باب پندرهون
سائنسي طور گرم موسم جو انساني جسم تي گهڻو اثر آهي. گرمي عمر کي ننڍو ڪري ٿي. گرميءَ ڪري جيئن گهڻا ماڻهو مرن ٿا، تيئن گهڻا ماڻهو ڄمن ٿا.
اپريل مهيني ۾ جيڪو ٻيو نقصان ٿيو، اها ڀٽي صاحب جي ڦاسي هئي. جيڪڏهن اپريل مهينو نه هجي ها ته شايد ڀٽي صاحب کي ڦاسي نه اچي ها. ان جو سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته اپريل سال جي ٻن موسمن کي الڳ ڪري ٿو، جيئن سانجهي ڏينهن ۽ رات کي الڳ ڪندي آهي. جڏهن سانجهي ٿيندي آهي ته جهنگ جا سڀ شينهن، هاٿي، بگهڙ، چرخ ۽ ٻيا خانبهادر جانور اوٻاسيون ڏئي سمهي پوندا آهن. ائين شايد اپريل جي مهيني ۾ سڄو سال سياست ۾ ڊاڙون هڻندڙ سياستدان گهرن کان ٻاهر نه نڪرندا آهن. جڏهن چار اپريل تي ڀٽي صاحب کي ڦاسي آئي ته سواءِ ملڪ جي هڪ ٻن ڀنگين جي، جن پاڻ کي باهه ڏني، ٻيو ڪو به گهر کان نه نڪتو. ڀٽي جي ڦاسيءَ تي احتجاج ڪندي پاڻ ساڙيندڙ ڀنگين جي نالن پويان به لفظ “مسيح” هيو ته جنهن ڀٽي صاحب کي ڦاسي ڏني ان جلاد جي نالي پويان به لفظ “مسيح” هيو.
سُو ان تي اهو پهاڪو ٺهڪي اچي ٿو ته “ڪري به مسيح، سهي به مسيح” هونئن به مذهبي جوڪ آهي ته “عيسيٰ کي ڪنهن صليب تي نه چاڙهيو، هو پاڻ چڙهيو.” واڻ وٽيندڙ کي ڪرتب ڏيکاري خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي ته اهو رسو ئي انعام ۾ ڏئي سگهي ٿو. اسين واڻ وٽيندڙ قوم آهيون، اسان جون کٽون ڇڳل آهن. ڏوهه اسان جو نه آهي کٽن جو آهي، جيڪي وراثت ۾ مليل آهن، پراڻيون ٿي چڪيون آهن ڀڳيون ناهن.
چون ٿا سياڻي کي عقل نه هوندو آهي. ماڻهو چريو ٿيندو ئي تڏهن آهي، جڏهن کيس عقل عطا ٿيندو آهي. ضيا به عقل سان سينگاريل هيو، کيس ٻه اکيون هيون. هڪ اڳيان هڪ پويان، پاڪستان ان جي اڳئين اک ڏٺي جنهن ڪري کيس “ڪاڻو” ڪوٺيندا هيا. پوئين اک افغانين لاءِ هئي، ڪي وري کيس قادياني ڪوٺيندا هيا ۽ ضيا هر هر چوندو هيو، “الحمد الله مان قادياني نه آهيان.” معاشري ۾ چورن پاران لڳايل تهمت ته “تون چور نه آهين!” ۽ ان جي جواب ۾ وري ڪو قسم کڻي چوي ته “مان چور نه آهيان.” پوءِ پڪ ڄاڻو ته اهو چورن جو سردار آهي. سچائيءَ کي تصديق يا ترديد جي ضرورت نه پوندي آهي. سچائي پاڻ ثابت ڪرڻ لاءِ وقت جو انتظار ڪندي آهي. پاڪستان ۾ خلافت جو سنگ بنياد رکندڙ امير المؤمنين ضيا الحق جيڪو حڪمرانيءَ جا ٻارنهن سال ڀٽي جو لاش رسي ۾ ٻڌي ڳچيءَ ۾ پائي گهمندو رهيو جڏهن سڙي مئو ته سڙيل رسي جا وٽ ساڳيا هيا. ضيا اڳين اک سان ماڻهوءَ جي پٺ ڏسندو هيو ۽ پوئين اک سان ماڻهوءَ جو اڳ. هن جون مڇون قطب نما هيون ۽ وات ٽهڪ ڏيندڙ ڏندن جو قبرستان. جهاز سميت ڪري مئو ته سڙڻ کانپوءِ کيس ڏندن تي سڃاتائون.
عقلمند ضيا ڀٽي کي ڦاسي ڏيڻ لاءِ اپريل مهيني جي چونڊ ڪئي. ڇو جو اپريل جي پهرين تاريخ ۽ چوڏهين آگسٽ ۾ اهو فرق آهي ته فرسٽ اپريل، فرسٽ اپريل آهي ۽ چوڏهين آگسٽ چوڏهين آگسٽ!
مون کي ياد آهي هاسٽل ۾ رهڻ دوران اپريل فول ملهائيندا هياسين. حيرت ٿيندي هئي، دشمن ۽ دوست هڪ ٻئي جي اهڙين حرڪتن کي درگذر ڪري ٽهڪن ۾ اڏاري ڇڏيندا هيا، جن حرڪتن تي هونئن جيڪر فساد ٿي پون. سو ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ کي به درگذر ڪيو ويو.
مسلمانن کي جيئن سال ۾ هڪ مهينو روزا رکڻا پون ٿا ائين هڪ مهينو اهڙو به هجڻ گهرجي جو يارهن مهينا روئڻ کانپوءِ ان مهيني ۾ روئڻ کان توبا تائب ٿجي ۽ شايد اپريل جو مهينو ان لاءِ موزون آهي. چار اپريل تي ذهني مريض مٺايون ورهائي ۽ کائي شگر جا مريض ٿي پيا. اسان سنڌي ٻه چار ڳوڙها وهائي سمهي پياسون. جڏهن سَوڙ پيا پايون ته گرمي پئي ٿي ۽ جڏهن چادر پيا پايون ته سيءُ پيو ٿي. ڇا ڪجي اپريل جو مهينو سال جو انفرادي مهينو آهي. گرم پاڻي پيءُ ته هانءُ سڙي، ٿڌو پاڻي پيءُ ته زڪام ٿي پوي.
انهن ڏينهن اسٽيل جا بچيل چار گلاس قوم جي حالت ڏسي تختي تي کلي کلي ڌوڙ ۾ اونڌا پيا هوندا هيا. ويچارا اسٽيل جا چار گلاس ڄڻ هڪ ٻئي جا ناراض ڀائر هيا. هڪ گلاس جيڪو چوري ٿي چڪو هيو. اها پوءِ خبر پئي ته ڀائرن کان ناراض ٿي هليو ويو هيو. گهر جي ڪجهه ڀاتين کي اڃان به اعتراض آهن ته اهو گلاس چوري ٿي ويو هيو، پر ڪجهه ڀاتي چون ٿا ته اهو ناراض ٿي هليو ويو آهي. “مگن مست” جيڪو ننڍڙي عبدالقادر جو دوست ۽ شيدي بادشاهه جي مجاور جو پٽ آهي. ان مست واهه جي ڳالهه ڪئي، چيائين “ڀلا اسٽيل جو گلاس ماڻهو آهي ڇا جو ناراض ٿيندو؟”
ماسات جنهن جمعيت وارن سان گڏ ساڌ ٻيلي جا بت ڀڳا هيا، ان ڳالهايو ۽ چيو، “خدا ناراض ٿئي ته پوءِ اسٽيل جا گلاس به ناراض ٿي سگهن ٿا.” پوءِ ان مگن مست کي چيو، “پيارا مست گهڻي مستي نه ڪر، مستي ڪفر آهي.”
ان کان اڳ جو ڳالهه وڌي وڃي، مامي “مفڪر” وچ ۾ ٽپو ڏنو ۽ چيو، “ادا اهو پراڻو اسٽيل جو گلاس ڪير چوري ڪندو؟” ڀلا عاشقن جون ڀڳل دليون ڪهڙي ڪم جون؟”
غلام سرور “سادو” جيڪو مائي پٺاڻيءَ جي گهوڙن جو مالشي هيو، ان سادگيءَ سان چيو، “بيشڪ ڳالهه ساڳي آهي. ڀڳل دليون ڪهڙي ڪم جون، پاڻي ڀر ته وهي ويندو.”
دراصل ان سادي شخص عاشقن جي دلين کي پاڻي ڀرڻ واريون دليون سمجهيو هيو، ڇو جو اهو مالشيءَ سان گڏ پکالي به هيو ۽ روز شام جو پکال ڀري شيدي بادشاهه جون دليون ڀريندو هيو. پير جي مزار ۾ پيل چندي جي پيٽيءَ جون چاٻيون هن جي پيٽ سان ٻڌل هونديون هيون ۽ هو ايمانداريءَ سان چاٻيون ڇوڙي چندي جي پيٽيءَ مان ايترا پئسا کڻندو هيو جيترو معاوضو هيو. ٻيا پئسا اتي ويٺل فقيرن ۾ ورهائي ڇڏيندو هيو جيڪي فقير وري رات جو واپس ويندي عقيدت مان چندي جي پيٽيءَ ۾ واپس وجهي ڇڏيندا هيا ته ائين ڪرڻ سان کين خيرات ۾ وڏا پئسا ملندا ۽ اهي هڪ ڏينهن ايڏا پئسي وارا ٿي ويندا جو اليڪشن ۾ حصو وٺي سگهندا.
دنيا جا ڪيترائي نامور ڏاها، اديب، موسيقار ۽ آرٽسٽ اهڙا آهن جن جي جنازي ۾ چئن يا چئن کان ڪجهه وڌيڪ ماڻهن شرڪت ڪئي. وقت جي لحاظ کان کڻي انهن جو قدر نه ٿيو ۽ جڏهن دفن ٿي ويا ته مرڻ کان پوءِ انهن جا هزارين عقيدتمند پيدا ٿي پيا، جن اهڙن عظيم انسانن جي ناقدريءَ تي ڏک جو اظهار ڪيو. انهن ملامت محسوس ڪئي ۽ انهن عظيم انسانن کي سٺن لفظن ۾ ياد ڪري کين وڏو درجو ڏنو.
اڄ به انگلينڊ ۾ هر سال عظيم شاعر ۽ اديب “ايلن پو” جو جنم ڏينهن ملهائڻ لاءِ ان جا سوين مداح سندس علامتي جنازو کڻي گهٽين ۾ گهمائين ٿا ڇو جو “ايلن پو” جي جنازي ۾ چار پنج ماڻهو شريڪ ٿيا هيا. ايلن پو جو مشهور نظم جنهن ۾ ڪانءُ هن جي در تي ويهي شيشي کي ٺونگا هڻي ٿو اڄ به مشهور آهي.
عظيم موسيقار “موزارٽ” به اهڙي ئي ناقدريءَ جو شڪار ٿيو. سندس جنازي ۾ چار ماڻهو شريڪ ٿيا جن ۾ هڪ بگي گهوڙي هلائيندڙ به شامل هيو. بگيءَ ۾ موزارٽ جو جنازو وجهي جڏهن قبرستان وڃي رهيا هيا ته رستي تي مينهن وسي پيو. اهڙي صورتحال ڏسي ٽي ڄڻا ڀڄي ويا ۽ بگيءَ وارو موزارٽ جو مڙهه اڪيلي سِر کڏ ۾ اڇلي مٿان مٽي وجهي هليو ويو. ٻيا به گهڻا اهڙا مثال آهن جن ۾ سن فلاور جهڙي ناياب تصوير ٺاهيندڙ وان گوگ پڻ شامل آهي. جنهن جي جنازي ۾ ڏهه ماڻهو مس شريڪ ٿيا.
مان گواهه آهيان ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ کانپوءِ چوٿين ڏينهن جڏهن هدايت الله سان گڏ ڳڙهي خدا بخش روانو ٿيس ته اپريل جي مهيني ۾ ايڏي گرمي نه هئي پر پوءِ به مون بوتل پاڻيءَ جي ساڻ کنئين ۽ تختي تان هڪ اسٽيل جو گلاس لاهي اهو سوچي کينم ته جيڪڏهن بوتل منهن تي چاڙهيندس ته هدايت الله اعتراض ڪندو ته “درد ئي درد آ تنهنجي دل ۾، تنهنجي اوڀر ڪير پيئندو اي دوست” ان لاءِ مون اسٽيل جو گلاس ڌوئي هدايت الله کي ڏنو ته “يار اسٽيل جو گلاس تمام ضروري آهي. ڇو جو ڪڏهن تون پيئندين ۽ ڪڏهن مان، جيڪڏهن ساڳي بوتل وات تي چاڙهي پيئنداسين ته بوتل مٽ يار ٿي پونداسين. انڪري بهتر آهي ته پاڻ پڳ مٽ يار هجون ڇو جو بوتل مٽ يار، ڀٽو صاحب ۽ ايران جو شهنشاهه رضا شاهه پهلوي به هيا جيڪي ڏکي وقت هڪ ٻئي جي ڪم اچي نه سگهيا.” هدايت الله ۽ مان صبح جو سوير گهر کان نڪتاسين ۽ جڏهن بس اسٽاپ تي پهتاسين ته سڀ ڊرائيور ڪنڊيڪٽرن سان سمهيل هيا. ماڻهن تي خوف طاري هيو. ضيا جا ڦٽڪا اهو نه ڏسندا هيا ته پٺي ماڻهوءَ جي آهي يا گڏهه جي. سکر کان لاڙڪاڻيءَ باءِ پاس جنهن جي پيڙهه جو پٿر ڀٽي صاحب رکيو هيو ان جو باقاعدي افتتاح ضيا جي ڏينهن ۾ ٿيو. ان روڊ تي سڃ ائين هوندي هئي جيئن ڌاڙيل سنگهي ويا هجن. هڪ دفعي سکر کان لاڙڪاڻي ويندي مان اهڙي ويگن ۾ سوار ٿيو هيس جيڪا ان روڊ تان هلي رهي هئي. ڊرائيور گاڏي اسٽارٽ ڪري اسٽرنگ تي هٿ رکي سمهي پيو. پوئين سيٽ تي ويٺل ماڻهن جي نظر ڊرائيور مٿان لڳل شيشي تي پئي جنهن ۾ سندس بند اکيون ڏسي هڪ همراهه رڙ ڪئي. “ادا ان کي جاڳايوس.” ڊرائيور جي ڀرسان ويٺل شخص اوٻاسي ڏئي ڪنڌ ورائي ڏٺو ته ڊرائيور واقعي ئي ننڊ ۾ گاڏي هلائي رهيو هيو. ان ٺوٺ هنيس.
“ميان ماڻهو رڙيون ٿا ڪن. اکيون کولي گاڏي چڱيءَ طرح هلاءِ.” ڊرائيور ڇرڪ ڀري جاڳيو ۽ گاڏي ان جي ڪنٽرول مان نڪري ڪچي ۾ هيٺ لهي وئي. ڊرائيور هوش سنڀاليندي ماڻهن کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“هيءُ روڊ ٺهيو ئي ان لاءِ آهي ته اکيون ٻوٽي گاڏي هلائجي. آخر ملڪ به هلي ٿو يا نه؟” جڏهن گاڏي روڊ تي واپس آئي ته ڊرائيور جي ڀڪ ۾ ويٺل همراهه تي اها ڊيوٽي رکي وئي ته اهو هر پنجن منٽن کانپوءِ ڊرائيور کي ڪک ۾ آڱر هڻي جيئن اهو جاڳندو رهي ۽ ڪنهن نقصان کان بچي وڃون.
هدايت الله ۽ مان هن دفعي ويگن ۾ ته نه ويٺاسون پر بس ۾ سوار ٿياسين. جيڪا اٽڪل يارهين وڳي اسٽاپ تان هلي ۽ ٻن ڪلاڪن کانپوءِ نئين ديري پهچايو. تن ڏينهن نئين ديري اچڻ کان اڳ سڃ ڪري هڪ ڪلوميٽر پري کان سارين ڇڙڻ جي ڪارخاني مان “ٽپ... ٽپ... ٽپ” جا آواز ايندا هيا ۽ سمجهي ويندا هياسين ته نئين ديري پهچڻ وارا آهيون. ان سيلر مان ايندڙ اهي آواز ائين لڳندا هيا ڄڻ سياست کي “ٽي بي” ٿي پئي هجي ۽ سندس کنگهه بند ٿيڻ جو نالو نه وٺندي هجي. نئين ديري لهي اسان کي ٽانگي تي چڙهڻو پيو جو انهن ڏينهن نئين ديري کان ڳڙهي خدا بخش تائين، ڪراچي شهر جي ڪنهن روڊ جي پاسي کان بلاڪن سان ڍڪيل گندي پاڻيءَ جي نالي جي ويڪر جيترو ڀڳل روڊ هوندو هيو، جنهن تي ٽانگو ائين هلندو هيو جو پوئين سيٽ تي ويٺل همراهه جهاڪن تي لڏي ڪڏهن “نه نه” ڪندا هيا ته ڪڏهن “ها ها” ڪندا هيا. اهي ٽانگا سنڌ پوليس ايجاد ڪرايا هيا جيئن ماڻهو نه ڪيل ڏوهن جو اعتراف ڪري سگهن. سڄو رستو جهنگ هيو جنهن تي اڪ ۽ ڪنڊيءَ جا وڻ ائين نظر ايندا هيا جيئن فطرت ڊيڄاريندي هجي ته “اهو جهاڪن وارو رستو ڇڏي سڌي رستي تي اچ.” جهاڙين ۾ هر هنڌ سانڊا ڊڪندي نظر ايندا هيا. جيڪي هڪ ڪامريڊ ٻڌايو ته “اهي وڏيرن پاليا آهن جيئن انهن جو تيل استعمال ڪري سگهن.”
ٽانگو هلي رهيو هيو ته هدايت الله کي اڃ لڳي. مان کيس بوتل مان اسٽيل جو گلاس ڀري ڏنو. هدايت الله اهو گلاس ڏکيائيءَ سان چپن تائين آندو جڏهن پي رهيو هيو ته اهو ڪڏهن کٻيءَ واڇ کان ته ڪڏهن ساڄي واڇ کان هيٺ پئي وهيس. ڳڙهي خدا بخش پهتاسين ته منجهند ٿي وئي، “شڪر آهي بکايل هياسين، اڃايل نه.” شڪر ڪرڻ باوجود ٽانگي تان لهي هوٽل ڳولهيوسين ته ڪٿي مانيءَ جا ٻه چار گرهه کائون. پر هوٽل ته ڇا “نه پکي نه پکو.” سوَڪهڙي جي سڀ کان پهريون خبر پکين کي پوندي آهي ۽ پوءِ پکا ويران ٿي ويندا آهن. شايد توهان يقين نه ڪيو پر اها حقيقت آهي ته جڏهن مان ۽ هدايت الله ڀٽي صاحب جي قبر ڳولهي رهيا هياسين ته گهٽيون ويران هيون. اسان کي ڳوٺ ۾ گهمندي ٻه ماڻهو ٻيا به نظر آيا جيڪي ٻاهران آيل هيا. نه انهن حال احوال ورتو ۽ نه اسان ڏنو. هڪ پوڙهو جيڪو ڳوٺ جو رهواسي هيو ۽ گهٽيءَ ۾ ويٺو هيو، ان کان معلوم ٿيو ته ڀٽي صاحب جي اباڻي جاءِ ڪهڙي آهي. اها هڪ عام رواجي ڪچين ۽ پڪين سرن سان ٺهيل جاءِ هئي، جنهن جي ٻاهرين ڀت کي گاري سان ليپو ڏنل هيو ۽ ڪوٺي جو پلوڙو جنهن ۾ تاس جي پتي تي ٺهيل چڙيا نما جارا هيا. اسان کي قبرستان پڇائڻ جي ضرورت محسوس نه ٿي. اهو اڳتي هلندي پنهنجو پاڻ اچي ويو. ڳوٺ ڇا هيو؟ ٻه چار گهٽيون جن ۾ ڌوڙ اڏامي رهي هئي. ڪچيون ڀڳل جايون، ٽي نم جا وڻ جن تي ڳيرا “گهگهو گهو... موسا کوهه” ڪري رهيا هيا. قبرستان پهتاسين ته ڀٽي صاحب جي قبر بلڪل واضح هئي. ٻيون سڀ قبرون پڪيون اڇي رنگ جون هيون ۽ ڀٽي صاحب جي قبر تازي مٽيءَ جو اڀار، جنهن تي مٽيءَ کوٽيل ڳنڍا اڃان آلا هيا. شاگرد سياست ۾ مان ڀٽي جو مخالف رهيس پر اهو منظر ڏسي منهنجين اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. مان ڀٽي صاحب جي قبر تان تازيءَ مٽيءَ جو ڳنڍو هٿ ۾ کڻي آڱرين سان مهٽي سُڏڪندو رهيس. اتي مون ۽ هدايت کانسواءِ ڪنڊ ۾ هڪ فقير ڦاٽل ڪاري قميض پائي ويٺل هيو. اهو هر هر چئي رهيو هيو، “آهي ڪو سخي جيڪو مان غريب جي مدد ڪري، مان وٽ گهر نه آهي، منهنجا ٻچا بکايل آهن.” اهو ڦاٽل ڪپڙن وارو فقير هر هر صدا هڻي رهيو هيو.
منهنجي ذهن ۾ ڀٽي صاحب جو “روٽي، ڪپڙا ۽ مڪان” وارو نعرو گونجي رهيو هيو. هدايت الله زارو قطار روئي رهيو هيو. هن روئندي ڪاوڙ مان هٿ ۾ جهليل اسٽيل جو گلاس زور سان پري اڇلايو ۽ ضيا کي گار ڏني. اسٽيل جو گلاس ڌرتيءَ سان لڳو، ائين آواز ٿيو جيئن اهو ڪَوڪَو نڪري ويو هجي جنهن ۾ گهڙيال ٽنگيل هجي. مون دل ۾ سوچيو:
“هدايت الله چڱو ڪيو، خدا خانو خراب ڪري اسٽيل جي گلاس جو، سڄي حرڪت ان جي هئي.”