پيش لفظ
تخليقڪار سنڌوءَ جيان وهي ٿو ۽ ان جو انجام سمنڊ آهي. شعور جي ڌارا جي وهڪري ۾ وهڻ لاءِ تخليقڪار کي پاڻيءَ جو روپ ڌارڻو پوي ٿو. فطرت پاران ان کي اها سگهه عطا ٿيل آهي ته اهو جيئن چاهي تيئن ٿي پوي. اهڙي حاصلات لاءِ تخليقڪار کي ڏنل فطرت جي سگهه وڏي اهميت رکي ٿي. مذهب ۾ انسان مٽيءَ جو ٺهيل هجي پر من جي مٽيءَ ساڳي نه آهي. انسانن جون شڪليون ۽ صلاحيتون الڳ آهن.
ناول Novus مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ “نئون” آهي. ادب ۾ موضوع کي نڀاهه کان وڌيڪ اهميت آهي. ورجهاءُ انڪري غير ضروري آهي جو اهو اصل تخليق جي اهميت وڌائي ميسارجي وڃي ٿو. ناول ۾ نئين ڳالهه ڪرڻي آهي، نئين ڳالهه جو نالو ناول آهي. بدقسمتيءَ سان جديد سنڌي ناول ڪاليج ۽ يونيورسٽيءَ جي ماحول کان ٻاهر نڪري نه سگهيو آهي. پيار ڪهاڻي (Love Story) وڏو موضوع آهي. پر پيار ڪهاڻيءَ اندر ٻيا هزارين موضوع سمايل آهن. ايرڪ سيگل (Love Story) لکي وڏي شهرت ماڻي پر نقاد ان کي ادب جو حصو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. جڏهن ته گارشيا مارڪيز جي ناول (Love and other demons) ۾ تيرهن سالن جي ڇوڪريءَ سان پوڙهي پادريءَ جو پيار وڏي اهميت رکي ٿو. ناول فلم يا ڊرامي جو اسڪرپٽ نه آهي. دنيا جي عظيم ناولن جي فلم بندي ناممڪن آهي.
گارشيا مارڪيز اسان جي عهد جو اهم عظيم تخليقڪار آهي، جنهن ناول لکڻ لاءِ نئين مَسُ (Ink) متعارف ڪرائي. اها مَسُ ان جي شعور جي ذاتي ملڪيت آهي، سندس لکيل لفظ جادوئي وظيفو آهن.
اسان وٽ لوڪ ادب جا ديو مالائي ذخيرا آهن. انهن ذخيرن جو پسمنظر تخليقي نثر ۾ نظرانداز ڪيل ڏسجي ٿو. سحرانگيز جادوئي حقيقتون، طلسماتي منظر جيڪي جديد عالمي ناول جو عنصر آهن، اهي اسان جي ڏند ڪٿائن ۾ موجود آهن. جديد عالمي ناول قصا گوئي ۽ ناسٽلجيا جي ولين ۾ وڪوڙيل آهي، اسين ماضيءَ کي وساري ويٺا آهيون، لوڪ ادب جي قصن ۽ ڪٿائن جا گمنام مالڪ آهيون.
ڏکڻ آمريڪا جو اسپيني ناول، جنهن کي ڪامياب ناول چيو وڃي ٿو، اهو ديو مالائي ۽ ڏند ڪٿائي آهي. انسان پراسرار آهي. اهو حيرت مان نڪري حقيقت ماڻي نه سگهيو آهي. ڏندين آڱريون انڪري آهن جو عجب هڪ آسيب جي صورت ۾ سندس وجود اندر واسو ڪري ويٺل آهي. جادوئي حقيقتون، سرئلزم، علامتون، طلسم، ڪيوبز، ابسٽريڪٽ، خوابناڪ منظر نگاريون ان جي روح جي تسڪين ڪن ٿيون.
سنڌي نال کي عالمي سطح تي آڻڻ لاءِ اسان جي تخليقڪارن کي ڪجهه ڳالهيون نظر ۾ رکڻيون پونديون.
• ناول ۾ نظرين جي گنجائش نه هوندي آهي.
• هر ادبي تخليق ۾ ٻوليءَ کي ثانوي حيثيت آهي. اوليت شعور يا Thought کي آهي. لفظ ڌڻ جي صورت ۾ شعور پويان هلن ٿا. ڪنهن به تخليق کي لفظن سان سينگارڻ ان جو حسن برباد ڪرڻ آهي.
• جذبات پڻي جي بي ربط اپٽار(Sentimental over flow) ٻاراڻي ذهن کي متاثر ڪري ٿو، جڏهن ته وقت، عمر ۽ Maturity اهڙي احساس کي زائل ڪري وجهن ٿا.
• حقيقي حقيقت نگاري (Realistic Realism) بجا طور زندگيءَ جو سچ آهي پر انسان کي سڌو سچ متاثر نه ٿو ڪري، اخبار ۽ ادب ۾ اهو ئي فرق آهي. تذليل اثر وڃائي ويٺي آهي. عزت نفس معنا بدلائي ڇڏي آهي. انسان ڀوڳنائن کي ڀوڳ سمجهڻ لڳو آهي. “ماڻهو موٽر هيٺان اچي مري ويو.” عام رواجي جملو آهي پر ادب معنائون بدلائي وجهي ٿو. حقيقي حقيقت نگاري Realistic Realism صحافت آهي ۽ حقيقي حقيقت نگاريءَ جو صد باب (Re-Realistic Realism) جيڪو ادب آهي. روايتن کي تبديل ڪرڻو آهي. دل سيني اندر آهي، نظر نه ٿي اچي، پر سيني چيرڻ بنا دل جو نظارو ادب آهي.
• ناول ڊرامو نه آهي، ناول جو ڊرامائي انداز نه ناول آهي، نه ڊرامو.
• ڄاڻي واڻي متاثر پڻو (Intensional Impressionism) ناول کي مصنوعي بڻائي وجهي ٿو. تخليق ۾ قابليت ۽ ڄاڻ مڙهڻ واجب نه آهي. ناول شعور جو وهڪرو آهي جنهن ۾ تخليقڪار پاڻ وڃائي ويهي ٿو. تخليقڪار شعور هٿان بي وس نظر اچي ٿو. اهو ٻڏي ٿو، تري ٿو ۽ ڌارا Stream جي رحم ۽ ڪرم تي وهندو وڃي ٿو، جيڪو تارو آهي، اهو تخليقڪار نه آهي. ڏانءُ ڏات جي در جو غلام آهي. ڏات هيري جيان آهي ۽ ڏانءُ تراش، نکار تعليم ۽ تربيت آهي. سنڌ ۾ تعليم جو ٻيڙو ٻڏي چڪو آهي، ڪهڙي تربيت ٿيندي؟
• قوم پرستي – ڌرتيءَ جو بي شعور باشندو به لاشعوري قومپرست آهي. روس، چين، ڪوريا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ اتان جي ٻولي پڙهائي ۽ ڳالهائي وڃي ٿي. ناول قوم جو ترجمان آهي. قوم جو ڪلچر خود بخود ناول ۾ سمائجي وڃي ٿو. ماڻهن جا مسئلا ناول جو حصو بڻجي وڃن ٿا. گوگول Dead Soul لکي ٿو ته اڻويهين صديءَ جو روس پنهنجو پاڻ سمائجي وڃي ٿو. سنڌي ناولن ۽ ٻين تخليقي لکڻين ۾ قوم پرستي ۽ پرچار نعري جي صورت ۾ موجود آهي جيڪو ناول جو الميو آهي. گورڪي روس جو نه پر سوويت يونين جو وڏو اديب هيو. ڪمال کي زوال آهي. مان مايوس آهيان، محسوس ٿيندو آهي، اسين ڪمال جي بلندين کي ڇُهي هاڻي زوال پذير آهيون. خوشفهميءَ اسان سنڌين کي انڌيرن ۾ برقرار رکيو آهي. نجات جو واحد ذريعو تعليم آهي. پڙهڻ پڻ ڏات آهي، پيغمبري آهي، پيغمبري پيدا ڪرڻ لاءِ نئون آسمان تخليق ڪرڻو پوندو. ڌرتيءَ کي علم سان اجاگر ڪرڻو پوندو، پوءِ سٺا ناول سرجڻ لڳندا، سٺا پڙهندڙ ملي سگهندا.
فريگمينٽري ناول (Fragmentary novel). ناول جي اهڙي صنف آهي، جيڪو ڇڙوڇڙ، نامڪمل، ٽٽل ۽ الڳ حصن تي مشتمل آهي. اهڙي ناول لاءِ ڪو مخصوص پلاٽ ضروري نه آهي. ناول جي مک ڪردار يا هيرو کي اهميت حاصل نه آهي پر واقعن کي اجاگر ڪيو ويندو آهي. اهڙا واقعا الڳ ڪهاڻين تي به مشتمل ٿي سگهن ٿا.
پهريون فريگمينٽري ناول سٽريڪون (Satyricon) آهي جيڪو روم جي حڪمران نيرو جي ڏينهن ۾ لکيو ويو. اهو ناول لاطيني زبان ۾ هيو ۽ پيٽرونس (Petronus) (27-66A.D) پهرين عيسوي صديءَ ۾ لکيو.
ڪافڪا جو جڳ مشهور ناول آمريڪا ۾ وڃايل (Amerika) پڻ فريگمينٽري ناول آهي جيڪو 1927ع ۾ لکيو.
ناول جي تاريخ ۾ سوين اهڙا ناول آهن جيڪي فريگمينٽري طرز تي لکيل آهن. انهن ناول نگارن ۾ هيمنگوي، وليم فاڪنر، ري براڊ بري، نباڪوف ۽ ٻيا شامل آهن.
آخري ناول جيني اوفل جو موسم (Weather) آهي جيڪو هن 2020ع ۾ لکيو.
اسٽيل جا پنج گلاس ساڳي فريگمينٽري انداز ۾ لکيل آهي.
ناول “اسٽيل جا پنج گلاس” جي باري ۾ ايترو چوندس ته اهو سوانحي يا آتم ڪٿائي ناول نه آهي پر اهو وسري ويل پراسرار يادن جي ناسٽلجيا (Nostalgia) آهي. ان جا ڪردار فرضي آهن. ٿي سگهي ٿو ياد ۾ رهجي ويل اهڙا ڪردار هجن جيڪي اڌمو کائي ٻاهر نڪتا هجن، انهن جو اظهار حقيقت کان پري هڪ اهڙي دنيا آهي جيڪا ناول کي تخليق جو روپ ڏئي ٿي.
يادون انسان جو سڀ کان وڏو سرمايو آهن، جيڪي دنيا ۾ نه آهن، اهي يادن ۾ محفوظ رهن ٿا. هيءُ ناول اهڙين يادن تي مشتمل آهي جيڪي وقت جي ڌوڙ ۾ پنهنجو چهرو وڃائي ويٺيون آهن. توهان کي هر چهرو وقت جو چهرو محسوس ٿيندو.
رسول ميمڻ
ڪراچي