باب تيرهون
هو سوچ ۾ پئجي ويو ۽ چيائين “ٽئگور ته ڪونهي پر ٺاڪر آهي.”
جنهن جي جواب ۾ مون چيو، “ٽئگور کي سڃاڻان، ٺاڪر جي خبر مونکي نه آهي.”
ساڳي ريت اتي ئي مون هڪ عرب کان پڇيو، “ڇا تون محمد بن قاسم کي سڃاڻين ٿو؟”
اهو عرب به سوچ ۾ پئجي ويو ۽ چيائين، “الائي ڪهڙي محمد بن قاسم جي ڳالهه ٿو ڪرين، اسان سعودي صرف الله کي ياد ڪندا آهيون.”
مان ان کي ٻڌايو ته، “برابر تنهنجي ڳالهه صحيح آهي، پر اسان سنڌي چوٿين ڪلاس کان سي ايس ايس تائين پيا محمد بن قاسم، محمد بن قاسم ڪندا آهيون. ماڻهو توهان جو، توهان کي ياد نه آهي. باقي اسان سنڌي ڪلمو پڙهي محمد بن قاسم کي ياد نه ڪيون ته ڄڻ اڌ مسلمان ٿيا آهيون.”
وري ان عرب سڳوري کان پڇيم، “ڀلا سنڌ کان واقف آهيو؟”
عرب سڳورو وري گهري سوچ ۾ هليو ويو ۽ وراڻيائين، “اڙي ها... ها سنڌ جنهن لاءِ منهنجو ڏاڏو ڪنهن ڏورانهين ڏيهه لاءِ مثال ڏيندو هيو ته اهو ايڏو پري آهي جيڏي سنڌ.”
سو ضروري نه آهي ته ملڪ جو عوام پنهنجي هيروز کي ياد ڪري، ڇو جو هيروز ساڳي عوام جي مخصوص آدمشماريءَ جا وئلنس به هوندا آهن. ڪڏهن وقت هيروز پيدا ڪندو آهي ۽ وقت کانپوءِ ساڳيا هيروز اهميت وڃائي ويهندا آهن. نظريا ختم ٿي ويندا آهن. انقلاب ڪوڙا ثابت ٿيندا آهن. ڪڏهن قربانيون رائيگان وينديون آهن. ڪڏهن وقت جا گناهگار غدار ۽ ڏوهي اڳتي هلي مظلوم ۽ شهيد ثابت ٿيندا آهن.
مون کي اهي ڏينهن ياد آهن جڏهن اڃا اسٽيل جو پنجون گلاس چوري نه ٿيو هيو. اهو اوڻويهه سئو اڪهتر جو سال هيو. منهنجي منهن تي هلڪيون سايون مڇون هونديون هيون ۽ اڳڻ ۾ لڳل سائي نم تي ويٺل ساوا طوطا اکين کي سٺا لڳندا هيا. مون کي طوطن جي تيز ڳاڙهي چهنب انڪري نه وڻندي هئي جو پاڙي ۾ فتل ماءُ نالي هڪ ويڙهاڪ عورت رهندي هئي جنهن جي ٿلهن چپن تي سرخي ٿڦيل هوندي هئي. ان هڪ دفعي منهنجي دوست حاڪم عليءَ کي بيگناهه مٿي ۾ ڏانداري هنئي هئي. مان ڏسي رهيو هيس. حاڪم عليءَ جي مٿي مان اهڙو ئي ڳاڙهو رت وهيو هيو، جهڙي سرخي اها خارباز عورت پنهنجن چپن تي هڻندي هئي. مون کي ڪيترائي ڏينهن حاڪم عليءَ جو کليل زخم ان عورت جي چپن جهڙو لڳندو هيو، جنهن مان اهي آواز ايندا هيا ته “فتل ماءُ خدا ڪري تنهنجيون مينهيون مرن.”
ٿيو به ائين، اوڻويهه سئو ايڪهتر ۾ جڏهن مائي فتل جون مينهون سکر واري پل وٽ سنڌوءَ ۾ وهنجي ٻاهر نڪتيون ته مٿان جنگي جهاز مان بم ڪرڻ ڪري هن جون ٽي مينهون مري ويون ۽ ڌنار جي ٻانهن وڃي پري پئي.
حاڪم علي ان هندوستاني حملي تي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين، چڱو ٿيو فتل ماءُ جون ٽي مينهون مريون. خدا ڪندو ٽي طلاقون به ايندس.” مان حاڪم عليءَ کان پڇيو، “يار اهو چڱو ڪم ٿيو يا خراب پر ويچاري ڌنار جو ڪهڙو ڏوهه هيو.”
“ڌوڙ پئي آهي ڌنار کي.” حاڪم عليءَ چيو، “نه اهو ڌنار هجي ها، نه هجن ها مينهون نه هجي ها کير، نه هجي ها کير جي ڪمائي، نه هجي ها پئسو، نه هجي ها فتل ماءُ کي مستي، نه هجي ها ڦوسن ميڙڻ واري ڏانداري، نه لڳي ها مٿي ۾.”
اوڻويهه سئو ايڪهتر واري جنگ دوران هڪ دفعي بليڪ آئوٽ ۾ حاڪم علي گهر ٻاهران اوطاق جون دريون ۽ دروازا بند ڪري اندر اوندهه ۾ چنگ وڄائي رهيو هيو. شهري دفاع وارا خاڪي ورديءَ ۾ اچي اوطاق ٻاهران بيٺس، انهن در کڙڪائي چيس، “توکي خبر هجڻ گهرجي ته حملي کي روڪڻ لاءِ صرف بليڪ آئوٽ ڪافي نه آهي. تنهنجي چنگ مان ساز جون لهرون مٿي پهچي جنگي جهازن کي اهڙو پيغام ڏئي سگهن ٿيون ته هتي آبادي آهي.”
انهن زبردستي حاڪم عليءَ کان چنگ کسڻ جي ڪوشش ڪئي. هڪ شهري دفاع واري خالص اردوءَ ۾ اهڙي گار وهائي ڪڍي جيڪا ميزائيل جيان حاڪم عليءَ جي ڪن وٽان گسي وئي.
“اڙي هندستان جا جاسوس.” هڪ ٻئي کيس چيو، “اهو چنگ اسان حوالي ڪر، نه ته ٻي صورت ۾ توکي فوج حوالي ڪيو ويندو.” حاڪم علي قسم قرآن کڻي ويو.
“ادا قسم آهي حاجن شاهه حضوريءَ جو مون وٽ چنگ آهي ئي ڪونه. مان چپن سان ست ساز وڄائي سگهندو آهيان. جنهن ۾ چنگ، چپڙي، بين، تبلو، توتلي ۽ شهنائي شامل آهن. چئو ته مان توهان کي وڄائي ڏيکاريان.”
ائين چئي حاڪم علي بليڪ آئوٽ ۾ ٻيهر چپن کي چوري اهڙو ته چنگ وڄايو جو اوچتو هندوستان جا جنگي جهاز اچي ويا ۽ حملو شروع ٿي ويو. شهري دفاع وارا وٺي ڀڳا ۽ ان مورچي ۾ پناهه ورتائون جنهن ۾ پاڙي وارا ڦٿل سبزيون ۽ بصرن جون کلون اڇلائيندا هيا. هندستان جا جنگي جهاز آرام سان حملو ڪري هليا ويا. انهن کي ڪو به روڪڻ وارو نه هيو. سکر بئراج مٿان بيٺل توپ مان ڪئي گولا هڪ ٻئي پويان ڇٽا جن سان آسمان ڳاڙهو ٿي ويو، پر جنگي جهاز روهڙيءَ جي ريلوي اسٽيشن ۽ ملازمن جا بريڪن نما گهر تباهه ڪري هليا ويا. اهي جنگي جهاز اسر جو ۽ سانجهيءَ وقت جڏهن هلڪي روشني هوندي هئي، سکر ۽ روهڙيءَ جي خاص هنڌن تي حملو ڪندا هيا. انهن جو نشانو سکر بئراج، سکر روهڙيءَ کي ملائيندڙ ٻه پليون ۽ ريلوي لائين هوندا هيا. سکر بئراج تي اينٽي ايئر ڪرافٽ گنون نصب ٿيل هونديون هيون پر سکر ۽ روهڙيءَ کي ملائيندڙ پليون، انهن پلين وچ ۾ ٺهيل پير صدرالدين شاهه جي مزار حوالي هونديون هيون. پوري جنگ دوران هڪ به بم انهن پلين کي نه لڳو. عقيدتمند چوندا هيا ته سکر ۽ روهڙيءَ وچ تي پلين مٿان بمباريءَ دوران پير صدرالدين شاهه مزار مان نڪري انهن پلين وٽ اچي بيهندو هيو ۽ بم جهپي هيٺ سنڌوءَ ۾ لوڙهي ڇڏيندو هيو. شابس آهي صدرالدين شاهه کي پر منهنجي خيال ۾ هندستاني پائلٽ انڌا هيا. ڇو جو جهڙا هيٺ تهڙا مٿي، انڌو انڌي کي سو ڪوهه تي ڳولهي لهي.
انهن ڏينهن ۾ گليل سان نشانا پڪا ڪندو هيس. جهرڪين مارڻ کان اڳ مٽيءَ مان ڳوڙها ٺاهي. باهه ۾ پچائي ڳاڙها ڪري سامهون اسٽيل جو پنجون گلاس رکي ان کي پيو چٽيندو هيس. هر ڌڪ سان اسٽيل جو گلاس آواز ڪري پوئتي سري نيٺ ڦٽي تان هيٺ ڪري پوندو هيو ۽ کڙڪي تي خوف جي ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي، لاڏلو هجڻ ڪري ڪو منع نه ڪندو هيو پر گليل جا ڌڪ هڻي مون اسٽيل جي گلاس ۾ چاليهه چگهه ڪري وڌا. اهو ساڳيو گلاس هيو، جنهن کي ڌوئي مون ڳوٺ کان آيل محمد وريل کي برمي جو تازو پاڻي ڀري ڏنو جنهن ڪوڙو منهن ڪندي چيو، “پاڻي ٻاڙو آهي يا گلاس جي شڪل ڏسي ٻاڙو ٿو محسوس ٿي.”
مون محمد وريل کي پوءِ انهن گلاسن جي تازي سيٽ جي ڪهاڻي ٻڌائي جيڪي جنگ کان هفتو پهريون بابو بازار مان وٺي آيو هيو ۽ جڏهن جنگي جهازن پهريون حملو ڪيو ته روهڙي اوريان ڪرندڙ ڪنهن وڏي بم جي ڌماڪي کانپوءِ اٿندڙ زلزلي جهڙين لهرن ۾ ڪمري اندر لڳل تختو گلاسن سوڌو اچي هيٺ ڪريو ۽ ورتل تازي سيٽ جا ڇهه گلاس هڪ مهل ڀڄي پيا. اهڙي ڳالهه ٻڌي محمد وريل کي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ اهو اکيون ٻوٽي ان چچريل اسٽيل جي گلاس ۾ ٻاڙو پاڻي هڪ ئي ساهيءَ ۾ پي ويو.
“شڪر آهي رب جو.” هن چيو، “جنهن اسٽيل جا گلاس ٺاهيا، نه ته ڪهڙو آهي حال شيشي جي گلاسن جو.”
جڏهن روهڙيءَ جي اسٽيشن تي بمباري ٿي ته اسان پاڙي جا ٻار تباهي ڏسڻ اسٽيشن تي وياسون. اتي سڙيل مال گاڏيون بيٺيون هيون ۽ ڏاڪڻين مٿان ٺهيل لوهه جي چادرن ۾ ننڍا وڏا سوراخ هيا جيڪي بمن جي اڏامندڙ ٽڪرن ڪري ٺهيا هيا. ان پل مٿان ٺهيل لوهي چادرن واري ڇت ۾ اهي سوراخ اڄ به موجود آهن. اتي ئي ڀرسان هڪ ڪوارٽر تي بم ڪرڻ سبب هڪ خاڪسار جو پورو ڪٽنب تباهه ٿي ويو. ان جون ٻه ڌيئر، هڪ پٽ ۽ زال مارجي ويا. ان وقت پاڻ سرڪاري بندوق کڻي شهر ۾ گشت ڪري رهيو هيو. اهڙي خبر ٻڌڻ شرط ان بازار جو رخ ڪيو ۽ جيڪو به هندو کيس نظر آيو ان کي گولي وهائي ڪڍيائين، ڪپڙي مارڪيٽ ۾ هندن جون ڪوٺيون هونديون هيون جتي هو گراهڪن کي مارڪيٽ مان رعايتي ڪپڙو خريد ڪري ڏيندا هيا ۽ ڪميشن وٺندا هيا. ان خاڪسار ٽي هندو ماريا ۽ ست زخمي ڪيا. مون اهڙي هڪ هندوءَ کي اکين سان ڏٺو جنهن کي اهو خاڪسار گولي هڻي هليو ويو هيو، ماڻهو ان زخمي هندوءَ کي ٽانگي ۾ ويهاري رهيا هيا جيئن کيس سول اسپتال پهچايو وڃي. انهن ڏينهن ايمبولنسون ۽ گاڏيون يا رڪشا نه هيا. اهو هندو جڏهن ماڻهن جي مدد سان ٽانگي ۾ چڙهي رهيو هيو ته رت ان جي ڄنگهه کان پيرن تائين نيساري جيان وهي رهي هيو.
ميڊيا تي حڪومت جو قبضو هجڻ ڪري صحيح خبرون عوام تائين نه پهچنديون هيون. عوام کي ان جنگ دوران اهو تاثر ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ته پاڪستاني فوج بهادريءَ سان وڙهي رهي آهي ۽ شڪست هندوستان جو مقدر آهي. جنرل يحييٰ جيڪو ايوب خان کانپوءِ اقتدار ۾ آيو هيو، ان جي تقرير جو خماريل آواز جڏهن ريڊيو تي اڀرندو هيو ته ٻڌندڙ کي به جهوٽا ايندا هيا. جنگ ختم ٿيڻ کان ٻه ڏينهن اڳ جڏهن پاڪستاني فوج هٿيار ڦٽا ڪرڻ واري هئي تڏهن جنرل يحييٰ شراب جي نشي ۾ ڌت ڏاڍي مزيدار تقرير ڪري رهيو هيو. هو چئي رهيو هيو، “اسان شهرن، ڳوٺن ۽ ٻنين ۾ جنگ وڙهنداسين. اسان جا بهادر فوجي دشمن کي ڪاري ضرب هڻي رهيا آهن. اسان وڙهنداسون جنگ جاري رهندي، اسان جا حوصلا بلند آهن.”
ٺيڪ ٻن ڏينهن کانپوءِ خبر پئي ته اوڀر پاڪستان الڳ ٿي چڪو آهي ۽ پاڪستاني فوجين هٿيار ڦٽا ڪيا آهن. ميڊيا تي حڪومتي قبضي سبب ماڻهو سومهڻي مهل بي بي سي لنڊن ٻڌندا هيا. ان تي هڪ مخصوص ڌن کانپوءِ خبرون نشر ٿينديون هيون. مون کي ياد آهي جڏهن جنگ شروع ٿئي اڃان هڪ ڏينهن مس گذريو هيو، اسان سڀ اوطاق ۾ اوندهه اندر بي بي سي لنڊن ٻڌي رهيا هياسين ته اتان موتي مسجد جو پيش امام استاد عطا محمد لنگهيو، جيڪو لٺ تي منڊڪائي گهمندو هيو، اهو به اچي ڀرسان ويٺو ۽ جڏهن بي بي سيءَ تي اها خبر پئي ته هندستان جون فوجون بنگالي باغين سان گڏ اوڀر پاڪستان ۾ اٺ ميل اندر گهڙي آيون آهن ته استاد عطا محمد ان تي تبصرو ڪندي چيو، “پاڪستاني فوجين انهن کي پاڻ رستو ڏنو آهي ته اندر اچو ته توهان کي مزو چکايون.”
استاد جي تبصري تي تصبرو ڪرڻ فضول آهي، ڇو جو هندستاني فوجون بنگالي باغين سان اندر گهڙيون ته اڳتي وڌنديون ويون ۽ انهن پندرهن ڏينهن ۾ پورو اوڀر پاڪستان الڳ ڪري وڌو، اولهه پاڪستان جي اها حالت هئي جو هتي هندستاني فوجون لڳ ڀڳ سڄي ٿرپارڪر تي قبضو ڪري ويون ۽ مٺيءَ کان پري اسلام ڪوٽ تائين اچي پهتيون. امر جليل ان وقت “سرد لاش جو سفر” لکي جنگ کي نفرت لائق ۽ انسان سوز بنائي وڌو.
مون کي اها چانڊوڪي رات ياد آهي جنهن چوڏهينءَ جو چنڊ پنهنجي آب ۽ تاب سان آسمان ۾ چمڪي رهيو هو. شهر جون بتيون ته بند هيون پر چنڊ جو بٽڻ بند ڪرڻ ڪنهن جي وس ڪونه هيو، اوچتو جهازن جا گجگوڙ ٿيا، پوءِ اينٽي ائر ڪرافٽ گنين جا گولا آسمان ۾ ٻرندا هڪ طرف ڊوڙڻ لڳا. بمباري شروع ٿي وئي ۽ پوءِ اوطاق لڏي وئي، اسين سڀ هيٺ ڪري پياسين. ائين محسوس ٿيو بم اوطاق جي ڪوٺي تي ڪريو آهي ۽ مرڻ وارا آهيون. اسين سڀ کٽن هيٺان ڪن بند ڪري ڏندن ۾ رومال ڏئي اونڌا سمهيل هياسون. ٿوري دير کانپوءِ رمضان ڳالهايو، “مان مٿي وڃي ڏسي ٿو اچان، شايد بم ڪريو آهي پر ڦاٽو نه آهي.”
هن همت ڪئي ۽ ڏاڪڻ تي مٿي چڙهي ويو. چانڊوڪيءَ ۾ هيڏي هوڏي ڏٺائين. هن کي ڪا سڙيل شيءِ نظر آئي. کڻي هيٺ آيو. احتياط سان تيلي ٻاري ڏٺوسي، اهو ڇيڻو هيو. ڏسي شڪر ڪيوسين ته بم نه هيو. پوءِ ان سڙيل ڇيڻي کي احتياط سان پاسي رکيوسين ته متان بم جيان ڦاٽي نه پوي. دراصل اوطاق جي لڏڻ جو سبب پل ڀرسان ڪريل هڪ طاقتور بم هيو، جنهن جي ڦاٽڻ ڪري ڌرتيءَ ۾ پيدا ٿيل لهرن سبب شهر جي هر عمارت لڏي وئي هئي.
سانجهيءَ کانپوءِ جڏهن هلڪي اوندهه هوندي هئي ۽ شهر بليڪ آئوٽ ۾ ٻڏل هوندو هيو ته سنڌوءَ جي ٻئي پار کان کارڪن جي باغن مان ڪڏهن ڪو رنگين گولو اڏامي مٿي ويندو هيو ۽ هڪدم سڄو شهر روشن ٿي ويندو هيو. سڀني جو خيال هيو ته اتي هندستاني جاسوس لڪيل آهي جيڪو روشني ڪري جنگي جهازن جي رهنمائي ڪري ٿو. شهر ۾ خوف جي ڪيفيت هوندي هئي ۽ هر ماڻهو ٻئي کي هندستان جو جاسوس لڳندو هيو. نشاط سينيما جي سامهون هڪ اهڙي مهاجر کي پڪڙيائون جيڪو قد جو ننڍو هيو. سڀني جو چوڻ هيو ته اهو هندستاني جاسوس آهي ۽ ان وٽ اهڙي ڳجهي ڪيمرا آهي جنهن سان حساس جاين جا فوٽو ڪڍي ٿو. نشاط سينيما مان دلوڪ مڪراڻي ٻاهر نڪتو جيڪو ٽڪيٽون بليڪ ڪندو هيو. ان اچڻ سان مهاجر کي کڻي هنج ۾ ويهاريو ۽ چيو، “ڇڏيوس، مان اندر ڪوٺيءَ ۾ وڃي ڏسانس ٿو، هن جو طهر ٿيل آهي يا نه.”
دلوڪ مڪراڻي جيڪو قد جو ڊگهو ۽ مضبوط جسم جو مالڪ هيو، ان ۾ هر برائي هوندي هئي. ٻين برائين سان گڏ اهو هم جنس پرست به هيو. جڏهن مهاجر کي کڻي اندر ويو ته نواب جاگيراڻيءَ چيو، “جاسوسن هندستان جا بم ڏٺا آهن، انهن کي بم جي خبر نه آهي.”
اتي رحيم بخش صديقي بيٺل هيو، ان چيو، “جيڪڏهن جاسوس نه هجي ته پوءِ.”
جاگيراڻيءَ کيس کلندي جواب ڏنو، “جڏهن بم ڪرندا آهن ته پوءِ اهو نه ڏسندا آهن، ڪير ڏوهي آهي ڪير نه.”
جنگ ختم ٿي وئي ۽ سڀني سڪون جو ساهه کنيو. بابا خوشيءَ مان گلاسن جو نئون سيٽ وٺي آيو.