ادب جي دنيا ۾ ڪيوٽو
Kyou Nitemo
Kyou Natsukashi Ya
Hototogisu
ويندي ڪيوٽو ۾ پڻ
ڪوئل جون ڪوڪون ٻڌي
مونکي ڪيوٽو لاءِ تانگهه ٿي ٿئي....
ماتسو باشو 1644 ۾ ڄائو ۽ پنجاهه سالن جي ڄمار ۾ 1694 ۾ وفات ڪيائين. ماتسو جي شاعري ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪي آهي. ويجھڙائيءَ ۾ پڙهيل ڪجهه شعرن مان ٻه کن، هائڪو جي شوقينن لاءِ هِتي لکي وٺان ٿو جيڪي 1685 جا آهن:
Toshi Kurenu
Kasa Kite Waraji
Hakinagara
هڪ ٻيو سال به گذري ويو
سفر جي ڇَٽي منهنجي مَٿي مٿان
ڪکن وارو چپل منهنجي پيرن هيٺ
Faru ika ya
Kawazu tobi komu
MIzu no oto
هڪ آڳاٽو تالاب
هڪ ڏيڏر ان ۾ ٽٻي هنئي
پاڻيءَ جا ڇنڊا....
(نوٽ: مٿين ٻي سٽ ۾ رومن انگريزي ۾ لکيل جپاني لفظ Kite وارو ڪائيٽ ناهي پر اهو ”ڪِي ٽي“ پڙهڻ کپي جيئن Kobe شهر ”ڪوب“ نه پر ڪوبي آهي. اهڙي طرح ٻي هائڪو جي پهرين سٽ ۾ لکيل ike آئيڪ نه پر ”آئي ڪي“ پڙهڻ کپي.
پاڻ ڪيوٽو جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته لاڙڪاڻي وانگر اديبن ۽ شاعرن جو شهر آهي. اسانجو دلپسند ناول نِگار ”مشيما يوڪيو“ جنهن ننڍي عمر ۾ هاراڪري (پيٽ ڦاڙي خودڪشي) ڪئي هئي اهو پڻ ڪيوٽو جو رهاڪو هو.
ڪيوٽو جي ڪيتا اوجي ۽ هوري ڪاوا رستن جي ڪراسنگ جي ڏکڻ ۾ ”موراساڪي شِڪي بُو“ نالي مشهور جپاني ليکڪا دفن ٿيل آهي. مورا ساڪي 973 ۾ ڄائي ۽ هن جو ناول Tale of Genji جپاني زبان جو پهريون ناول چيو وڃي ٿو. ”ڪواباتا ياسُو ناري“ ڪيترن ئي جپاني ناولن جو مشهور ليکڪ آهي جنهن جا سڀ ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن. خاص ڪري “The Pinnacle of Japanese Literature”.... جي قبر پڻ ٽوڪيو ۾ آهي.
جواني جي ڏينهن ۾ يعني 1970ع کان 1980ع تائين جپان جي هر شهر ۾ بسين يا ٽئڪسين ۾ چڙهڻ بدران مون هميشه سائيڪل هلائي.... هاڻ مڙيئي جِتي ڪٿي پلين ۽ اوور هيڊ رستن ٺهڻ ڪري مونجھارو ٿئي ٿو پر ان هوندي به، اڄ هيڏي ٽرئفڪ هوندي به جپان ۽ سئيڊن جي حڪومتن سائيڪليون هلائڻ وارن لاءِ الڳ روڊ ٺاهي اهڙا ته سٺا بندوبست ڪيا آهن جو هن عمر ۾ به جپان جي ڪيترن شهرن ۾ سائيڪل هلائڻ ڪو مسئلو ناهي .... هر شهر ۾ ٻار ٻچا ۽ زالون بي ڊپيون ٿي هلائينديون رهن ٿيون. 1980ع ۾ اوساڪا ڀرسان ”آيو ئي“ نالي شهر ۾ جڏهن مون ”آٽوميشن ۽ انسٽرومينٽيشن“ جي تعليم پئي حاصل ڪئي ته ان شهر ۾ ته هر هڪ سائيڪل ٿي هلائي. رستي تي ورلي ڪڏهن ڪڏهن ڪا ٽئڪسي نظر آئي ٿي. ڪيوٽو ۾ ته گهمڻ ڦرڻ جو مزو سائيڪل تي هوندو هو. ”شوڪو ڪوجي“ مندر وٽان شروع ٿيندو هوس ته ڀرسان دوشيشا يونيورسٽي اڳيان لنگهي، امپيريل (شاهي محل) وٽان ٿيندو هِيراگِيا مسافرخاني وٽ اچي دنگ ڪندو هوس. مسافر خانو جپاني ٻولي ۾ ريوڪان سڏجي ٿو. جپان جي هر شهر توڙي ٻهراڙيءَ ۾ اڄ به توهان کي جِتي ڪٿي مسافر خانا نظر ايندا. هي مسافرخانو Hiragiya Ryokan ڪيوٽو جو پراڻو ۽ ليجنڊري مسافرخانو آهي جيڪو اڄ کان ٻه سؤ سال کن اڳ 1818 ۾ ٺهيو. توهان هڪ ڏينهن لاءِ به ڪيوٽو ايندائو ۽ ڪنهن گائيڊ ذريعي تاريخي جايون ڏسڻ جو شوق ڏيکاريندائو ته هو توهانکي هي مسافر خانو ضرور ڏيکاريندو. هي اهو مسافر خانو آهي جنهن ۾ مٿيون ليکڪ ”ڪواباتا ياسُوناري“ اڪثر اچي رهيو ٿي. هيٺ لکيل ڪجهه سٽون هن مسافرخاني تي لکيل آهن جيڪي هن جي ڪلاسڪ The Old Capital تان ورتل آهن.
On a drizzly afternoon in Kyoto, sitting by the window, I watch the falling rain, listen to it’s calming sound. It is here, at Hiiragiya, that I wistfully recall that sense of tranquility that belonged to old Japan.
مٿي ڪيوٽو جي پرائيويٽ يونيورسٽي ”دوشيشا“ (Doshisha) جو ذڪر ڪيو اٿم جنهن تي سئٽزرلئنڊ جو مشهور ليکڪ ”ڊئوڊ زوپيٽي“ ياد اچي ويو آهي جيڪو هن يونيورسٽيءَ مان پڙهيو ۽ پنهنجي ناول جو وڏو حصو هِتي جي پسمنظر ۾ لکيو هي ناول ڪيوٽو ۾ رهندڙ هڪ فارين شاگرد جي محبت جو داستان آهي جيڪا هڪ نابين عورت سان ٿي هئي. اصل ناول جپانيءَ ۾ آهي. جنهن جو انگريزي ۾ ترجمو به جِتي ڪٿي نظر اچي ٿو.
شاهي محل واري روڊ تي هِتي جي هڪ بيحد مـشهور جپاني ليکڪ ”تاني زاڪي جُونيچيرو“ جو به گهر آهي جنهن جا ڪيترائي ناول انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن.... انهن مان ٻه تمام مشهور آهن جيڪي م ون ڪراچي ۾ جپان قونصل خاني جي لئبرري ۾ ڏٺا هئا. هڪ The Key ۽ ٻيو The Makioka Sisters.
جهاز ي پنهنجي انجنيئرن کي توڙي ملائيشيا ۾ ڏهه سال کن پڙهائڻ دوران پنهنجي شاگردن کي فرصت ۾ ڪِتاب پڙهڻ لاءِ چوندو رهيو آهيان ۽ ان سان گڏ پنهنجي ڪالمن ذرعيي پنهنجي ملڪ جي نوجوانن کي به مطالعي جي عادت وجھڻ لاءِ لکندو رهيو آهيان ته هو سنڌي، اڙدو ۽ انگريزي ادب سان گڏ ڌارين ملڪن خاص ڪري جپاني ادب کي به پڙهن. اهو ان ڪري ٿو لکان جو اسان وٽ اها سوچ آهي ته جپان ۾ رڳو ٽي وي، وڊيو ڪئميرائون ۽ ڪمپيوٽر ٺهن ٿا پر جپان ۾ رهڻ ۽ جپاني ادب سنگتن ۾ حصو وٺڻ ڪري مونکي جپاني ادب سان واسطو پيو ۽ متاثر ٿيو آهيان. ملائيشيا ۾ به وڏو عرصو رهيو آهيان پر ملئي ادب بنهه نه برابر آهي ان ڪري آخر ۾ افسوس ڪيم ته ان کان ايران نوڪري ڪريان ها (جِتي جي پڻ انهن ڏينهن جي آڦر آئي هئي) ته ملئي بدران فارسي سکان ها جنهن ۾ تمام گهڻو لٽريچر آهي... ۽ گهٽ ۾ گهٽ ايران پڙهڻ جي اها بک نه رهي ها جيڪا ملائيشيا ۾ محسوس ڪندو رهيس. جپاني ٻولي جيتوڻيڪ لکڻ پڙهڻ ۾ ڏکي آهي ۽ آئون فقط ڪاٽا ڪانا ۽ هيراگانا سکي سگهيس.... اهم لکڻي ”کانجي“ جيڪا شڪلين واري ٿئي ٿي ۽ جنهن ۾ ڪِتاب لکيل ٿين ٿا ان لاءِ وڏو وقت ۽ محنت کپي.... پر اهو آهي ته جپاني ٻوليءَ جا متام گهڻا ناول ۽ شاعريءَ جا ڪِتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيل آهن ۽ هاڻ ته نيٽ تي به اچي ويا آهن ۽ مون جهڙا ماڻهو ته هاڻ سيڪنڊ هئنڊ ڪِتاب وٺڻ کان به بچي ويا آهن. ڪمپيوٽر کولي هر قسم جو ڪتاب پڙهي سگهجيٿو.
جپاني ادب جي اوائلي يعني سورهين صدي کان اڳ وارن ڪتابن ۾ چين جي ثقافت ۽ چيني ادب جو وڏو اثر نظر اچي ٿو جو جپانين چين جي هر ڳالهه کي فالو ڪيو ٿي جيئن سمجھو ته سنڌ ۾ انگريزن جي اچڻ کان اڳ تائين.... بلڪه ان کان پوءِ به ڪافي عرصي تائين سنڌي ادب خاص ڪري شعر و شاعريءَ تي ايران جي ڪلچر ۽ فارسي زبان جو وڏو اثر هو.... سنڌ جي موسم سخت گرم، نه باغ نه باغيچا چوڌاري رڳو لئي ۽ ڪنڊ .... وڌ ۾ وڌ ٻٻر ۽ ٽالهي ۽ اسان جي شاعرن فارسي شاعريءَ وانگر سنڌي جي هر شعر ۾ بهار جي مند جي ٿي ڳالهه ڪئي ۽ گل گلڪارين ۽ بلبلن جون پچارون ٿي ڪيون ... ۽ هر سٽ ۾ اڌ کان وڌيڪَ فارسيءَ جا لفظ ٿي گتيا.... ويندي اسان جي ملڪ جي قومي تراني ۾ به ”ڪا“ کان علاوه باقي لفظ فارسي جا آهن.
1600 کان 1870 تائين جا جپاني ڪِتاب ٿا ڏسجن ته انهن ۾ جپان جو پنهنجو ڪلچر وڏي حد تائين نظر اچي ٿو. ان دور جو، يعني سترهين صديءَ جي آخري سالن جو ڊراما نويس ’چيڪا متسو‘ آهي جيڪو جپان جو شيڪسپيئر سڏجي ٿو ۽ هڪ ’جپين شا‘ آهي جيڪو جپان جو مارڪ ٽوين سڏجي ٿو. انهي ئي دور جو شاعر ماتسو باشو آهي جنهن 1702 ۾ سفرنامي جي ڊائري ”اوڪو نو هوسو مِچي“ لکي ۽ اها اڄ تائين خبر ناهي ڪيترين زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪي آهي.
مٿي بيان ڪيل جونيچيرو تانِيزاڪي ۽ ياسوناري ڪواباتا جنگ وارن ڏينهن ۾ لکڻ شروع ڪيو. انهن ڏينهن جي مشهور ليکڪن ڪُور شيما، ڪونيڪا، اوگوما ۽ اشيڪاوا جنگ جي مخالفت ڪئي.
ويهين صدي جي مشهور ليکڪ نتسومي سوسيڪي جو انعام يافته ناول ”واگا هائي وانيڪو دي آرو“ جنهن جو I am a cat سان انگريزي ۾ ترجمو آهي پڙهڻ وٽان آهي جيتوڻيڪ ڪافي ٿلهو ناول آهي.... هن وقت ياد نه اٿم 2003ع ۾ مون فڪوڪا ۾ پڙهيو هو.... چار پنج سؤ صفحن کان ته مٿي هو. هن ليکڪ نتسومي جو جپان جي هڪ هزار يين واري نوٽ تي فوٽو پڻ آهي.
جپاني ليکڪ شيگا نااويا جيڪو جپان ۾ ”ناولن جو ديوتا“ به سڏيو وڃي ٿو ۽ ان سان گڏ موري اوگائي اهي ليکڪ آهن جن مغرب جي ادب جا ٽيڪنڪ ۽ نمونا به استعمال ڪيا. ياسو ناري ڪواباتا پهريون جپاني هو جنهن کي 1968ع ۾ ادب تي نوبل پرائيز مليو.... جيئن رابندر ناٿ ٽئگور ننڍي کنڊ مان پهريون اديب هو. ڪواباتا 1972ع ۾ گئس سونگهي خودڪشي ڪئي. انهي سال کان منهنجو جپان اچڻ وڃڻ شروع ٿيو هو. مون ان وقت تائين ڪوابتا ۽ مشيما يوڪيو جي جپاني ناولن جا ترجما پڙهڻ شروع ڪري ڇڏيا هئا. اسانجو جهاز جپاني بندرگاهه ۾ هو ته اسان ڪواباتا جي خودڪشي جي خبر انگريزي اخبار ۾ پڙهي هئي. ڪن جو چوڻ هو ته هن بيماري (کيس پارڪنسن هئي) مان بيزار ٿي پنهنجو آپگهات ڪيو.... ڪن ان جو سبب عشق ۾ مايوسي ٻڌايو ٿي ته ڪن اهو به چيو ته هن پنهنجي ادبي دوست مشيما يوڪيو جي هاراڪري (پنهنجو پيٽ ڦاڙي مارڻ) جي غم ۾ پنهنجي زندگيءَ جو خاتمو آندو.
جپان جي هن نوبل انعام يافته ليکڪ”ياسو ناري ڪواباتا“ جا تقريباً سڀ ڪتاب انگريزي ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن ۽ ادب سان شوق رکندڙ نوجوانن کي ضرور پڙهڻ کپن. Snow Country انهن مان هڪ آهي جيڪو 1947 ۾ ڇپيو جنهن ۾ آرٽ جي هڪ شوقين ٽوڪيو جي رهاڪو همراهه جو هڪ گيشيا سان عشق ٿئي ٿو. ٻي جنگ عظيم بعد ڪواباتا جي لکيل ناولن مان جيڪي تمام گهڻو مشهور ٿيا، اُهي آهن:
- The Sound of the Mountain (Yama no Oto)
- The House of Sleeping Beauties
- The Old Capital.
- Thousand cranes (Sembazuru)
وغيره.