جنين ڏاندنه ٻج، تنين تنهنجو آسرو
وَ اللّٰہُ فَضَّلَ بَعۡضَکُمۡ عَلٰی بَعۡضٍ فِی الرِّزۡقِ ۚ فَمَا الَّذِیۡنَ فُضِّلُوۡا بِرَآدِّیۡ رِزۡقِہِمۡ عَلٰی مَا مَلَکَتۡ اَیۡمَانُہُمۡ فَہُمۡ فِیۡہِ سَوَآءٌ ؕ اَفَبِنِعۡمَۃِ اللّٰہِ یَجۡحَدُوۡنَ. (النحل:71)
”۽ (ڏسو) الله اوهان مان هڪڙن کي ٻين کان روزيءَ جي اعتبار کان برتري ڏني آهي (ته ڪو وڌيڪ ڪمائي ٿو ۽ ڪو گهٽ) پوءِ ائين ڇو نٿو ٿئي ته جن کي وڌيڪ روزي ڏني ويئي آهي، اهي پنهنجي روزي پنهنجن زيردستن کي موٽائي ڏين، حالانڪه سڀئي ان ۾ برابر جا حقدار آهن. پوءِ ڇا اهي ماڻهو الله جي نعمتن کان منڪر ٿي رهيا آهن؟“
دنيا ۾ انساني گذران جو ڪارخانو اهڙي طرح هلي رهيو آهي، جو هر قسم جي نفعي جي ذريعن جا دروازا هر انساني گروهه لاءِ کوليا ويا آهن پر ڪا به شيءِ ڪنهن کي گهر ويٺي نٿي ملي. ملندي ان کي، جيڪو ان جي ڪوشش ڪندو، هٿ پير هڻندو ۽ اهي سڀئي طريقا استعمال ڪندو جيڪي ان مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ضروري هوندا آهن.
پر هر انسان جي ذهني ۽ جسماني لياقت ۽ قوت هڪ جهڙي نٿي ٿئي. جيئن ته اها قابليت هڪ جهڙي نٿي ٿئي تنهن ڪري روزگار جي ذريعن جي حصول جي لحاظ کان سڀ برابر نه هوندا آهن. ڪنهن گذران جي ذريعن تي وڌيڪ قبضو ڪري ورتو ۽ ڪنهن گهٽ. ڪنهن کي ڪمائڻ جا گهڻا موقعا حاصل ٿيا ۽ ڪنهن کي گهٽ. پهريون جسماني قوتن ۾ مقابلو ٿيو ۽ طاقتور ڪمزور مٿان غالب پئجي ويو. پوءِ ذهن ۽ جسم جو مقابلو ٿيو ۽ ذهني قابليت جسماني قوت تي قابو پائي ورتو.
اها آيت قرآن جي انهن آيتن مان آهي، جنهن مان اسان معلوم ڪري سگهون ٿا ته ان باري ۾ قرآن جي تعليم جو رخ ڪهڙي طرف آهي. ان مان معلوم ٿيو ته قرآن ان ڳالهه تي اعتراض نٿو ڪري ته گذران جي لحاظ کان سمورن انسانن جي حالت هڪ جهڙي ناهي. ڪنهن وٽ کاڌ خوراڪ جو سامان وڌيڪ ۽ ڪنهن وٽ گهٽ آهي. پر اهو هِن ڳالهه کي برداشت نٿو ڪري ته روزي ڪمائڻ جي لحاظ کان سمورن ماڻهن جي حالت برابر نه هجي. ڪنهن کي ملي ۽ ڪنهن کي نه ملي. هو چوي ٿو ته هر انسان جيڪو پيدا ٿيو آهي، دنيا جي سامان ۽ رزق مان حصي وٺڻ جو هڪ جهڙو حقدار آهي. ڪنهن به ماڻهو ۽ گروهه کي اهو حق حاصل ناهي ته هن کي ان حق کان محروم ڪري. چاهي اهو طاقتور هجي يا ڪمزور، تندرست هجي يا بيمار، قابل هجي يا ناقابل ۽ دولتمند جي گهر پيدا ٿيو هجي يا فقير جي. جيڪڏهن انسان آهي ته ماءُ جي پيٽان اهو حق وٺي آيو آهي ته جيئرو رهي ۽ زندگيءَ لاءِ کاڌ خوراڪ حاصل ڪري.
هر ماڻهو زندگي جو گذارو ڪيئن حاصل ڪري سگهي ٿو؟ جيڪو ڪمزور آهي يا اهڙين حالتن ۾ وڪوڙيل آهي جو ڪمائڻ جو وجهه حاصل ڪري نٿو سگهي يا معذور ۽ لاچار ٿي پيو آهي، پوءِ اهو ڪمائيءَ جو ذريعو ڪٿان حاصل ڪندو؟ قرآن چوي ٿو ته هن طرح ته جن ماڻهن کي ڪمائڻ جو وڌيڪ موقعو مليو آهي، انهن جي ذمي خرچ ڪرڻ جو فرض به وڌيڪ آهي. اهي پنهنجي ڪمائيءَ مان هڪ حصو ڪمزورن کي ”موٽائي ڏين“ ڇاڪاڻ ته حقيقت ۾ ڪمائي جو اهو وڌيڪ حصو انهن ماڻهن جو هو، جيڪي ڪمزور هجڻ ڪري حاصل نه ڪري سگهيا ۽ هاڻي اها ڪمائي طاقتور وٽ هلي ويئي آهي. تنهن ڪري اها حقدارن کي موٽائي ڏني وڃي يعني جيڪو انهن جو حق آهي انهن کي ملي ويندو. قرآن چوي ٿو ته اها ڳالهه اوهان کي ان جو حقدار نٿي بڻائي ته اوهان کي روزي ڪمائڻ جا وڌيڪ موقعا ملي ويا آهن، تنهن ڪري سموري ڪمائي پنهنجي انفرادي زندگيءَ لاءِ رکي ڇڏيو. ڇاڪاڻ ته دنيا ۾ آمدنيءَ جا ذريعا ڪنهن خاص انسان جي ملڪيت نٿا ٿي سگهن. هت جيڪو ڪجهه آهي سڀني انسانن لاءِ آهي. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ وڌيڪ ڪمايو آهي ته ڪمائي سگهي ٿو، پر ائين نٿو ٿي سگهي جو سموري ڪمائي هن جي ٿي وڃي. جيڪي ڪجهه هن ڪمايو آهي، اهو اصل ۾ انسان ذات جي امانت هو ۽ هاڻي هن جي قبضي ۾ آهي. اهو ان تي قابض رهي سگهي ٿو پر پنهنجي لاءِ مخصوص ڪري نٿو سگهي. ان جو فرض آهي ته پاڻ به کائي ۽ ڪمزورن کي به کارائي جيڪي روز ي ڪمائڻ کان محروم رهجي ويا آهن.
حقيقت ۾ قرآن جي ان تعليم ۾ هي بنيادي اصول رکيل آهي ته هو انسان ذات جي مختلف فردن ۽ جماعتن کي هڪ ٻئي کان جدا نٿو سمجهي بلڪه سڀني کي هڪڙي ئي گهر جا ڀاتي سمجهي ٿو. اهڙا ڀاتي جي هڪ ٻئي سان لاڳاپيل هجن، هڪ ٻئي جي حال کان واقف هجن ۽ هڪ ٻئي سان تعاون ڪندڙ هجن. بيشڪ، اهڙي ڪٽنب جو هر ڀاتي پنهنجي پنهنجي جاءِ تي، پنهنجي پنهنجي لياقت مطابق ڪمائڻ جي ڪوشش ۾ رڌل ٿئي ٿو. تنهن ڪري ڪو وڌيڪ ڪامياب ٿئي ٿو ۽ ڪو گهٽ، پر ائين ٿي نٿو سگهي ته هڪ ڀاتي، ٻي ڀاتيءَ جي حالت کان لاپرواهه ٿي وڃي. جيڪو وڌيڪ ڪمائي ٿو اهو ٻئي کي کڻي نه ڏيندو، پر ائين به نٿو ڪري سگهي ته ٻي جي بيوسي برداشت ڪري ۽ ان لاءِ پاڻ کي ذميوار نه سمجهي. جيڪو وڌيڪ ڪمائي ٿو، ان وٽ آمدني به وڌيڪ ٿئي ٿي ۽ جيڪو گهٽ ڪمائي ٿو، ان وقت آمدني به گهٽ ٿئي ٿي پر کائين سڀئي ٿا. بکيو ڪو به نٿو رهي سگهي. ڪمائڻ ۾ سڀ جدا جدا جدوجهد ڪندا، کائڻ ۾ سڀ شريڪ ٿيندا.
دنيا ۾ نسل ۽ ورثي جي ويجهن رشتن خاندانن جو بنياد وڌو. خاندانن جي اها زندگي بلڪل ان زندگيءَ جو نمونو آهي، جيڪا قرآن چاهي ٿو ته سمورن انسانن جي ٿي وڃي. هڪ ڪٽنب ۾ مختلف فرد ٿين ٿا، پر سڀني جي ڪم ڪار جي لياقت هڪ جهڙي نٿي ٿئي. ڪو گهڻو ڪمائي ٿو ۽ ڪو گهٽ. ڪو اهڙو به هوندو آهي، جو ڪجهه به نٿو ڪمائي يا ڪجهه نٿو ڪمائي سگهي. جيڪو وڌيڪ ڪمائي ٿو. اهو پنهنجي ڪمائي پاڻ وٽ رکي ٿو. ائين نٿو ڪري جو ٻئي کي کڻي ڏي پر مٽي مائٽيءَ ۾ مدد ۽ سار سنڀال جو جيڪو فرض ٿئي ٿو تنهن کي خاندان جو ڪو به ڀاتي نظر انداز نٿو ڪري سگهي. ائين نٿو ٿي سگهي ته خاندان جو هڪ ماڻهو عيش عشرت جي زندگي بسر ڪري ۽ ٻين کي لنگهڻ جي حالت ۾ مرڻ لاءِ ڇڏي ڏي.
ڪمائڻ ۾ سڀني جون واٽون عليحده ۽ سڀني کي پيش ايندڙ نتيجا به جدا ٿين ٿا پر کائڻ ۾ سڀ هڪ ٻئي سان شريڪ ٿين ٿا. هڪ ٻئي جي فڪر کان لاپرواهه نٿا ٿي سگهن. جيڪڏهن خاندان جو هڪ ماڻهو وڌيڪ ڪمائي ٿو ته سمجهي ٿو ته خرچ ڪرڻ جي ذميواري به هن تي وڌيڪ ٿئي ٿي. ٻيا ڀاتي به چاهين ٿا ته هي وڌيڪ ڪمائي ٿو، تنهن ڪري هن کي اسان جو خيال وڌيڪ رکڻ گهرجي.
ائين به ٿئي ٿو ته هڪ خاندان ۾ ڪيترائي ڀاتي ٿين ٿا پر هڪ ٻئي جي سنڀال جو فرض وساري ويهن ٿا. هڪ ڀاءُ لک ڪمائي ٿو ۽ ٻيو بک مري ٿو. دنيا اهڙي ماڻهوءَ کي ملامت ڪندي. ماڻهو چوندا ته اهو خاندان جو ننگ ۽ ناموس آهي. هن اها ڳالهه ڪيئن برداشت ڪئي ته پاڻ سُکي زندگي گذاري ۽ سندس ڀاءُ هڪ گرهه لاءِ ويٺو سِڪي.
قرآن چوي ٿو ته اهڙو اعتقاد انسان ذات ۾ به پيدا ٿئي. هو چوي ٿو ته سڀئي انسان دراصل هڪ ڪٽنب جا ڀاتي آهن. انسانيت انهن جو نسل ۽ زمين سندن وطن آهي. تنهن ڪري ان جو هر فرد اهو حق رکي ٿو ته پنهنجي پنهنجي حالت ۽ لياقت مطابق آمدنيءَ جا ذريعا حاصل ڪري پر هن کي اهو حق ناهي ته پنهنجي ڪمائي صرف پاڻ لاءِ مخصوص ڪري ۽ پنهنجي ڪمزور ڀاءُ لاءِ ڪجهه نه ڪڍي. ڪمائين سڀئي عليحده ۽ قبضي ۾ به سڀ جدا هوندا پر کائڻ ۾ عليحده نٿا رهي سگهن. خدا جي هن عالمگير ڪٽنب جي هر ڀاتيءَ جو قدرتي حق آهي ته هو ڪمائي سگهي يا نه، پر هن کي جيئرو رهڻ جو سامان ملڻ گهرجي.
هو چوي ٿو ته ڪمائڻ جي حق جو دامن انفاق (اهل عيال لاءِ مال خرچ ڪرڻ) سان ٻڌل آهي ۽ ٻئي لازم ملزوم آهن. توهان انهن کي هڪ ٻئي کان جدا نٿا ڪري سگهو. هت ڪمائڻ جي معنيٰ ئي آهي خرچ ڪرڻ جي جوابداري کڻڻ. جيڪڏهن توهان نٿا ڪمائي سگهو ته توهان تي خرچ ڪرڻ جي ذميواري ناهي. جيئن توهان ڪمائڻ لڳندؤ ته خرچ ڪرڻ جي ذميواري لاڳو ٿي ويندي. هاڻي جيتري ڪمائي وڌندي، انفاق جي ذميواري به اوتري ئي وڌندي. اهي ڏوڪڙ جيڪي توهان جي کيسي ۾ ايندا، انفاق جي هڪ نئين ذميواري پاڻ سان کنيو ايندو. توهان جي ڪمائڻ تي ڪا به پابندي ناهي، جيترو ڪمائي سگهو ٿا ڪمايو، بلڪه گهرجي ته وڌ کان وڌ ڪمايو، پر اهو نه وساريو ته وڌ کان وڌ ڪمائڻ جو مطلب زياده کان زياده خرچ ڪرڻ آهي.
قرآن چوي ٿو ته ماڻهن جا هٿ ڪمائڻ لاءِ آهن، پر گروهه جو حق خرچ ڪرائڻ جو آهي. ماڻهو جيترو ڪمائي سگهي ٿو اوترو ڪمائي، پر جمع ڪرڻ لاءِ نه، خرچ ڪرڻ لاءِ. اهو ئي سبب آهي جو قرآن مال جمع ڪرڻ کان روڪي ٿو، يعني سون ۽ چاندي جو ڍير لڳائڻ؛ جنهن لاءِ دردناڪ عذاب جي خبر ڏني ويئي آهي.
وَ الَّذِیۡنَ یَکۡنِزُوۡنَ الذَّہَبَ وَ الۡفِضَّۃَ وَ لَا یُنۡفِقُوۡنَہَا فِیۡ سَبِیۡلِ اللّٰہِ ۙ فَبَشِّرۡہُمۡ بِعَذَابٍ اَلِیۡمٍ.
(التوبھ:34)
”۽ جيڪي ماڻهو چاندي ۽ سون پنهنجن خزانن ۾ گڏ ڪندا آهن ۽ الله جي واٽ ۾ خرچ نه ڪندا آهن، ته اهڙن ماڻهن کي دردناڪ عذاب جي خبر ٻڌاءِ.“
ان سموري تفصيل مان معلوم ٿيو ته جيستائين معاشي نظام جو تعلق آهي، قرآن اڪتساب مال (روزي تلاش ڪرڻ) جو معاملو، انفاق مال سان ڳنڍي ڇڏيو آهي. هو ماڻهوءَ جي حق اڪتساب تي اعتراض نٿو ڪري، پر ان کي انفاق جي ذميواري سان ڳنڍي ڇڏي ٿو. جيترو ڪمائي سگهو ٿا، ڪمايو، پر ڪا به ڪمائي جائز نه سمجهي ويندي، جيڪڏهن انفاق کان انڪار ڪيو ٿا. هر اها ڪمائي جيڪا صرف مال جمع ڪرڻ لاءِ هوندي ۽ انفاق جو دروازو کليل نه رکندي، قرآن جي نظر ۾ ناجائز، ناپاڪ ۽ عذاب جو ڪارڻ آهي.
وَ اللّٰہُ فَضَّلَ بَعۡضَکُمۡ عَلٰی بَعۡضٍ فِی الرِّزۡقِ ۚ (النحل-71)
رزق جي وسيلن جي لحاظ کان سڀني جي حالت هڪ جهڙي ناهي. ڪنهن وٽ وڌيڪ آهي، ڪنهن وٽ گهٽ ۽ ڪو بلڪل محروم رهجي ويو آهي.
فَمَا الَّذِیۡنَ فُضِّلُوۡا بِرَآدِّیۡ رِزۡقِہِمۡ عَلٰی مَا مَلَکَتۡ اَیۡمَانُہُمۡ (النحل-71)
”پر جن کي رزق ۾ وڌايو ويو آهي، اهي ائين ڪرڻ وارا ناهن، جو پنهنجو ڪمايل رزق غلامن ۽ زيردستن کي ڏين. فهم فيه سواءَ. حالانڪه جيڪو رزق انهن ڪمايو آهي، انهن جو پيدا ڪيل ڪو نه آهي، الله جو ڏنل آهي. تنهن ڪري رزق جو حقدار هجڻ ۾ سڀئي برابر آهن. توڻي ڪو زبردست بڻجي محروم ٿي ويو هجي، توڻي ڪو زبردست بڻجي خوشحال ٿي ويو هجي.
اَفَبِنِعۡمَۃِ اللّٰہِ یَجۡحَدُوۡنَ؟(النحل-71) “
پوءِ ڇا اهي الله جي نعمت جا منڪر آهن؟ ڇاڪاڻ ته دنيا ۾ جيتري قدر به معيشت جو سامان موجود آهي، اهو اصل ۾ فطرت جي پيداوار آهي ۽ ڪنهن انساني فرد جو پيدا ڪيل ناهي. جيڪڏهن هڪ ماڻهوءَ جي قبضي ۾ اچي ويو آهي ته اهو الله جو فضل آهي، تنهن ڪري هن کي شڪرگذار ٿيڻ گهرجي ۽ نه اهو ته ان نعمت کان انڪار ڪري. اها شڪر گذاري ڇا آهي؟ انهن ماڻهن تي خرچ ڪرڻ جيڪي رزق حاصل ڪرڻ کان محروم رهجي ويا آهن.
هن آيت مان ٻه ڳالهيون معلوم ٿيون. هڪ اها ته ڪمائڻ جا ذريعا سڀني وٽ هڪ جهڙا ناهن ۽ اهو فرق قدرتي آهي. تنهن ڪري ان کي الله تعاليٰ پاڻ ڏانهن منسوب ڪيو. ٻيو هي ته رزق جي حقدار هجڻ ۾ سڀئي برابر آهن. توڻي ڪو آقا هجي يا محڪوم، ڪو طاقتور هجي يا ڪو ڪمزور. جيئن ته اهي ٻئي ڳالهيون هن سوال تي روشني وجهن ٿيون ته معاشي نظام متعلق قرآن جو رخ ڪهڙي طرف آهي، تنهن ڪري ضروري هو ته اهڙي تشريح ڪئي وڃي.
ان آيت ۾ ”فهم فيھ سواءُ“ جو مطلب بيان ڪندي ڪن مفسرن ان کي عدم تساوي (يعني پاڻ ۾ برابر نه هئڻ) حال تي گمان ڪيو آهي ۽ عبارت هن طرح قرار ڏني آهي ته اَفهم فيه سواءُ؟ ڪن ‘فهُم’ جي ‘وفاءَ’ کي ‘حتيٰ ڪه’ جي معنيٰ ڪري ورتو آهي، پر جملي جو چٽو مطلب اهو ئي آهي، جيڪو مون قرار ڏنو آهي، يعني اها پاڻ ۾ برابر هجڻ جي خبر آهي ۽ نه ان جو انڪار. جڏهن مطلب پورو بيهي ٿو ته پوءِ ڪهڙو سبب آهي جو جڳهه کان هٽڻ لاءِ بي قرار آهي.
(تفسير ترجمان القرآن تان ترجمو ڪيل)