انقلا ب پسند مولانا ابوالڪلام آزاد
مولانا جو والد محترم حضرت شيخ محمد خير الدين مڪي پاڪ ڏانهن هجرت ڪري رهيو هو. مولانا جي ولادت ان مقدس شهر جي محلي دارالسلام ۾ نومبر 1888ع ۾ ٿي. مولانا جو والد هڪ مشهور عالم ۽ صوفي هو، جنهن جا مريد هندستان اندر ڪافي تعداد ۾ هئا. هو هڪ محتاط عالم دين هو ۽ اسلام متعلق انهن سڀني قياسن کي ناپسند ڪندو هو جيڪي اڳين جي روايتن جي خلاف هوندا هئا. مولانا جي تعليم سندس والد جي سخت نگراني هيٺ ٿي. جڏهن مولانا جي عمر تقريباً ڏهه سال ٿي ته سندس والد کي هندستان واپس گهرايو ويو. هو گهڻو وقت ڪلڪتي ۾ رهڻ لڳو. والد جي وفات کان اڳ ئي سن 1909ع ۾، مولانا ان فڪري قيد کان آزاد ٿي چڪو هو، جنهن ۾ هن پرورش ورتي هئي.
مولانا تي سر سيد احمد خان جي تصنيفن جو اثر ٿيڻ لڳو پر اهو اثر گهڻو وقت رهي نه سگهيو. سر سيد، انهن عالمن تي سخت تنقيد ڪئي هئي، جيڪي هن جي نظر ۾ اسلام جي وچين دور جي طرز فڪر ۽ طرز زندگي جا گهڻ گهريا هئا. ان ڳالهه سان ته مولانا، سر سيد سان متفق هو پر برطانوي اقتدار سان وفاداري، سر سيد جي تعليمات ۽ عليڳڙهه تحريڪ جو هڪ حصو هئي ۽ مولانا جو اهڙي سياسي غلاميءَ جي حڪمت عمليءَ سان بغاوت ڪرڻ لازمي هو، جنهن جو نتيجو (مولانا بيان فرمائين ٿا) هي ٿيو جو ٿوري وقت لاءِ الحاد ۽ بي يقيني هن جي باطني زندگي کي بي قرار بڻائي ڇڏيو. مولانا الحاد جو لفظ شايد سخت نموني استعمال ڪيو آهي. هڪ ڪيفيت ضروري گذري هئي، جيتوڻيڪ اها ٿورو وقت رهي، پر تنهن هوندين به هن جا سمورا قديم خيال ۽ تصور پٽ وڃي پيا ۽ هن اهو ترقي پسند پهلو اختيار ڪيو، جيڪو سندس آخري وقت تائين هڪ نمايان وصف طور رهيو.
سن 1912ع ۾ مولانا (جيڪو صحافت جو ڪافي تجربو رکندڙ هو.) ٽن مقصدن کي سامهون رکندي پنهنجي اردو هفتيوار اخبار ”الهلال“ ڪڍڻ شروع ڪئي جيڪا آخر ۾ پنجويهه هزار جي تعداد ۾ شايع ٿيڻ لڳي، جنهن ۾ مولانا اسلام ۾ انڌي تقليد کي ناپسند ڪيو ۽ سر سيد جي سياسي محڪومي واري نظريي تي اعتراض ڪيو. ان سان گڏ مولانا پنهنجا مجتهداڻا خيال پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن جو ڪنهن قدر تفصيل سندس تفسير ترجمان القرآن ۾ ملي ٿو.
جيڪو شخص اهڙي طرح پنهنجي واٽ منتخب ڪري ٿو، تنهن کي انهن ڏاکڙن مان گذرڻ لاءِ به تيار رهڻ گهرجي، جيڪي اهڙي واٽ اختيار ڪرڻ لاءِ لازمي هوندا آهن. مولانا ان لاءِ چڱي طرح تيار هو. هن سن 1913ع ۾ الهلال ۾ لکيو هو ته:
”ملڪن ۽ قومن جي تاريخ ۾ هڪ وقت اچي ٿو، جنهن ۾ انسانن لاءِ زندگيءَ جي خواهش رکڻ گناهه ٿي پوي ٿو ۽ زندهه رهڻ کان وڌيڪ ڪو به جرم نٿو ٿئي... اهڙو وقت هر قوم ۽ ملڪ تي اچي ٿو ۽ قومن جي اٿل پٿل ۽ انقلاب مان هڪ قدرتي قانون تحت گذري وڃي ٿو. پوءِ بربادي ۽ تباهيءَ جو هر اهو ٻج جيڪو زمين ۾ پوکيو ويو هو سو نئين رُت جي شروع ٿيندي ئي زندگي ۽ نه زوالجندڙ حياتي جو ميوو ڏيڻ لڳي ٿو.“
پڪ ڄاڻو ته ”قوميت جو روح هميشه فردن جي غفلت ۾ سمهندو آهي.“( )
جڏهن الهلال جي ضمانت ضبط ڪئي ويئي ته مولانا البلاغ شايع ڪرڻ شروع ڪيو پر بنگال جي حڪومت سن 1916ع ۾ هن کي شهر بدر ڪري ڇڏيو ۽ بمبئي ۽ بهار جي حڪومتن کانسواءِ ٻين سڀني حڪومتن، هن کي پنهنجين حدن ۾ داخل ٿيڻ کان روڪي ڇڏيو. مولانا رانچي ۾ رهائش اختيار ڪئي، جتان هن کي جلد حڪو مت نظربند ڪري ڇڏيو. پنهنجي زندگيءَ جي ان دؤر ۾ هن ٻه مشهور ڪتاب لکيا: هڪ تذڪرو ۽ ٻيو ترجمان القرآن.
مولانا تي ٻه اعتراض ڪيا وڃن ٿا. پهريون هي ته هن اسلامي فڪر جي انهن مروج اصولن کي قبول ناهي ڪيو، جيڪي هندستاني مسلمانن جي رسم ۽ رواج جي پٺڀرائي ۾ پيش ڪيا وڃن ٿا. تذڪري جي صفحن تي پنهنجي متعلق فرمائين ٿا:
”جنهن حال ۾ رهيس نقص ۽ ناتمامي کان دل کي هميشه موڙو رهيو ۽ تقليد جي وهنوار ۽ عام روش کان پرهيز ڪيم. جتي به ۽ جهڙي به حال ۾ رهيس، ڪڏهن به ٻين جي نقش قدم تي هلڻ جي گهرج نه رهي. پنهنجي واٽ پاڻ منتخب ڪيم ۽ ٻين لاءِ پنهنجو نقش قدم ڇڏيم.....الاهي توفيق جون سوين واٽون آهن، هدايت ۽ تربيت غيبي جا هزارين ويس آهن. سڀني کان سولي ۽ پُرامن واٽ هيءَ آهي ته رستي ڏيکاريندڙن مان ڪنهن صاحب ارشاد جي صحبت حاصل ٿي وڃي، پر صاف صاف چوان ٿو ته ان باري ۾ منهنجي درماندگي ۽ بيڪسي، هدايت ۽ ارشاد جي ڪنهن متعارف وسيلي تي مختصر نه رهي آهي. پنهنجي مفلسي ۽ تنگ دستي نه ڪنهن هٿ، نه ڪنهن زبان ۽ نه خاندان ۽ نه ظاهري تعليم ۽ تربيت جي ٿورائتي رهي آهي. جيڪي ڪجهه حاصل ڪيو، صرف بارگاهه عشق مان حاصل ڪيو آهي.“ ) (
ڪنهن ٻي جاءِ تي فرمائين ٿا:
”انسان جي دماغي ترقيءَ جي راهه ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ سندس موروثي عقيدا آهن. انسان کي ڪا به طاقت اهڙي طرح قيد نٿي ڪري سگهي، جهڙي طرح موروثي عقيدن جا زنجير ڪن ٿا. هو انهن زنجيرن کي ٽوڙي نٿو سگهي ڇاڪاڻ ته انهن کي ٽوڙڻ گُهري ئي نٿو. هو انهن کي ڳهن وانگر محبوب رکي ٿو. هر عقيدو، هر عمل؛ هر اها سوچ جيڪا هن کي خانداني روايتن ۽ ابتدائي تعليم ۽ تربيت مان حاصل ٿئي ٿي؛ هن لاءِ هڪ مقدس ورثو آهي. هو ان ورثي جي حفاظت ڪندو، مگر ان کي وڃائڻ نه چاهيندو. ڪڏهن ڪڏهن انهن موروثي عقيدن جي پڪڙ ايتري ته سخت ٿئي ٿي، جو تعليم ۽ ماحول جو اثر به ان کان ڇوٽڪارو نٿو ڏياري سگهي. “) (
مولانا تي ٻيو اعتراض هي هو ته هُو مسلمان هجڻ جي باوجود، سڀني مذهبن جي صداقت تي يقين رکي ٿو. اهو اعتراض صحيح آهي پر گهڻو ڪري اهڙا اعتراض اٿارڻ ۾ بغض جي بوءِ اچي ٿي. قرآن حڪيم هڪ ڳالهه صاف چوي ٿو. اها هيءَ ته خدا هر قوم جي هدايت لاءِ رسول موڪليا آهن. الله تعاليٰ جو ارشاد آهي :
وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبِیۡنَ حَتّٰی نَبۡعَثَ رَسُوۡلًا ﴿۱۵﴾ (بني اسرائيل-15)
”۽ اسين سزا نٿا ڏيون، جيستائين ڪنهن رسول کي نه موڪليندا آهيون.“
خدا جي هڪ بنيادي صفت ربوبيت آهي جنهن جي وضاحت مولانا هن طرح ڪئي آهي: تخليق+ترقي+هدايت. پنهنجي زندگيءَ جي ان دؤر ۾ مولانا علماءِ دين کان سخت ناراض هئا، ڇاڪاڻ ته سندس راءِ مطابق انهن عالمن قرآن جو تفسير يوناني فلسفي ۽ سائنس جي روشني ۾ ڪيو هو جنهن ڪري بشمار غلط فهميون پيدا ٿي پيون. مولانا جو خيال هو ته قرآن کي اهڙي طرح سمجهڻ گهرجي، جهڙي طرح پيغمبر اسلام ۽ ان جي اصحابن سمجهيو هو، جيڪي پاڻ کي سڀني اڳين نبين جو صحبح وارث خيال ڪندا هئا. قرآن جو بيان آهي ته: لا نفرق بن احد من رسلِھ ”اسين ان جي پيغمبرن مان ڪنهن ۾ فرق نه ڪندا آهيون.“ اهڙين سڀني ڳالهين ۾ مولانا پنهنجن خيالن جا بهترين مفسر آهن، تنهن ڪري اسين ان ڏانهن رجوع ڪريون ٿا.
الهلال ۾ هڪ سوال جو جواب ڏيندي مولانا لکن ٿا:
”مذهب ۽ ان جي پيروڪارن جي فرق کي هميشه سامهون رکڻ گهرجي. اهي ٻه مختلف شيون آهن هڪ ناهن. مذهب متعلق اسان جون ٻه ڀاڱي ٽي مايوسيون انهيءَ غلطيءَ جو نتيجو ٿين ٿيون، جو اسان اڪثر ڪري انهن ٻنهي جي عددي اختلاف کي وساري ڇڏيون ٿا. دنيا جي ڪا به تعليمي صداقت اهڙي ناهي جنهن جي پوئلڳن جي فهم ۽ عمل کي حجت قرار ڏيئي حقيقت طرف قدم وڌائي سگهون. سچ جي واٽ هڪ کانسواءِ ٿي نٿي سگهي. تنهن ڪري بظاهر قرآن لاءِ ٻه طريقا ٿي پئي سگهيا: يا ته هو سڀني مذهبن جي پوئلڳن جي تصديق ڪري يا سڀني کي ڪوڙو ليکي. سڀني کي سچو سمجهي نه پيو سگهجي، ڇاڪاڻ ته اهڙي صورت ۾ دنيا جو مذهبي صداقت کان خالي هئڻ ليکجي ها ۽ انسان جي روحاني تربيت جا سمورا بنياد تباهه ٿي وڃن ها. ان ڪري هن ٻنهي طريقن مان ڪو به طريقو اختيار نه ڪيو ۽ هڪ ٽئين واٽ ورتي. هن چيو ته دنيا جا سڀئي مذهب حق آهن پر دنيا ۾ مذهبن جا پيروڪار حق کان منحرف ٿي ويا آهن. جيتري قدر به گمراهي، اختلاف، دعويٰ جي جنگ ۽ الڳ ٽوليون ٺاهڻ جو جهڳڙو آهي، انهن مذهبن جي پيروڪارن جي فهم ۽ عمل ۾ آهي، مذهب جي تعليم ۾ ناهي. جيڪڏهن مذهب جي مڃيندڙن جي ان اختلاف کي دور ڪيو وڃي جيڪو حق ڪو نه آهي ته هر جماعت وٽ اها شيءِ بچندي جا حق آهي. اهو ئي دنيا جي مذهبن جو ”گڏيل حق“ دنيا جي عالمگير روحاني سچائي آهي.“ ( )
الهلال ۾ هڪ ٻي سوال جي جواب ۾ فرمائين ٿا:
”قرآن ڪريم جي مطالعي ۽ تدبير ۾ اوهان کي جيڪي مشڪلاتون پيش اچن ٿيون اهي ايستائين اينديون رهنديون، جيستائين ان باري ۾ چند بنيادي اصول واضح نه ٿي وڃن. مختصر طور تي هيئن کڻي سمجهو ته پهرين صدي کان پوءِ قرآن ڪريم جي فهم ۽ تدبر جون ٻه واٽون ٿي ويون. هڪ قرآني ۽ ٻي غير قرآني... غير قرآني طريقي مان مقصد اهي سڀئي طريقا آهن، جيڪي قرآن مان نه، بلڪه مفسرين قرآن جي ذوق ۽ فڪر مان پيدا ٿيا. انهن وضعي (گهڙيل) علمن جي اشاعت، ايراني، رومي ۽ هندي تمدن کي نقل ڪرڻ ۽ عجمي قومن سان ميل ميلاپ جو قدرتي نتيجو هئي. مفسرن جي هر گروهه قرآن جي مطالبن کي اهڙي شڪل ۽ نوعيت ۽ ڏٺو ۽ پيش ڪيو، جهڙي شڪل ۽ نوعيت جي فڪري حالت انهن جي اندر پيدا ٿي هئي. آهستي آهستي اها حالت ٿي ويئي جو قرآن جا لفظ، ترڪيبون، انداز بيان، دليل ۽ حجتون، وعظ ۽ حڪم هڪ جدا نوعيت اختيار ڪري ويا. قرآن جي تعليم ۽ بيان جو سمورو بنياد فطرت ۽ فطرتي سادگي تي آهي. علوم ۽ فنون جو سمورو بنياد علمي طرح ان جي گهاڙيٽي ۽ وري گهاڙيٽي جي تعلق ۽ ڪاوشن تي رکيل آهي. اُن جو نتيجو هي نڪتو جو جيئن جيئن پڙهندڙن پاران گهاڙيٽي جي محويت وڌندي ويئي تيئن تيئن فطرت جي ذوق ۽ فهم جي لياقت گهٽ ٿيندي ويئي. ايستائين جو اهڙو زمانو اچي ويو جنهن ۾ ماڻهوءَ جو دماغ ايتري قدر هيئتي طريقن جي بحث جو عادي ٿي ويو، جو ڪنهن اهم ۽ عظيم ڳالهه کي سادي ۽ سولي صورت ۾ ڏسي نٿي سگهيو. مقدمن لکڻ جي طريقي جو سمورو بنياد وضعي علمن جي فطري تقاضائن تي هوندو آهي. اهي اصول ڪنهن به حال ۾ حقيقي نه آهن ۽ نه هر زماني جو علمي استعداد يڪسان طور تي ان جو اعتراف ڪري سگهي ٿو. هي ممڪن آهي ته ڪالهه جيڪا ڳالهه بنيادي اصول ڪري سمجهي ويندي هئي، اڄ ڪمزور دليل ٿي پوي، جنهن جو ماڻهو مذاق ڪن. ايمان جو بنياد اهڙن بدلجندڙ ۽ غير مستقل اصولن تي ٿي نٿو سگهي. ( )
ان بحث جي سلسلي ۾ هڪ ٻي جاءِ تي لکن ٿا:
”افسوس! قرآن ڪيڏانهن وٺي وڃڻ گهري ٿو ۽ دنيا ان کي ٽِڪڻ تي کڻي ڪيڏانهن هلي پئي آهي. اسان جا مفسر ۽ متڪلم (يعني علم ڪلام جا ماهر) ارسطو جي منطق ۽ يونانين جي دانشمندي ۾ ايترو ته گم ٿي ويا جو انهن کي ٻين راهن جي خبر نه رهي. “ ( )
فيبروري سن 1920ع ۾ مجلس خلافت بنگال کي خطاب فرمائيندي، مولانا چيو ته:
”دنيا ۾ سمورن جهڳڙن ۽ اختلافن جو هڪ وڏو سبب حقيقت جي هيڪڙائي، نالن ۽ اصطلاحن جي گهڻائي آهي. سچ جي ڳولا جا اڪثر جهڳڙا شهد ۽ عسل جي قصي کان وڌيڪ ناهن. يعني سچائي هر جاءِ تي ۽ هر عمل جي واٽ ۾ حقيقت ۽ نالي جي لحاظ کان هڪ ئي آهي پر ويس مختلف ٿي ويا آهن. مصيبت هي آهي ته دنيا معنيٰ کي ماڻڻ بجاءِ لفظن جي پوڄا ڪري ٿي، سڀئي هڪ ۽ ساڳي حقيقت جا طلبگار ۽ پرستار آهن پر صرف نالن جي اختلاف سبب پاڻ ۾ وڙهي رهيا آهن. هڪ چوي ٿو شهد ٻيو چوي ٿو عسل؛ مگر ڪو به ناهي جيڪو انهن کي سمجهائي ته ٻنهي جو مقصد ساڳيو آهي... مذهبي اختلافن کان وٺي، معاشرت ۽ رسمن رواجن جي ننڍن ننڍن اختلافن تائين هر جاءِ تي اهڙائي ڪارڻ آهن. جيڪڏهن ٿي سگهي ته صورتن ۽ نالن جا اهي سمورا پردا کنيا وڃن ۽ حقيقت بي نقاب ٿي سامهون اچي ته دنيا جا جهيڙا جهٽا هڪدم ختم ٿي وڃن ۽ سڀئي وڙهندڙ ڏسي وٺن ته سڀني جو مقصد ساڳيو آهي، جيتوڻيڪ ويس مختلف آهن. سڀني جو مقصود ساڳيو آهي، توڻي جو نالا عليحده آهن.“
ڪنهن ٻي جاءِ تي فرمائين ٿا:
”هڪ مذهب موروثي مذهب آهي، جنهن کي پيءُ ڏاڏا مڃيندا اچن ٿا ۽ اوهان به مڃيندا رهو ٿا. ٻيو جا گرافيائي مذهب آهي، جيڪو زمين جي ڪنهن خاص ٽڪري ۾ رهڻي ڪهڻيءَ جي هڪ عام واٽ بڻجي ويو آهي. سڀ ان تي هلن ٿا ۽ اوهان به هلندا رهو ٿا. ٽيون آدمشماري جو مذهب آهي. آدمشماري جي ڪاغذن ۾ هڪ خانو ٿئي ٿو، جنهن ۾ اسلام درج ڪرائي ڇڏيو. چوٿون رسمي مذهب آهي، جيڪو رسمن ۽ روايتن جو هڪ مجموعو بڻجي پيو آهي، ان کي نه ڇيڙيو بس عمل ڪندا رهو... پر انهن سڀني مذهبن کان علاوه مذهب جي هڪ حقيقت اڃا به رهجي وڃي ٿي. تعريف ۽ تميز جي لحاظ کان ان کي حقيقي مذهب جي نالي سان سڏڻو پوي ٿو، جنهن جي واٽ اسان کان وڃائجي وئي آهي.
ہمیں ورق کہ سیہ گشت مدعا اینجاست!
(هنن ڪارن ڪيل ٻن پنن ۾ جيڪي ڪجهه لکيو ويو آهي؛ اهو منهنجو مقصد آهي.)
ان هنڌ تي پهچي اها حقيقت بي نقاب ٿي پوي ٿي ته علم ۽ مذهب متعلق جيترا به جهڳڙا آهن، اهي حقيقت ۾ علم ۽ مذهب جا ناهن پر مذهب جي دعويدارن جي بيوقوفين، ظاهر پرستين ۽ قانون سازين جا آهن. حقيقي علم ۽ حقيقي مذهب جيتوڻيڪ، جدا جدا رستن تي هلندا رهن ٿا پر آخرڪار هڪ منزل تي پهچي وڃن ٿا.“ ( )
مذهب ۽ سائنس جي اختلاف ۽ فرق کي مولانا هن طرح بيان ڪن ٿا:
”فلسفو شڪ جو دروازو کولي ڇڏي ٿو ۽ وري بند نٿو ڪري سگهي. سائنس ثبوت ڏئي ٿي پر عقيدو نٿي ڏيئي سگهي پر مذهب عقيدو ڏئي ڇڏي ٿو، ثبوت نٿو ڏي. هت زندگي گذارڻ لاءِ صرف ثابت ٿيل حقيقتن جي ضرورت ناهي پر عقيدي جي به ضرورت آهي. اسين صرف انهن ڳالهين تي قناعت نٿا ڪري سگهون جن کي ثابت ڪري ٿا سگهون ۽ مڃي ٿا وٺون. اسان کي ڪي ڳالهيون، اهڙيون به گهرجن جن کي ثابت نٿا ڪري سگهون، پر انهن کي قبول ڪريون ٿا.“ ( )
ان زماني ۾ مولانا ٻه بحث ڇيڙيا هئا: قرآن ان فطري طريقي سان سمجهڻ گهرجي، جنهن طريقي سان پيغمبر ﷺ ۽ اصحابن سمجهيو هو. ان مقصد لاءِ اهو ضروري آهي ته قرآن جا اهي سمورا تفسير جيڪي قرون وسطيٰ جي پيدا ڪيل اصطلاحن ۾ قرآن جي تشريح ڪن ٿا، نظرانداز ڪري ڇڏجن. ترجمان القرآن جي مقدمي ۾، جيڪو رانچي ۾ نظربندي دوران لکيو ويو پر سن 1931ع ۾ شايع ٿي سگهيو هو. مولانا فرمائين ٿا:
”قرآن حڪيم پنهنجي طرز اسلوب، انداز بيان، خطاب ۽ استدلال جي طريقي، مطلب ته پنهنجي هر ڳالهه ۾ اسان جي گهڙيل ۽ جڙتو طريقن جو پابند ناهي ۽ نه ان کي پابند هئڻ گهرجي. هو پنهنجي هر ڳالهه ۾ نرالو طريقو رکي ٿو ۽ اهو ئي بنيادي فرق آهي، جيڪو نبين سڳورن جي هدايت جي طريقن کي علم ۽ حڪمت جي هٿرادو طريقن کان ممتاز ڪري ٿو. قرآن جڏهن نازل ٿيو ته هن جي مخاطبن جو پهريون گروهه به اهڙو ئي هو. تمدن جي گهڙيل ۽ جڙتو طريقن جو رنگ مٿن نه چڙهيو هو ۽ انهن جو دماغ فطرت جي سنئين سڌي فڪري حالت تي قائم هو.“
(ڏسو: ترجمان القرآن، جلد ٻيو.)
اهو درست آهي پر عربي ٻوليءَ جي نوعيت ۽ قدامت کي نظر ۾ رکندي، مولانا مفسرن جي هن نظريي کي ته ”عربيءَ کي ٻولين جي تخليق ۽ نشوونما جي تبديليءَ جو هڪ تڪڙو ڦيرو سمجهڻ گهرجي“ رد ڪري ڇڏيو. هُن هِن ڳالهه تي زور ڏنو ته عربي ٻولي هڪ ڊگهي تاريخ رکي ٿي، جيڪا تاريخ جي ابتدا کان اڳ شروع ٿئي ٿي ۽ صدين جي ورثي لڳاتار ادبي زندگيءَ مان ظهور پذير ٿي آهي، بنيادي فرق جيڪو متن ۾ ٻڌايو ويو اهو هي آهي ته يوناني فلسفي جا اصطلاح پنهنجي مفهوم کي دور نه ڪري سگهيا، جڏهن ته عربي ٻوليءَ جا اصطلاح پيغمبر اسلام ﷺ جي بعثت کان پهريان به انهن يوناني اصطلاحن جي اثر کان پاڪ هئا.
مولانا لکن ٿا ته:
”نتيجو هي نڪتو جو قرآن پنهنجي جنهن شڪل ۽ صورت ۾ نازل ٿيو هو، بلڪل اهڙو ئي انهن جي دلين ۾ لهي ويو ۽ انهن کي قرآن جي فهم ۽ معرفت ۾ ڪنهن به قسم جي ڏکيائي محسوس نه ٿي. اصحاب سڳورا پهرين دفعي قرآن جي جيڪا آيت يا سورت ٻڌندا هئا ته ٻڌندي ئي ان جي حقيقت سمجهي وٺندا هئا...
جڏهن ڪنهن ڪتاب جي تعليم متعلق هيءَ سوال پيدا ٿئي ته ان جو مطلب ڪهڙو آهي، ته قدرتي طور تي انهن ماڻهن جي فهم کي ترجيح ڏني ويندي، جن خود صاحبِ ڪتاب کان ان جو مطلب سمجهيو هوندو... قرآن ٽيويهن سالن ۾ درجي به درجي نازل ٿيو ۽ جيترو به نازل ٿيندو هو، اصحاب سڳورا ٻڌندا هئا، نمازن ۾ ورجائيندا هئا ۽ جيڪو ڪجهه پڇڻو پوندو هو، خود پيغمبر اسلام ﷺ کان پڇي وٺندا هئا. منجهانئن ڪي اصحابي خصوصيت سان قرآن فهميءَ ۾ ممتاز هئا ۽ جن لاءِ پيغمبر اسلام ﷺ شاهدي ڏني آهي. مذهبي خوش اعتماديءَ جي بنياد تي نه، پر قدرتي طور تي انهن جي فهم کي بعد وارن ماڻهن جي فهم تي ترجيح هئڻ گهربي هئي پر بدقسمتيءَ سان ائين نه سمجهيو ويو. پوءِ جي ماڻهن پنهنجي پنهنجي دؤر جي فڪري اثرن جي ماتحت نيون نيون ڪاوشون شروع ڪيون ۽ سلف جي واضح ۽ چٽن تفسيرن خلاف هر پهلوءَ ۾ پير پاتائون. چيو ويو: سلف ايمان ۾ قوي آهن ليڪن علم ۾ خلف جو طريقو قوي آهي.“ حالانڪه خود سلف جو پاڻ متعلق هي اعلان هو ته، ”ابرّهم قلوباً واعمقهم علماً-“ نتيجو هي نڪتو جو روز بروز حقيقت غائب ٿيندي ويئي ۽ اڪثر رخن ۾ هڪ صاف ڳالهه، منجهندي منجهندي ناقابل حل بڻجي پئي..... تفسير قرآن جو پهريون دور اهو آهي، جڏهن اسلامي علمن جي اشاعت ۽ ڪتابت شروع نه ٿي هئي. ٻيو دؤر اشاعت ۽ ڪتابت کان شروع ٿيو. اسان سمجهون ٿا ته اڃا ٻيو دور شروع ئي ٿيو هو ته قرآن لاءِ اهو گهاڙيٽي وارو نمونو ٺهڻ شروع ٿي ويو ليڪن ان جي انتها فلسفي ۽ علوم جي اشاعت واري آخري زماني ۾ ٿي. اهو ئي دؤر هو جڏهن امام فخر الدين رازي (سن1150 کان 1210ع) تفسير ڪبير لکيو ۽ پوري ڪوشش ڪيائين ته قرآن کي لفظن جي گهاڙيٽي وارو سراسر مصنوعي لباس پهرائي ڇڏجي. جيڪڏهن امام جي نظر اصل فڪر واري حقيقت تي هجي ها ته هن جو سمورو تفسير نه، تڏهن به گهٽ ۾ گهٽ ٻه ڀاڳي ٽي حصو يقيناً اجايو ٿي وڃي ها.
اها مصيبت صرف استدلالي طريقي تائين محدود نه رهي، پر سمورن رخن/گوشن تائين پکڙجي ويئي. منطق ۽ فلسفي جي بحث ۾ مختلف نوان اصطلاح پيدا ڪيا ويا. عربي لغت جا لفظ انهن اصطلاحن جي معنيٰ ۾ پيش ٿيڻ لڳا. اهو ظاهر آهي ته قرآن جو موضوع يوناني فلسفو ناهي ۽ نه قرآن نازل ٿيڻ وقت عربي ٻولي، يوناني ٻوليءَ جي اصطلاحن کان واقف هئي. تنهن ڪري قرآن ۾ جتي به اهڙا لفظ آيا آهن، انهن جي معنيٰ اها ٿي نٿي سگهي، جيڪا هٿ ٺوڪين اصطلاحن کانپوءِ ڪئي ويئي. پر هاڻي انهن مان اهو ئي مفهوم ورتو ويو ۽ ان جي بنياد تي ڀانت ڀانت جا بي مقصد بحث شروع ڪيا ويا. اهڙي طرح خلود، احديت، مثليت، تفصيل، حجته، برهان، تاويل وغيره جهڙن لفظن مان اها معنيٰ ورتي ويئي، جيڪا پهرين صديءَ جي ڪنهن به قرآن ٻڌندڙ جي وهم ۽ گمان ۾ ئي نه هئي.
انهيءَ سوچ جو اهو به نتيجو نڪتو جو هي سمجهيو ويو ته قرآن کي وقت جي علمي تحقيقات جو ساٿ ڏيڻ گهرجي. بهرحال ڪوشش ڪئي ويئي ته ارڪمڊيز جي اصول کي قرآن مٿان لاڳو ڪيو وڃي. بلڪل ان وانگر جهڙي طرح اڄڪلهه جي دانش فروشن جي تفسير جو طريقو هي آهي ته موجوده علم هيئت جي مسئلن کي قرآن مٿان چپڪائجي... هر دؤر ۾ ڪو به شڪ ناهي ته اسلامي تاريخ جو هي ڪارنامو هميشه يادگار رهندو ته علماءِ حق، وقت جي سياسي قوت اڳيان ڪڏهن به هٿيار ڦٽا نه ڪيا آهن ۽ نه ڪڏهن هن ڳالهه کي برداشت ڪيو آهي ته اسلام جا عقيدا ان کان متاثر ٿين پر وقتي تبديليون صرف سياست کان نٿيون اچن، انهن جي نفسياتي اثر جا دروازا به بيشمار ٿين ٿا ۽ جڏهن اهي دروازا کلن ٿا ته ڪنهن جي بند ڪرڻ سان بند نٿا ٿين. انهن اثرن جي موجودگيءَ ۾ عقيدن ۽ عملن کي محفوظ رکي سگهجي ٿو ۽ علماءِ حق انهن کي محفوظ رکيو پر دماغ ۽ ذهن محفوظ نه پئي رکي سگهيا ۽ نه ڪي محفوظ رهيا.
چوٿين صدي هجريءَ کانپوءِ اسلامي علمن جي تاريخ جو مجتهداڻو دؤر ختم ٿي ويو ۽ تمام ٿورن کي ڇڏي ڪري عام واٽ تقليد جي واٽ ٿي ويئي، جنهن تفسير تي به پوري طرح اثر ڪيو. هر شخص جيڪو تفسير لکڻ لاءِ تڪليف ڪندو هو، ڪنهن اڳئين جي لکيل تفسير کي سامهون رکندو هو. پوءِ اکيون ٻوٽي ان تي پٺيان هلندو رهندو هو. جيڪڏهن ٽين صديءَ ۾ ڪنهن مفسر کان ڪا غلطي ٿي ويئي ته ڇا اهو ضروري آهي ته نائين صديءَ جي تفسيرن تائين لڳاتار ٿيندي رهي؟ ڪنهن به ان ڳالهه جي ضرورت محسوس نه ڪئي ته ڪجهه گهڙين لاءِ تقليد کان الڳ ٿي، تحقيق ڪري معلوم ڪجي ته معاملي جي حقيقت ڇا آهي! آهستي آهستي تفسير نويسيءَ جون همتون ايتريون پست ٿينديون ويون جو ڪنهن مروج تفسير تي حاشيو لکڻ کانسواءِ ڪنهن به قدم اڳتي نه وڌايو. بيضاوي ۽ جلالين جا حاشيا ڏسو، هڪ ٺهيل جاءِ کي ليپاپوچي ڪرڻ سان ڪهڙيءَ نه طرح تصنيف جي قوت جو زيان ڪيو ويو آهي... ڪو به مروج تفسير کڻي ڏسو، جنهن مقام جي تفسير ۾ متعدد قول موجود هوندا ته اُتي اڪثر ان قول کي ترجيح ڏيندا جيڪو سڀني کان وڌيڪ ڪمزور ۽ بي محل هوندو. جيڪي قول نقل ڪندا ان ۾ بهتر قول موجود هوندو، پر ان کي نظرانداز ڪر ڇڏيندا.“ ( )
اها راءِ جيتوڻيڪ سخت نظر اچي ٿي، پر اصولي طرح صحيح آهي. مسلمانن جو ديني فڪر ماٺو ٿي ويو آهي. البيروني، سلطان محمود غزنويءَ جي زماني ۾ مسلمانن جي علم متعلق به اهڙو ئي خيال ظاهر ڪيو هو جيڪو مولانا جو آهي. هن چيو ته هن وقت علمي ترقي ناممڪن آهي. فڪر جي ان جمود... يا جيئن مولانا فرمايو آهي ته اجتهاد جو دروازو بند ٿيڻ جي سببن جي تحققي ڪرڻ ضروري آهي.
جدت اها ناهي ته قرون وسطيٰ جي ان دينياتي نظام جي مذمت ڪئي وڃي. ان جون قباحتون ته پاڻ ئي ظاهر آهن. جدت ته اها آهي، جو ان جي جاءِ تي مولانا خود هڪ مثبت شيءِ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مولانا آزاد حقيقت ۾ هڪ ترقي پسند انقلابي مفڪر ۽ حقيقي آزادي ۽ حريت تي يقين رکندڙ انسان هو. ليڪن هن کي عالمن جي دائري ۾ ان ڪري داخل ڪيو وڃي ٿو،ڇاڪاڻ ته هو دين جو علم رکندڙ هو ۽ ٻين عالمن کان ممتاز هو. هو هڪ قوم پرست (نيشنلسٽ) به هو،ڇاڪاڻ ته هن جو ايمان هو ته قرآن مذهبي نفرت نٿو سيکاري، بلڪه شفقت جي تعليم ڏئي ٿو. انساني فردن جي وچ ۾ مذهبي اختلاف جي باوجود صحيح اخلاقي تعلق قائم ڪرڻ لاءِ چوي ٿو. اهڙي طرح مولانا فرمائين ٿا:
پورن ستاويهن سالن کان وٺي قرآن ڏينهن رات منهنجي فڪر و نظر جو موضوع رهيو آهي. هن جي هڪ هڪ سورت. هڪ هڪ مقام، هڪ هڪ آيت ۽ هڪ هڪ لفظ تي مون وادين جون واديون ۽ مرحلن تي مرحلا طئي ڪيا آهن. تفسير جي ڪتابن جو جيترو به ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل ذخيرو موجود آهي، مان چئي سگهان ٿو ته ان جو وڏوحصو منهنجي نظر مان گذريو آهي ۽ قرآني علم جو ڪو به گوشتو ناهي، جنهن کان وس آهر ذهن بي پرواهي ۽ جستجو غفلت ڪئي هجي.
اڄڪلهه علم ۽ فڪر جي واٽ ۾ قديم ۽ جديد جي تقسيم ڪئي وڃي ٿي، پر مون لاءِ اها تقسيم ڪا ورڇ ناهي. جيڪو ڪجهه قديم آهي، اهو مون کي ورثي ۾ مليو ۽ جيڪو ڪجهه جديد آهي، ان لاءِ پنهنجي واٽ پاڻ ڪڍي اٿم. مون لاءِ وقت جون جديد واٽون به اهڙيون ئي ڏٺل وائٺل آهن جهڙيون قديم واٽون.
رہا ہوں رند بھی میں اور پارسا بھی میں،
میری نظر میں ہیں رندان و پارسا ایک!
خاندان، تعليم ۽ سماج جي اثر جيڪو ڪجهه منهنجي حوالي ڪيو هو، مان پهرين ڏينهن کان ان تي قناعت ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ تقليد جون رڪاوٽون ڪنهن به گوشي ۽ راهه کي روڪي نه سگهيون ۽ تحقيق جي ماندگي ڪنهن به ميدان ۾ ساٿ نه ڇڏيو.
ہیچ گہ ذوقِ طلب از جستجو بازم نہ داشت،
دانہ می چیدم دران روزی کہ خرمن داشتم۔
(مون کي ڪنهن به وقت گهرج ۽ طلب جي لذت جستجوءَ کان باز نه رکيو، مان ان زماني ۾ به هڪ هڪ داڻو چونڊيندو رهيس، جڏهن مون وٽ اناج جا ڍڳ۽ انبار موجود هئا.)
منهنجي دل جو ڪو يقين اهڙو ناهي، جنهن ۾ شڪ جا سمورا ڪنڊا نه چڀيا هجن ۽ روح جو ڪو اهڙو اعتماد ناهي، جيڪو انڪارجي سڀني آزمائشن مان نه گذريو هجي. مون زهر جا ڍڪ به زم زم ڪري پيتا آهن ۽ ترياق جا نسخا به هر دارالشفاءَ جا آزمايا آهن. جڏهن مان اُڃايل هوس ته منهنجي اُساٽ ٻين وانگر نه هئي ۽ جڏهن سيراب ٿيس ته منهنجي سيرابي جو سرچشمو به عام واٽ تي نه هو.
راہی کہ خضر داشت ز سر چشمہ دور بود
لب تشنگی زاده دگر برده ايم ما!
(جنهن واٽ تي خضر هليو پئي، اها آب حيات جي چشمي کان گهڻو پري هئي، اسان کي پنهنجي اُساٽ خضر کان به جدا واٽ ڏيکاري، جنهن ڪري ڪامياب ٿياسين.)
ان سموري عرصي جي جستجو ۽ طلب کانپوءِ قرآن کي جهڙو ۽ جيترو سمجهي سگهيو آهيان، ان کي هن ڪتاب جي صفحن تي پکيڙي ڇڏيو اٿم.
سبک ز جائی نگيری، کہ بس گران گهرست
متاع من کہ نصيبش مباد ارزانی ! ( )
(منهنجي هن ڪوشش کي گهٽ نه سمجهه ڇو ته هي وڏو قيمتي موتي آهي. خدا ڪري ته منهنجي هِن سرمائي کي گهٽ قيمت نه سمجهيو وڃي.)
ترجمان القرآن جا صرف ٻه جلد شايع ٿيا جنهن ۾ هڪ ديباچو، سورت الفاتحه جو تفسير، ارڙهن سپارن جو ترجمو ۽ تفسير شامل آهي. باوجود ان ڳالهه جي ته اهو تفسير نامڪمل آهي، پر تنهن هوندي اسلامي ادب ۾ بينظير ڪتاب سمجهيو وڃي ٿو. سورت فاتحه سموري قرآن جو خلاصو آهي. ستن آيتن واري هن ابتدائي سورت تي، مولانا جيڪو تفسير لکيو آهي ان ۾ قرآن حڪيم جا سمورا بنيادي اصول بيان ڪيا ويا آهن. اها هڪ بي مثال تصنيف آهي، تنهن ڪري هت چند اهم نُڪتا بيان ڪجن ٿا. مولانا ”وحدت اديان“ متعلق لکن ٿا:
1- وجود باري جو عقيدو سڀني مذهبن ۾ موجود آهي. يعني اهو انسانذات جو گڏيل ورثو آهي. خدا جي عبادت ڪرڻ، انسان جي فطرت ۾ پيٽيل آهي. سڀئي مذهب انهيءَ سچائيءَ جي تعليم ڏيندا رهيا آهن.
2- مذهبي فرقن جا اختلاف صرف ٽن شين ۾ نظر اچن ٿا:
(الف) صفات الهيه تي مختلف طريقن سان اصرار.
(ب) عبادت جي طريقن ۾ فرق.
(ج) شريعتن جو اختلاف.
اهڙن اختلافن جو ڪجهه ڪارڻ ته زمان ۽ مڪان جو اختلاف آهي ۽ ڪجهه انساني ذهن جي مرتبن جي اوسر آهي، وجود باري تعاليٰ متعلق ڪنهن کي ڪا نئين ڳالهه چوڻي ڪا نه آهي. ان باري ۾ نبين جو ساڳيو ئي پيغام رهيو آهي. خدا جي ذات عقل جي پهچ کان تمام مٿاهين آهي.
مولانا، سر آليور لاج جي تحرير جو هڪ اقتباس ڏنو آهي: ”ذرڙي جو اهم مرڪز جيڪو بجليءَ جي واڌو چارج مان ٺهيو آهي، ان جي چؤگرد برقي قوت جي حرڪت کان وٺي سج جي چوڌاري، سيارن جي گردش تائين، هر شيءِ هڪ قانون مقدر ڏانهن اشارو ڪري ٿي.“ پر مولانا جي نظر ۾ اهو قانون مقدر ڪو مادي علتن ۽ ان جي اثرن جو رڳو هڪ سلسلو ناهي بلڪه هڪ ڪائناتي يا اخلاقي قانون آهي يا قرآن جي نظر ۾ ”فطرت الله“ آهي. مقصد الهيه جو قانون. خدا دنيا جي هدايت فرمائي رهيو آهي. اصل خلين ۽ زندهه مخلوق جي ظهور کان اڳ اعليٰ ۽ بلند درجن ڏانهن ارتقاءَ جي طبعي تقاضا آهي. ( ) پر جڏهن حياتيءَ جو پهريون ڀيرو ظهور ٿئي ٿو ته اسين ان عمل کي وڌيڪ بهتر نموني سمجهي سگهون ٿا. الاهي هدايت، جنهن لاءِ قرآن ‘هديٰ’ ۽ ‘وحي’ جا لفظ استعمال ڪيا آهن، اها هدايت ادنيٰ مخلوق کي به وجدان جي صورت ۾ رهنمائي ڪري رهي آهي. اها رهنمائي تجربي سان سکي ۽ ان سکيل علم کي پنهنجي اولاد تائين پهچائڻ جي قابليت جو نالو آهي. اعليٰ حيوانن ۾ اها الاهي هدايت، حواسن ۽ عقل جي ذريعي رهبري ڪندي آهي. ( ) انسان، جنهن کي اخلاقي قانون موجب زندگي بسر ڪرڻ جو مڪلف ڪيو ويو آهي، ان کي نبين ۽ رسولن جي ذريعي هدايت ڪئي ويئي. مولانا، ڊارون جي نظريي تنازع للبقاء ۽ بقاء اصلح (جنهن کي هو بقاء انفع سان تعبير ڪري ٿو) کي به مڃي ٿو پر ان لاءِ الاهي هدايت جو هجڻ ضروري سمجهي ٿو، ڇاڪاڻ ته هدايت الاهيه جي مفروضي کان سواءِ حيوان ذات جي ارتقاء سمجهه ۾ نه ٿي اچي. مولانا فرمائين ٿا ته انتخاب فطرت انساني جو قانون معاشري تي به اهڙو ئي لاڳو ٿئي ٿو، جهڙو حيوان ذات تي. جهڙي طرح فطرت فائديمند انواع کي زندهه رکي ٿي ۽ غير فائديمند انواع کي ختم ڪري ٿي، اهڙي طرح اهي معاشرا باقي رکيا وڃن ٿا، جن جو تحفظ اسان ذات لاءِ فائديمند ٿئي ٿو ۽ غير فائديمند فنا ڪيا وڃن ٿا. خدا تعاليٰ ان کي پنهنجي رحمت قرار ڏئي ٿو. جيڪڏهن ائين نه هجي ها ته بني نوع انسان ۾ ظلم ۽ فساد کي مٽائڻ لاءِ انسان ذات جي ڪا صورت نه هجي ها.
جيئن سڀئي ڄاڻن ٿا ته قرآن جي تعليم، تاريخ انساني جو هڪ جامع تصور پيش ڪري ٿي. ان جو خلاصو مولانا جي لفظن ۾ هن طرح آهي:
”قرآن چوي ٿو ته شروعات ۾ انساني گروهن جو هي حال هو ته اُهي فطري زندگي بسر ڪندا هئا. انهن ۾ نه ڪو اختلاف ۽ نه ڪا دشمني هئي. سڀني جي زندگي هڪڙي نموني تي هئي ۽ سڀئي پنهنجي فطري هيڪڙائي تي راضي هئا. پوءِ انساني نسل جي گهڻائي ۽ گذران جي وسيلن جي وسعت سان اختلاف پيدا ٿي پيا. ان اختلاف فرقي بندي، ظلم ۽ ڏاڍ جي صورت اختيار ڪئي. هر گروهه ٻئي گروهه کان نفرت ڪرڻ لڳو ۽ هر ڏاڍو هيڻي جي حقن کي پائمال ڪرڻ لڳو. جڏهن اهڙي صورتحال پيدا ٿي ته ضروري هو ته انسان ذات جي هدايت، عدل ۽ انصاف جي قيام لاءِ وحي الاهي جي روشني ظهور ۾ اچي. اها روشني ظاهر ٿي ۽ خدا جي رسولن جي دعوت ۽ تبليغ جو سلسلو قائم ٿيو. اهڙن سڀني رهنمائن جن جي تبليغ جو سلسلو قائم ٿيو، اهڙن سڀني رهنمائن جن جي ذريعي ان هدايت جو سلسلو شروع ٿيو، انهن کي ‘رسول’ جي نالي سان سڏيو ويو، ڇاڪاڻ ته اهي خدا جي سچي پيغام کي پهچائڻ وارا هئا ۽ رسول جي معنيٰ ئي پيغام پهچائڻ وارو آهي.“ ( )
مولانا فرمائين ٿا ته:
”جڏهن اسين انساني زندگيءَ جي مختلف مرحلن کي سامهون رکي خدا متعلق انساني تصور جو جائزو وٺون ٿا ته انهن تصورن ۾ اسان کي هڪ عقلي ارتقا نظر اچي ٿي. ائين معلوم ٿو ٿئي ته جيئن انسان جي مادي سوچ ۽ فڪر ۾ ترقي ٿي آهي، تيئن خدا متعلق به هن جي تصور ۾ ترقي ٿي آهي ۽ ارتقا ادنيٰ کان اعليٰ ڏانهن ٿي آهي. اسان لاءِ ان ارتقا جي شروعاتي ڪڙين جو پتو لڳائڻ مشڪل آهي. ڇاڪاڻ ته جيئن جيئن اسان پوئتي وڃون ٿا ته تاريخ جي روشني جهڪي ٿيندي ٿي وڃي ۽ نبين ڏانهن موڪليل وحي ۽ تفصيل نٿا ملن.“ (1)
از: محمد مجيب
(پروفيسر همايون ڪبير جي ڪتاب ‘مولانا ابوالڪلام آزاد’ تان ترجمو ڪيل)