جپاني لوڪ ڪهاڻين جو ڪردار ”تنوڪي“
ان ٻليءَ کان علاوه جپاني ماڻهن جي دڪانن توڙي گهرن جي ٻاهران هڪ ٻيو ٺڪر، ڪاشي، پٿر يا ڪاٺ جو جانور نظر اچي ٿو اهو ڪتي جي شڪل جهڙو تنوڪي آهي. تنوڪي (Tanuki) جپاني نالو آهي جنهن جو اسان وٽ سنڌي، اڙدو يا فارسي ۾ ته نالو ناهي پر يورپين ۽ آمريڪن وٽ به هن جانور (تنوڪي) جو انگريزي، جرمن يا فرينچ نالو ناهي. اهو ان ڪي جو هي جانور جيڪو ٻن پيرن تي بيهي به سگهي ٿو ۽ جنهن جو پيٽ ڦوڪيل رهي ٿو.... فقط هن پاسي جپان ۾ نظر اچي ٿو.... وڏو ڇيهه ته ڪوريا ۽ چين جي ڪجهه حصن ۾. اها ٻي ڳالهه آهي ته انگريزيءَ ۾ هن جو نالو ٺاهڻ لاءِ کڻي رئڪون ڊاگ (Raccoon Dog) رکيو ويو آهي. ان ڪري جو هن ڪِتي جي خاندان سان تعلق رکندڙ جانور جو منهن ”راڪون“ جهڙو آهي جنهن جانور کي يعني راڪون کي فارسي ۾ ”سرخڪ“ سڏين ٿا. دراصل راڪون جانور به اسان پاسي ناهي.... اهو سائوٿ آمريڪا جو جانور آهي. بهرحال تنوڪي جانور جو سائنسي نالو Nyctereutes – Procyonoides آهي.
تنوڪي جانور کي به مانيڪي ٻليءَ وانگر ڀاڳ جي نشاني ۽ جادوءَ جو منتر (Charm) سمجھيو وڃي ٿو. تنوڪي جانور لاءِ چون ٿا ته ان کي شيگاراڪي علائقي جي ماڻهن مشهور ڪيو. 1951ع ۾ جڏهن شهنشاهه شووا هن علائقي جي ٽوئر تي آيو ته هن جي آڌر ڀاءُ لاءِ هِتي جا ماڻهو پنهنجي پنهنجي گهر تنوڪي رانديڪو کڻي آيا..... اهو ئي سبب آهي جو شيگاراڪي ۾ توهان کي تنوڪي جا مجسما/مورتيون سڀ کان گهڻيون نطر اينديون ۽ هي شهر تنوڪي جي حوالي سان سڃاتو وڃي ٿو. هن جانور لاءِ اها مِٿ آهي ته اهو تمام خوش مزاج، شرارتي ۽ هروقت پنهنجو روپ بدلائڻ جي صلاحيت رکي ٿو. هي جانور آڳاٽي زماني کان لوڪ ڪهاڻين ۽ قصن ۾ رهيو آهي.
لوڪ ڪهاڻين ۾ تنوڪي اڪثر ٻائو بڻجي ماڻهن کي بيوقوف بڻائي ٿو يا رستي جي ڪناري تي پٺين ٽنگن تي بيهي پنهنجي دهل جهڙي پيٽ کي يا آنوڙن کي وڄائي ٿو. هن جانور جي مورتين ۽ statues ۾ جِتي اکيون وڏيون ۽ پيٽ ڦوڪيل ڏيکاريل آهي اتي سندس آنوڙا (Testicles) سندس قد بت جي حساب سان تمام وڏا ٺهيل آهن. ڦوڪيل پيٽ ڪري تنوڪيءَ کي جپاني ماڻهو ٻن شين سان وابسته ڪن ٿا. هڪ فوگو مڇي (جيڪا خطري جي حالت ۾ پيٽ ڦوڪي سخت ڪري ٿي) ۽ ٻيو هوتوئي.... ٿلهو کلڻو ڀاڳ جو جپاني ديوتا.
جپاني لوڪ ڪهاڻين ۽ جادوءَ جي قصن ۾ ٻه جانور عام آهن جن لاءِ مشهور آهي ته هنن کي جنن ڀوتن وانگر غيبات ۽ شڪل تبديل ڪرڻ جي قوت حاصل آهي. يعني supernatural powers مليل آهن. اهي آهن تنوڪي ۽ لومڙي جنهن کي جپانيءَ ۾ ”ڪِي تِسوني“ چون ٿا. پر هنن ٻنهي جانورن ۾ فرق اهو آهي ته لومڙيءَ جا انسانن سان جيڪي چرچا يا اٽڪل بازيون آهن انهن ۾ تڪليف ۽ ظلم جو عنصر موجود آهي.
تنوڪيءَ جا چرچا کل ڀوڳ جهڙا ٿين ٿا. تنوڪي انهن جانورن مان آهي جيڪو هر وقت جپاني ٽي وي، فلمن ۽ اخبارن ۾ ڪارٽونن جي شڪل ۾ نظر اچي ٿو.
تنوڪي جانور جي ان عادت جو به ذڪر ڪندو هلان ته خوف جي حالت ۾ يا دشمن جي مٿان اچي ڪڙڪڻ تي هو ڪوڙ ڪوڙ ۾ مرڻ جي ائڪٽنگ ڪندو آهي جيئن هن کان سگهارو جانور هن کي مئل سمجھي هليو وڃي.
تنوڪيءَ جي ان اٽڪل بازيءَ تان جپاني ٻولي جو هڪ محاورو Tanuki Neiri (تنوڪي نيئري) معنيٰ تنوڪي واري ننڊ ڪرڻ.... يعني ڪوڙ جون اکيون بند ڪري ننڊ يا مري وڃڻ جي ائڪٽنگ ڪرڻ.
تنوڪي جانورن جون شڪليون بدلائڻ ۽ ٻين جو نقل ڪرڻ جون ڪيتريون ئي ڪهاڻيون مشهور آهن جن ذريعي هو ماڻهن کي بيوقوف بنائين ٿا يا هنن کي کلڻ جو موقعو ڏين ٿا. تڪاموري شهر جي ڳالهه ٿا ڪن ته اتي جڏهن نوان نوان ريل جا پٽآ لڳا ۽ ريل هلڻ شروع ٿي ته اتي جي ماڻهن کي آڌي رات جو آواز ٻڌڻ ۾ آيا ڄڻ ريل گاڏي پئي هلي... جيتوڻيڪ رات جي وقت ڪنهن به ٽرين جي اچڻ وڃڻ جو شيڊول نه هو. ۽ پوءِ هڪ ڏينهن اوچتو اهي آواز بند ٿي ويا. ماڻهن ڏٺو ته ٽي چار تنوڪي ريل جي پٽن وٽ مئا پيا هئا. دراصل ان رات بنا پروگرام جي اصلي ريل جي انجڻ اچي لنگهي ۽ هنن کي چپي وئي. ماڻهن کي ان وقت خبر پئي ته اهي ريل جا آواز تنوڪي جانورن ٿي ڪڍيا.
تنوڪي جي روپ بدلائڻ جي هڪ ٻي بيحد آڳاٽي ڳالهه آهي ته هڪ تنوڪي مندر جي ٻائي وٽ پهچي ڪٽليءَ جو روپ اختيار ڪيو. ٻڌ بکشوءَ ان ڪٽليءَ کي اصلي سمجھي منجھس پاڻي ۽ چانهه جي پتي وجھي کڻي باهه تي رکيو ته پاڻي ٽهڪي. گرمائش لڳڻ تي ڪٽلي جو مٿيون حصو تنوڪي جو منهن ٿيڻ لڳو ۽ پوءِ باقي حصو تنوڪيءَ جو پڇ ۽ ٽنگون ٿيون ۽ هو ڀڄڻ ٿي لڳو ته ٻائي هن کي سزا خاطر جھلي ورتو. هن کي چڙ وئي ته تنوڪي جهڙو جانور ٻائي کي ٿو بيوقوف بنائي. ٻائي جي منتر پڙهڻ تي تنوڪي واپس جانور ٿيڻ بدران مٿيون اڌ تنوڪي ٿي پيو ۽ هيٺيون اڌ ڪٽلي. چون ٿا ته ٻائي هن ”اڌ ڪٽلي ۽ اڌ تنوڪي“ کي سرڪس وارن حوالي ڪري ڇڏيو جيئن اُهي هن جي نمائش ڪري پئسو ڪمائين..... ساڳي وقت هي تنوڪي بيحد مشهور ٿيو.
تنوڪي هونءَ ته خوش مزاج ۽ مسخرو طبيعت جو آهي پر ساڳي وقت لوڪ ڪهاڻين ۾ تنوڪي کي چور به ڏيکاريو ويو آهي .... خاص ڪري کاڌي جي شين جي معاملي ۾. هڪ ڪهاڻي مشهور آهي ته هڪ سمورائي جنگجو ”ڪادزو تويو“ پنهنجي خذمتگار سان گڏ مڇين جو شڪار ڪري موٽيو پئي ته هنن کي رستي تي هڪ خوبصورت ڇوڪري ملي جنهن هنن کان سندس منزل تائين وٺي هلڻ جي مدد گهري. خذمتگار ته هن کي ڏسي هن تي اڪن ڇڪن ٿي ويو پر سمورائيءَ هن جي ڪا پرواهه نه ڪئي. ايتريقدر جو ڇوڪريءَ جي سوال تي جواب ۾ ساڻس ٻه مٺا ٻول ڳالهائڻ بدران وَرَ مان خنجر ڪڍي هن جو سر ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏيو.
سمورائي جي ان حرڪت سان سندس خذمتگار به نه فقط ڊڄي ويو پر هراسجي ويو.
ان رات سمورائيءَ جو پيءُ عورت جي قتل جي ڳالهه ٻڌي سخت ڪاوڙجي ويو ۽ خاندان جي عزت رکڻ خاطر هن پنهنجي پٽ کي خون ڪرڻ جو دڙڪو ڏنو. سمورائيءَ پنهنجي پيءُ کي عاجزي سان عرض ڪيو ته هو مهرباني ڪري رات جا چار پهر گذاري سڀاڻي سرزمين تي پهچي پوءِ ڀلي فيصلو ڪري. ٻئي ڏينهن سمورائي جو پيءُ ۽ خذمتگار ان ڏوهه واري جاءِ تي جڏهن پهتا ته اتي هنن کي ڇوڪريءَ جي لاش بدران تنوڪيءَ جو لاش مليو. جنهن جو سر ڌڙ کان ڌار ٿيل هو. سمورائي جو پيءُ سمجھي ويو ته سندس پٽ سان تنوڪي جانور روپ بدل ڪري مليو آهي.
”پر توکي ڪيئن خبر پئي ته اها ڇوڪري نه پر تنوڪي آهي؟“ پيءُ پنهنجي سمورائيءَ پٽ کان پڇيو.
”تمام آسانيءَ سان.“ پٽ وراڻيو.
”ڪيئن؟“ پيءُ پڇيو.
”اهو هن ريت جو هيءَ ڇوڪري جيتوڻيڪ مينهن ۾ بيٺي هُئي پر هن جا ڪپڙا آلا نه پئي ٿيا سو آئون سمجھي ويس ته هي پڪ تنوڪي آهي جيڪو روپ بدلائي اسان جون شڪار ڪيل مڇيون چورائڻ آيو آهي.“
تنوڪي لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن کي ساڪي شراب پسند آهي ان ڪري ڪيترين مورين ۾ هن جي هڪ هٿ ۾ ساڪي جي بوتل هوندي آهي ته ٻئي ۾ نوٽ.