• نالو دٻي ڪيئن پيو؟
هڪ دفعي منهنجي ملاقات حيدرآباد جي هڪ دوست ڊاڪٽر عزيز ٽالپور سان سندس رهائش گاه تي حيدرآباد ۾ ٿي. تقريباً ٻه ٽي ڪلاڪ گڏ رهياسون. هو صاحب لکڻ پڙهڻ جو تمام گهڻو شوقين آهي ڪالم به لکندو آهي. گفتگو دوران هن صاحب مونکان پڇيو ته توهان جي ڳوٺ دٻي تي اهو نالو ڪيئن پيو. مون کيس ڪو خاطر خواھ جواب ته نه ڏنو پر رهندو کيس ٻين ڳوٺن ۽ شهرن جا به عجيب نالا ٻڌايا جيئن ڪنمب، ٺري، سيري، مروڙو، موٿر، ڪڻڇي، ۽ واڳهه وغيره. تبصري مٿان تبصرو شروع ٿي ويو. هن چيو هتي حيدرآباد ۽ ان جي پسگردائي ۾ اهڙا عجيب غريب نالا ڳوٺن، ذاتين، ۽ خود ماڻهن تي رکيل آهن. جن جو ڪو مقصد نه ٿو نڪري مان سندس ڳالهين کي ذهن ۾ نوٽ ڪندو ويس بلڪه جيڪي مون هن سان ڳالهيون ڪيون سي به ذهن ۾ نوٽ ڪندو ويس صرف دٻي ڳوٺ جي نالي تان اچي معاملو ۽ بيان انگهيو. ڊاڪٽر صاحب چيو ته سنڌ ۾ اهڙيون ذاتيون آهن جيڪي ٻڌڻ سان حيرت ٿئي ٿي. جهڙوڪ کودا، کاڙڪ، کارائي، ککر، ٺوڙها، وهريا، ۽ ٻائيتال وغيره. ماڻهو جيڪي ڏسن ٻارن تي اهي نالا رکي ڇڏين ٿا. جيئن ڪرڙ، ڪانڊيرو، کبڙ، انب، ليمون، صوف، اڪ، برسات، بادل، جهڙ، آچر، سومر، خميس، جمعو، مور طوطو، ڪانگل ۽ ٻيا عجيب قسم جا نالا. ان ڳالهه تي به ڏاڍو کلياسون ته همراه جي گهر ۾ توڙي ڪوپ به ڀڳل هوندس پر نالو هوندس نواب خان، مائي ويچاري جو گهر ۾ قدر به نه هوندو پر نالو هوندس بادشاه زادي. ڪنهن ويچاري جي شڪل ڪنهن پاسي نه هوندي پر نالو هوندس پري. ڪنهن جو توڙي مڙس وٽ قدر به نه هوندو ۽ هميشه پئي مڙس جو تشدد سهندي پر نالو هوندس ڀاڳ ڀري. ڪجي ته ڇا ڪجي؟
ڊاڪٽر صاحب ٻڌايو ته حيدرآباد جي ڀر ۾ ٽنڊا سڀ ميرن جا آهن خاص طور ٽنڊو سائينداد، ٽنڊو آدم، توڙي ٽنڊو ڪولاچي پر اتي ٽالپور ڪو به هٿ ڪونه ايندو، تلهار کان پريان وڏو شهر سيد پور آهي پر اتي هڪ به سيد نه ملندو. مون کيس چيو ته اسان جي خيرپور ۾ وري هڪ وڏو محلو آهي ڀرڳڙي ديهه يونين ڪائونسل، توڙي واھ تي ريگيوليٽر تي نالو به ڀرڳڙي آهي، پر هڪ به ڀرڳڙي نه ملندو. الائي ڪڏهن جو نالو پيل آهي مونکي چٽو ياد آهي ته ڪجهه پراڻي زماني ۾ حيدرآباد ريڊيو تان فرمائشي پروگرام هلي رهيو هو. هڪ ماڻهو رونا ليلا جي ڪلام جي فرمائش ڪئي. ڪمپئر کيس چيو ته ڦلاڻا صاحب توهان جي ڦرمائش پوري ڪيون ٿا پر خدا جي نالي پنهنجي ڳوٺ وڏا ماڇيون جو نالو ته تبديل ڪري ڇڏيو. آخر ۾ ڊاڪٽر صاحب چيو ته ادا گهڻيون ڳالهيون آهن رڳو دٻي نه پر ٻيا به ڪيترائي عجيب نالا آهن ٺارو شاھ ڀرسان ڳوٺ آهي اڇي مسيت، حيدرآباد ۾ اڇي موري ۽ ڪاري موري، نواب شاھ ۾ هڪ ڳوٺ اٺهٺ موري ٽنڊو محمد خان ۾ وري ستر موري اٺهٺ موري ۽ ستر موري ڇا آهن. ڪائي خبر ڪانهي مون وري سوچيو ته خيرپور ۾ هڪ محلو آهي جنهن جو نالو اڇي کوهي آهي پر کوهي اڇي آهي به يا ناهي. بحرحال اسان کي گهڻو اهو ڏسڻو آهي ته دٻي تي اهيو نالو ڪيئن پيو. اڄ کان ڪجهه وقت اڳ جي ڪتابن ۾ به ذڪر آيو آهي ۽ عام طور اها چوڻي آهي ته هتي هڪ پاڻي جو دٻو هو جنهن تي مير شڪار ڪندا هئا ڊاڪٽر عطا محمد حامي صاحب پنهنجي ڪتاب (خيرپور جي ميرن جو ادب سياست ۽ ثقافت ۾ حصو) ۾ صفحو 212 تي اهڙو ذڪر ڪندي لکيو آهي ٻيلي ۾ ڪجهه پاڻي جا دٻا هوندا هئا جن جي ڀر سان کڏڻا ٺاهي لڪي ويهبو هو سوئر يا ڦاڙها پاڻي پيئڻ لاءِ ايندا هئا ۽ شڪارين هٿان مرندا هئا، ان ڪتاب ۾ ميرن جا ڪُها ۾ دُٻي جو وڏو ذڪر ٿيل آهي. ساڳئي ڪتاب ۾ رياست خيرپور جي ڍنڍن جي ذڪر ۾ دُٻي جي ڍنڍ جو به احوال لکيل آهي. ميرن جي فصلن بابت اهو به لکيل آهي ته دُٻي ۾ ميرن جا ديرا هوندا هئا. انهي سڀ ڪجهه جي باوجود اسان کي پنهنجن وڏن ٻڌايو ته ڳوٺ تي دُٻي نالو پراڻو آهي ميرن جي حڪومت اڄ کان سو سال اڳ هئي پر اڃا به گهڻو وقت اڳ جو نالو پيل آهي جيڪو اسان کي پنهنجن وڏن ٻڌايو. بحرحال ان ڳالهه جي تصديق ڏيڍ يا ٻه صديون اڳ تائين پوي ٿي. خير! جيڪي به آهي هن وقت ڳوٺ دُٻي تي دُٻي نالو رهجي ويو آهي.