ڌرم سان واسطو هجڻ ڪري ٻاڪري، ڳائي يا ريڊي گوشت کان هو پري ٿي ڀڳا سو سڄو زور ڀاڄين تي هو. جپان جي ٻين شهرن جي هوٽلن يا گهرن ۾ ويندائو ته توهان جي خاطر تواضح سامونڊي شين جي ڊشن سان ڪئي ويندي پر ڪيوٽو ۾ توهان کي جِتي ڪٿي انيڪ قسمن جا ڊش نظر ايندا..... خاص ڪري ڀاڄين وارا.
ڪيوٽو جپان جي ٽيليويزن ۽ فلم انڊسٽري جو به مرڪز رهندو اچي. ڪيتريون ئي جپاني ائڪشن فلمون جن کي ”جي دائي گيڪي“ سڏجي ٿو اهي هن شهر ڪيوٽو ۾ فلمايل آهن. فلمن ۾ شوٽنگ خاطر ڪيترين پراڻين عمارتن جا نقل (replica) ٺهيل آهن. انهن سيٽن ۽ اسٽوڊين ۾ پراڻي زماني جي پل (نهان باشي)، روايتي درٻار (ڪورٽ يارڊ) ۽ ويندي پراڻي زماني جي چڪلي (يوشي وارا) جو ڪجهه حصو آهي.
ڪيوٽو شهر ۾، يا هتي جي پس منظر ۾ ڪيتريون ئي جپاني فلمون ۽ ناول آهن جن مان ڪيترا انگريزي به ترجمو ٿي چڪا آهن. اسان جڏهن ڪاليج ۾ پڙهندا هئاسين ته انهن ڏينهن جي هڪ ”گيشا“ نالي 1953ع جي فلم ياد اچي رهي آهي جيڪا ستر جي شروع وارن سالن ۾ ساڳي نالي سان يا شايد ”گيان بايا شي“ جپاني نالي سان جپاني زبان ۾ يوڪوهاما ۾ ڏٺي هيم. اها فلم ٻي عالمي لڙائي بعد واري جپاني ماحول جي آهي جنهن ۾ هڪ مڪمل گيشيا ميو هارو ۽ سندس نوجوان شاگردياڻي ايڪو نالي مائيڪو جي تعلقاتن بابت آهي. مڪمل گيشا سڏجڻ کان اڳ ان جي ٽريننگ وٺندڙ ڇوڪري، اٽڪل ٽن سالن لاءِ ”مائيڪو“ سڏجي ٿي. گيشا لاءِ ڪيترن هنڌن تي لکي چڪو آهيان ته جپان ۾ هي هڪ قسم جون آرٽسٽ يا کڻي چئجي ته فنڪار عورتون ٿين ٿيون جيڪي آرٽ جي دنيا جي ڪيترين شين جي ڄاڻ رکن ٿيون. سهڻي پوشاڪَ ۽ ڳري ميڪ اپ واريون هي آرٽسٽ عورتن ڳائڻ، نچڻ، سرندو وڄائڻ کان علاوه مهمانن کي کارائڻ پيارڻ ۽ انهن کي ڳالهين جي حد تائين وندرائڻ جا سمورا آداب ڄاڻن ٿيون. ان لاءِ هو ڪيترائي سالَ سخت ٽريننگ وٺي پهرين مائيڪو سڏجن ٿيون، ان بعد گيشائون.
بهرحال مٿين سڄي فلم ڪيوٽو ۾ فلمائيل آهي.... هونءَ به ڪيوٽو نه فقط مندرن، خانقاهن ۽ پارڪن جو شهر آهي پر آئون ته چوندس ته ڪيوٽو گيشائن جو به شهر آهي ڇو جو هي ئي هڪ شهر آهي جن جي ڪن خاص خاص گهٽين ۾ شامَ جي وقت مائيڪو ۽ گيشائن کي پسار ڪندي ڏسي سگهجي ٿو. ڌارين ملڪن جا ٽوئرسٽ هنن جا توڙي مندرن جا فوٽو ڪڍڻ لاءِ هِتي اچن ٿا. جپان جا پراڻا گيشا گهر يا Tea House جي نالي سان رک رکاءَ سان هلندڙ چڪلا اڄ به عمارتن جي خيالَ کان اهڙي ئي پراڻي حالت ۾ قائم رکيا ويا آهن.
مٿين فلم جپاني مشهور ناول نويس، ڊراما لکندڙ ۽ فلمن جي پروڊيوسر ”مستو تارو ڪاوا گُچي“ جي ناول جي بنياد تي آهي. ڪي ڪي جپاني ناول پڙهڻ وٽان آهن ۽ اڄ جي نوجوان کي جيڪو يونيورسٽي ۾ ادب جو شاگرد آهي اها ئي صلاح ڏيندس ته هو انگريز، آمريڪن، روسي، فرينچ ۽ جرمن ليکڪن سان گڏ جپاني اديبن جا به ناول پڙهن. متسو تارو 1899 ۾ ٽوڪيو ۾ ڄائو هو. 1980ع ۾ جڏهن آئون ٽوڪيو ۾ (گنزا ڀرسان) رهندو هوس ان وقت به هو حيات هو سندس وفات جي خبر 1985ع ۾ ملاڪا (ملائيشيا) ۾ رهندڙ هڪ جپاني فوجي آفيسر ٻڌائي جيڪو هيروشيما ۽ ناگا ساڪي تي بم ڪرڻ ۽ جپان جي شڪست ٿيڻ جي ڏک ۾ واپس جپان موٽڻ بدران پنهنجي قوميت ۽ مذهب (شنتو ڌرم) بدلائي پاڻ ملئي ۽ مسلمان ٿي ملاڪا ۾ رهي پيا هو ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ملئي مسلمان واري گوڏ ٻڌي ”مسجد تاناح“ ۽ ”سَنگائي اڊانگ“ شهرن جي مسجدن ۾ نظر ايندو هو.
مستو تارو گاواگچي جو هڪ ٻيو ناول ”شِيگُوري جايا اوريڪو“ تمام گهڻو مشهور ٿيو جيڪو سندس مري وڃڻ کان 20 سالَ کن پوءِ 2007ع ۾ رايل ٽئلر (Royall Tyler) نالي هڪ آمريڪن انگريزي ۾ ترجمو ڪري “Mistress Oriku – Stories from Tokyo Tea House” جي نالي سان ڇپرايو. هن ۾ هڪ ڪڙميءَ جي ڌيءَ جي ڪهاڻي آهي جنهن کي غربت سبب مائٽ ٽوڪيو جي ”ٽي هائوس“ ۾ وڪڻي ڇڏين ٿا جِتي هوءَ وئشيا مان اڳتي هلي ان ”ٽوڪيو ٽي هائوس“ جي مالڪڻ ۽ امير واپارڻ ٿئي ٿي.
مستو تارو جي ڪيترن ئي ناولن تي فلمون ٺهي چڪيون آهن. سندس زال آئيڪو ميماسو پڻ فلم ائڪٽريس ٿي گذري آهي. ڪيوٽو ۾ فلمايل فلمن ۾ سڀ کان گهڻو انگريزي فلم جيڪا اڄ تائين بيحد مشهور آهي اها آهي: The Memories of a Geisha
هيءَ هڪ نوجوان ڇوڪري ”چِي يُو سَاڪَا ماتو“ جي ڪهاڻي آهي جنهن کي پڻ سندس گهر وارن غربت سبب اوڪيا (گيشا گهر) کي وڪڻي ڏنو. گيشا گهر وارن هن ٻهراڙي جي هڪ اڻ پڙهيل ڇوڪريءَ کي گيشا بنائڻ لاءِ اسڪول موڪليو.... هيءَ فلم وڏي عمر جي ”چِي يُو ساڪاموتو“ جي آهي جڏهن هن کي گيشا ٿئي به ڪافي وقت ٿي چڪو آهي پنهنجي غروب ٿيندڙ سونهن جو سج لهندو ڏسي هر گيشا وانگر هوءَ ڪا اهڙو رئيس ڳولي ٿي جنهن جي هوءَ رکيڪ يا زالَ ٿي پنهنجي پيريءَ جا ڏينهن سڪونَ سان گذاري سگهي. هونءَ ان لاءِ مختلف ماڻهن سان عشق جو چڪر هلائي ٿي پر بدقسمتيءَ سان ان چڪر ۾ هوءَ دشمنيون ئي پرائي ٿي. هن فلم کي ڪيترائي ايوارڊَ مليا. ڇهه اڪيڊمي ايوارڊ جن ۾ هن فلم جو نالو nominate ڪيو ويو انهن مان هن بيسٽ سئنيماٽوگرافي، بيسٽ آرٽ ڊئريڪشن ۽ بيسٽ ڪاسٽويم ڊيزائين جا ايوارڊَ کٽيا.