باب چوٿون
مخدوم شهاب الدين ايندو هيو ته اسان جي گهر جو اڱڻ ماڻهن سان ڀرجي ويندو هيو. سامهون هڪ ڪرسيءَ تي غوث کي ويهاري ان جو ديدار ڪيو ويندو هيو. ان کانپوءِ غوث ڪينچيءَ سان عورتن جي وارن جون چڳون ڪٽيندو هيو.
ان جا فقير جن جو تعداد ڏهه پندرهن هوندو هيو، هر ڇهين اٺين مهيني وڏيون پڳون پائي ساوا جهنڊا کڻي پاڙي ۾ هر در تي ويندا هيا ۽ ٻئي هٿ هوا ۾ هلائي زور سان چوندا هيا “هاهاها.... هاهاها... هاهاها”
انهن جي ٽي دفعا “ها” چوڻ سان ڄڻ آوازن جو اهڙو طوفان اڀرندو هيو جيڪو هر “انڪار” کي وهائي ويندو هيو. هر گهر مان انهن کي جهليل پاند ۾ ايڏا ته روپيا، اناج ۽ زيور ملندا هيا جو پاند ڳورو ٿي ويندو هيو ۽ ان جا فقير جهلي نه سگهندا هيا.
ڀلو ٿئي مخدوم شهاب الدين جو جيڪو اسان جي گهر آيو ۽ بابي کي شيشي جا ڇهه گلاس وٺڻا پيا.
هن دفعي هو سکر جي بازار ويو ۽ شيشي جي ڇهن گلاسن جو سيٽ وٺي آيو. هڪ گلاس ته ان ڏينهن ئي ڀڄي پيو جڏهن مخدوم صاحب ڪرسيءَ تي اڱڻ ۾ ويٺو هيو. ماڻهن جي پيهه ايڏي هئي جو ٻاهرين در وٽ چيباٽجڻ ڪري ٻارن جا ريهٽ هيا.
مخدوم کي گلاس ۾ برمي جو پاڻي پيئاريو ويو، جيڪو هن کي صاف نه وڻيو. سکر به عجيب شهر آهي. سنڌوءَ ڪناري هجڻ باوجود هن شهر ۾ پاڻيءَ جو مسئلو ڪڏهن حل نه ٿيو. هتي زمين دوز پاڻي ٻاڙو آهي، جيڪو اسان پيئندا هياسين ته ٻاڙو محسوس نه ٿيندو هيو پر جڏهن ڪو ٻاهريون ماڻهو ايندو هيو ته اهو پهرين ڍڪ سان منهن خراب ڪندو هيو. شڪر هيو جو ميونسپل واٽر سپلاءِ جو نانءُ نشان نه هيو نه ته گٽر جو پاڻي پيئڻو پوي ها. هر گهر ۾ برمو لڳل هوندو هيو جنهن هيٺان وهنجڻ سان صابڻ جي گج نه هجڻ برابر ٺهندي هئي ۽ وار ائين هوندا هيا جيئن پنجاهه سٺ وارن ملي هڪ وار ٺاهيو هجي.
مخدوم شهاب الدين به پاڻيءَ جو هڪ ڍڪ ڀري گلاس پاسي سان رکي ڇڏيو. بابي کي گلاس کڻڻ جي جريت نه ٿي ته متان مخدوم ٿوري دير کانپوءِ وري ڍڪ ڀري، گلاس اتي ئي پيو هيو. ماڻهن جي پيهه ۾ ڪنهن جو ٿڏو لڳي ويو. گلاس اونڌو ٿي ٻه ٽڪر ٿي ويو. رهيل پاڻي ائين هارجي ويو جيئن اڻويهه سوَ پنجهٺ جي جنگ ۾ شهيد ٿيل سپاهيءَ جو رت هجي.
شهادت جي ذڪر تي ياد ٿو اچي ته اڻويهه سو پنجهٺ جي جنگ به عجيب هئي. بليڪ آئوٽ جي راتين ۾ جڏهن ريڊيي تي ايوب خان جي تقرير جو خوفناڪ آواز اڀرندو هيو ته چور ان گهر کان پري ڀڄندا هيا، جنهن گهر ۾ ريڊيو هوندو هيو.
مون کي ياد آهي شهر جي هر چوڪ تي ڀونپوءَ جهڙا لائوڊ لڳل هوندا هيا، انهن تي قومي نغما هلندا هيا، هر شخص قومي جذبي سان سرشار هوندو هيو. سندس دل ۾ تمنا هوندي هئي ته جيڪر بارڊر تي وڃي شهادت حاصل ڪيان. خاڪسار خاڪي وردي پائي ڪلهن ۾ بندوقن بجاءِ بيلچا پائي گهمندا هيا. مون اهڙي خاڪسار جي ليوڪس پارڪ، جنهن کي محمد بن قاسم جي نالي ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. اتي هڪ اهڙي تقرير ٻڌي جنهن ۾ هو فرمائي رهيو هيو.
“بيلچو ٻه ڪم ڪندو آهي هڪ ته اهو مورچا کوٽيندو آهي جيئن سپاهي دفاع ڪري پاڻ کي شهادت کان بچائين. ٻيو ڪم اهو ته جيڪڏهن ڪو شهيد ٿي وڃي ته ان کي قبر کوٽي دفنائڻ ۾ مدد ڪندو آهي. پر ياد رکو شهيد جيئرا آهن.”
ماڻهن کي جنگ ۾ شامل ٿيندڙن جي لسٽ ۾ پاڻ کي شامل ڪرائڻ لاءِ ٿاڻي تي وڃڻو پوندو هيو جيڪا ڳالهه سمجهه کان ٻاهر هئي. شهري دفاع جي مشق ڪرائڻ لاءِ شهرين کي مورچن ۾ لڪڻ ۽ بمباريءَ وقت وات ۾ رومال وجهي اونڌو سمهي ڪنن کي آڱرين سان بند ڪري بم ڪرڻ جي انتظار جي مشق ڪرائي ويندي هئي ۽ انهن کي ڀڳل بندوقون ڏئي وڙهڻ جي تربيت ڏني ويندي هئي. اسان پاڙي جا ڇوڪرا به اهڙي ئي قومي جذبي سان سرشار هوندا هياسين. رات جو نڪري اڪثر گشت ڪندا هياسين ته برابر بليڪ آئوٽ تي عمل ٿئي ٿو يا نه. هڪ دفعي ڏٺوسي ته شهارا بازار ۾ ديوان گهنشيام ڪاٺ جو وڏو در بند ڪري گاسليٽ واري بتيءَ تي نوٽ ڳڻي رهيو هيو. روشني در جي وٿين کان ٻاهر نظر اچي رهي هئي. اسان سڀني پٿر کنيا ۽ ديوان جي در تي وسايا. ديوان جي در اندر بتي بند ٿي وئي.
ماڻهن جو جذبو ڏسڻ جهڙو هيو. چوراهن تي لڳل لائوڊن ۾ جڏهن ملڪ جي فوجن جي فتح جون خبرون نشر ٿينديون هيون ته ماڻهو تحسين جا نعرا بلند ڪندا هيا. مون ڪڏهن راجستان ۽ گجرات ۾ وڙهندڙ حرن جون خبرون ريڊيي تي نه ٻڌيون ۽ اهي پاڙي ۾ مائي زوار حقو ڇڪي ٻڌائيندي هئي. مائي زوار سدائين ڪارا ڪپڙا پائيندي هئي ۽ کيس ٻانهن ۾ قلندر جا ڪنگڻ پاتل هوندا هيا. اها ٻڌائيندي هئي ته “حر هندوستان ۾ اندر گهڙي ويا آهن. انهن کي ڪو به ٻائو نظر اچي ٿو ته ان کي چوٽيءَ کان وٺي ديڳ ۾ وجهن ٿا ۽ پوءِ پچائي کائي ٿا وڃن.”
مون کي ننڍي هوندي حرن کان خوف محسوس ٿيندو هيو. سڀ کان گهڻو خوف پير پاڳاري جي تصوير کان ٿيندو هيو. ڇو جو چوندا هيا ته هڪ دري آهي ۽ دريءَ هيٺان کوهه آهي. دريءَ ۾ بيهي پير صاحب ديدار ڪرائيندو آهي. مايون مرد ڳهه ڳٺا، روپيا پئسا پير صاحب جو ديدار ڪري کوهه ۾ اڇلائيندا آهن. پير صاحب پنج منٽ ديدار ڪرائيندو آهي ۽ کوهه خزاني سان ڀرجي ويندو آهي. پير صاحب متعلق ڪيتريون ڪوڙيون ڳالهيون هر طرف ڦهليل هونديون هيون. ڪنهن شخص اها ڳالهه ٻڌائي ته “پير صاحب ڳوٺ جي هڪ ڇوڪري کي پنڃري ۾ پکيءَ جيان قيد ڪيو آهي ۽ اهو ان کي ساوا مرچ کارائيندو آهي.”
جنگ ۾ وڙهندڙن حرن جون خبرون ريڊيي تي ته نه اينديون هيون پر انهن سپاهين ۽ پائليٽن جون خبرون هونديون هيون جن بم ٻڌي ٽينڪن هيٺيان سمهي انهن کي تباهه ڪيو يا جهاز جن هندستان ۾ گهڙي حملا ڪيا.
اها بليڪ آئوٽ جي رات هئي جڏهن آسمان ۾ چوڏهينءَ جو چنڊ کڙيل هيو. اهو ساڳيو چنڊ هيو جيڪو هندوستان پاڪستان مٿان چانڊوڪي ڦهلائي رهيو هيو. چانڊوڪيءَ بليڪ آئوٽ جا سڀ قانون ٽوڙي وڌا هيا. چنڊ تي حڪمرانن جا حڪم نه هلندا آهن. چانڊوڪيءَ ۾ تاج محل چمڪي پوندو آهي. پليون ۽ بئريجون صاف ڏسڻ ۾ اينديون آهن. چانڊوڪي محبوب جي ملڻ وقت وڻندي آهي پر جنگ جي ڏينهن ۾ ساڳي رات خوفائتي ٿي پوندي آهي. اها چانڊوڪي رات هئي جڏهن اسان اونداهي ڪوٺيءَ ۾ ريڊيو ٻڌي رهيا هياسين. ريڊيي تي خبرن کانپوءِ لاهور ۽ سيالڪوٽ جي تعريف ۾ قومي نغما شروع ٿي ويا. اسان خوف ۾ ورتل هياسين، ڇو جو ٻڌايو ويو هيو ته چانڊوڪي رات ڪري هندوستان جا جهاز حملو ڪري سگهن ٿا. پنجهٺ واري جنگ ۾ هندوستان جي جهازن سکر ۽ روهڙيءَ تي ڪو به حملو نه ڪيو هيو. اها چانڊوڪي رات ڏاڍي خوفناڪ هئي. اسان سڀ گهر ڀاتي ڄڻ گهر جي آڱڻ ۾ بم ڪرڻ جو انتظار ڪري رهيا هياسين.
ريڊيو تي اهو ٻڌايو ويو هيو ته جيڪڏهن گهگهو گهٽ وڌ ٿي وڄڻ لڳي ته سمجهڻ گهرجي خطرو آهي ۽ ريڊار تي حملو ڪندڙ جهاز نظر آيا آهن پر جيڪڏهن گهگهو هڪ ڪرو ٿي وڄڻ لڳي ته ان جو مطلب خطرو ٽري ويو آهي.
ان رات اوچتو چانڊوڪيءَ ۾ گُهگهو گهٽ وڌ ٿي وڄڻ لڳو. گهٽيءَ ۾ ٻن چئن ماڻهن جي ڊڪڻ جو آواز آيو. اهو اسان جو ڀاءُ گلڻ هيو جيڪو کٽ تي ويڙهيل سوڙين مٿان بيٺل هيو. گهٽيءَ ۾ ڊوڙندڙ ماڻهن جي قدمن جا آواز ٻڌي ان سمجهيو ته بم ڪريو آهي. اهو به نه سوچيائين ته جي بم ڪرندو ته پهريون جهاز جي اچڻ جا آواز ايندا ۽ پوءِ ڌماڪو ٿيندو. گلڻ اوندهه ۾ ڇرڪ ڀري جيئن سڌو ٿيو ته سندس مٿو وڃي تختي سان لڳو. شيشي جا گلاس ڪريا ۽ اوندهه ۾ آواز آيو “يا الله بچاءِ.”
گهڙي گذري ته گهگهوءَ جو هڪ ڪرو آواز اڀريو. بابي ماچيس جي تيلي ٻاري تختي تي ڏٺو، سڀ گلاس اونڌا پيا هيا ۽ هڪ گلاس شهيد ٿي چڪو هيو. پوءِ بابي جنگ تي تبصرو ڪيو. “هڪ گلاس کي شهيد ڪرڻ لاءِ ايڏي جاکوڙ جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ بليڪ آئوٽ ۽ گهگهن وڄائڻ جي ڪهڙي لوڙ هئي؟ جيڪڏهن جنگ شروع ڪرڻ کان پهريون ٻنهي ملڪن جون حڪومتون هن کي حڪم ڪن ها ته هو اهو گلاس پنهنجن هٿن سان ڀڃي پئي سگهيو. امن لاءِ هو هڪ گلاس جي قرباني ضرور پيش ڪري ها.”
بابي جي ڳالهه سئو سيڪڙو صحيح هئي. پنجهٺ جي جنگ جو آخر ڪهڙو سبب هيو؟ اها جنگ وڙهي پاڪستان ڪهڙو ڪشمير حاصل ڪيو؟ اسان دوست بجاءِ اهڙو دشمن پيدا ڪيو جنهن اسان جي ملڪ کي وڏو نقصان پهچايو. ايوب خان ون يونٽ ٺاهي نفرت جو ٻج ڇٽيو. ٻج ڦٽي ٻوٽو ٿيو ۽ وڌي وڻ ٿيو. نفرت جو وڻ اُس جهڙي ڇانوَ ڪندو آهي. نفرت جو وڻ پاڻيءَ تي نه ٿُڪ تي ڦٽندو آهي. صدين جي تهذيبن کي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. ننڍين قومن جي عوام ۾ عليحدگي جو رجحان تن ڏينهن کان ئي شامل ٿي چڪو هيو.
اسٽيل جا پنج گلاس ايڏا پراڻا به نه هيا، پر پوءِ به هر ڪو انهن کي استعمال ڪرڻ کان لنوائيندو هيو. اهي تختي جي هڪ ڪنڊ ۾ رکيل هوندا هيا. اسٽيل جي گلاسن جي قسمت سٺي نه هئي. اهي ڪنهن کي وڻندا نه هيا پر ڪرندا هيا ته شيشي جي گلاسن جيان ڀڄندا نه هيا. اهي اسٽيل جا گلاس امر هيا، انهن هوندي شيشي جا ڪيترائي گلاس گهر ۾آيا ۽ موڪلائي ويا. هڪ دفعي امڙ بابي کي صلاح ڏني ته انهن کي وڪڻي ڪو ڍنگ جو برتن وٺي اچي پر بابي کيس ٺپ جواب ڏنو.
“اهي اسان جي وڏڙن جي نشاني آهن.” پوءِ هن وري پنهنجو فڪر انگيز جملو ورجهايو. “مون کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته اسٽيل جي گلاسن هوندي، شيشي جي گلاسن جو ڪهڙو ضرور آهي؟”
تن ڏينهن جست جا گلاس سبيلن تي استعمال ٿيندا هيا. هر چوسول تي پٿر جون پروقار سبيلون هونديون هيون جن جي ٽانڪين ۾ صاف ٿڌو پاڻي ڀريل هوندو هيو. هيٺ نلڪي وٽ سنهي زنجير سان جست جو گلاس ٻڌل هوندو هيو، منهنجين نظرن ۾ جست جي گلاس جو قدر تڏهن وڌي ويندو هيو، جڏهن زنجير سان ٻڌل ڏسندو هيس. جست جا گلاس وڏن وڻن هيٺان انهن سبيلن وٽ به رکيل هوندا هيا جتي مٽيءَ جا مٽ اڃايلن جو انتظار ڪندا هيا. مونکي شهارا مارڪيٽ ۾ هڪ هندوءَ جي دڪان اندر اها سبيل ياد آهي جنهن ۾ گهڙا منجيءَ تي ٻه مٽ رکيل هوندا هيا. مٽن مٿان تختيون لڳل هونديون هيون. هڪ تي لکيل هوندو هيو “هندن لاءِ” ٻئي تي “مسلمانن لاءِ” اهي جملا مون کي سٺا نه لڳندا هيا. مون سدائين هندن کي سٺو ڀانيو آهي. اهي صوفيت کي وڌيڪ ويجهو آهن جنهن ڪري انسان دوست آهن پر ننڍي هوندي محسوس ٿيندو هيو منهنجا ڪجهه هندو دوست ان گلاس ۾ پاڻي پيئڻ کان لهرائيندا هيا جنهن ۾ مان پاڻي پيئندو هيس. اهي چوندا هيا “مسلمان گائو ماتا کائين ٿا، جنهن ڪري اسان انهن جي وات هاڻيون شيون استعمال نه ٿا ڪري سگهون.” مذهب وڏي طاقتور شئي آهي. اهو قومن جي تهذيب بدلائي وجهي ٿو. مون کي ڪٽي بازار جي نارائڻ جو ويڙهو ياد آهي. مان بابي سان لوٽو کڻي نارائڻ جي دڪان تي ويندو هيس. ناني کي هڪ حڪيم ڳائو کير واپرائڻ جي صلاح ڏني هئي. شهر ۾ ڳئونءَ جو سٺو کير نارائڻ وٽ ئي ملندو هيو، جنهن جو ڪٽي بازار ۾ دڪان هيو. نارائڻ جي دڪان اندر تيل جو گهاڻو هوندو هيو، ان گهاڻي ۾ ڏاند ٻڌل هوندو هيو. ڏاند کي اکين تي پٽي چڙهيل هوندي هئي. اهو ڏاند گول ڦرندو هيو ۽ گهاڻي مان سرنهن جو تيل پيڙجي هيٺ رکيل ٽين جي دٻي ۾ ڪرندو هيو. بابو پتل جو لوٽو نارائڻ جي نوڪر کي ڏيندو هيو. اهو دڪان جي پاسي کان ڏاڪڻ تي مٿي وڃي کير کڻي ايندو هيو. ڪڏهن نوڪر نه هوندو هيو ته نارائڻ بابا کي چوندو هيو، “لوٽو ڇوڪر کي ڏي ته مٿي وڃي وٺي ايندو.” مان لوٽو کڻي مٿي ويندو هيس. چئن پاسن کان ويڪرو ڪوٺو ۽ وچ تي هيٺ سڄو ميدان ڳئن سان ڀريل هوندو هيو. ڪوٺي تي کٽ کٽ جي ڀرسان پيل هوندي هئي. جڏهن مان کٽن جي وچان لنگهندو ان نوجوان عورت وٽ پهچندو هيس جيڪا لوٽي ۾ کير وجهي ڏيندي ته اها مون کي ڏسي رئي ۾ منهن لڪائيندي هئي. مون کي ڏاڍي شرمساري ٿيندي هئي. ان وقت منهنجي عمر اٺ سال هئي. اها عورت هڪ لفظ به نه ڳالهائيندي هئي. منهن رئي سان ڍڪي لوٽو وٺي کير هٿ ۾ ڏيندي هئي. مان ندامت جي احساس کان گهٻرائي تيز وکون کڻندو کٽن جي وچ مان واپس لنگهي ويندو هيس. هڪ دفعي بابي سان کير کڻي گهر موٽي رهيو هيس ته رستي تي اميرو ٽانگي وارو مليو. اهو پاڙي جو ماڻهو هيو ۽ مائي پٺاڻيءَ کان ڪرايي تي وٺي بگي گهوڙو هلائيندو هيو. ان چيو “ويهو مان پاڙي وڃي رهيو آهيان.”
بابو ۽ مان لوٽي سوڌا بگيءَ جي پوئين سيٽ تي ويٺاسين. گهوڙو هليو ته پوئين سيٽ تي لوٽو سنڀالڻ ڏکيو ٿي ويو. بگيءَ جي ڦيٿا ڀڳل روڊ تي ڪڏهن هڪ پاسي ته ڪڏهن ٻي پاسي کامن ۾ هيٺ مٿي ٿي هلڻ لڳا، جهاڪن ڪري لوٽي مان کير ڇلڪي هر هر هيٺ پئي ڪريو. گهر پهتاسين ته لوٽو اڌ ٿي چڪو هيو. گهر پهچي جڏهن بابي امڙ کي کير ڏنو ۽ ان شيشي جي گلاس ۾ وڌو ته اهو اڌ کان به هيٺ هيو. امڙ کي حال احوال وٺي ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ سوچڻ لڳي ته هوءَ اها کير ذري ناني کي ڪهڙي منهن سان پيش ڪندي؟ ناني جي طبيعت جي سڀني کي خبر هئي. وڏو توائي باز ماڻهو هيو. چوندا آهن جڏهن جوان هيو ته ڳوٺ ۾ ڪو هن جو نالو کڻي نه سگهندو هيو. ان کٽ کي ڍال جيان اڳيان ڏئي ڪهاڙيءَ سان اهو ڪتو ماريو هيو جنهن جي چڪ پائڻ سبب سندس ويجهي عزيز جو موت واقع ٿيو هيو. ناني کي منهن تي وڏيون وڪڙدار مڇون هونديون هيون. مان جڏهن ٽئين ڪلاس ۾ پڙهندو هيس ته اتي هڪ اهڙي پينٽنگ لڳل هوندي هئي، جنهن ۾ راجا پورس هاٿيءَ تي هيو ۽ سڪندر ان سامهون گهوڙي تي تلوار جهلي بيٺل هيو. ان تصوير ۾ راجا پورس جون وڪڙدار مڇون صفا ناني جهڙيون هيون. مون کي راجا پورس وڌيڪ سگهارو ۽ بهادر لڳندو هيو جنهن سامهون بيٺل سڪندر ڪمزور ۽ هيڻو لڳندو هيو. ان جي شڪل اهڙي ڇوڪري سان ملندي هئي جيڪو سينيمائن تي ٽڪٽون بليڪ ڪندڙ دلوڪ مڪراڻيءَ سان گڏ گهمندو هيو.
نانو بيمار ٿيو ته صفا هيڻو ٿي ويو. توائيباز ته پهريون ئي هيو، بيماريءَ وڌيڪ چڙ چڙو ڪري وڌس. امڙ جڏهن کيس شيشي جي گلاس ۾ اهو کير چڪو وجهي ڏٺو ته کير ڏسي سندس منهن وڌيڪ هيڊو ٿي ويو.
“هاڻي توهان مذاق شروع ڪئي آهي.” ان چيو “سڌو سنئون ڇو نه ٿا چئو ته بيزار ٿيا آهيون. واپس ڳوٺ موٽي وڃان.” امڙ کيس کير جي گهٽ هجڻ جو سبب بيان ڪيو جيڪو هن غور سان نه ٻڌو. منهن پري ڪري ويهي رهيو. امڙ کيس زور ڀريو ته جيڪي آهي ان مان ٻه ڍڪ ڀري سڀاڻي احتياط سان کير آندو ويندو. هو نه مڙيو، زور ڀرڻ تي امڙ کان گلاس وٺي پري اڇلايائين. گلاس کير سوڌو پٽ تي پيو ۽ ائين ڀڄي پيو جيئن ڪو کير جون الٽيون ڪري مري ويو هجي.