باب ستون
بابي جڏهن ڏٺو ته ڪجهه هڙ حاصل نه ٿي رهيو آهي. هن هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل اسٽيل جا پنج گلاس تختي تي ڦٽا ڪيا ۽ بازار مان اهڙا شيشي جا گلاس وٺي آيو جن تي چنڊ ستارا ٺهيل هيا. چوٿين تاريخ واري چنڊ ۾ پنجن ڪنڊن وارو ستارو ڄڻ پنجن آڱرين سان هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل پنجن اسٽيل جي گلاسن ڏي اشارو ڪري بابي کي چيڙائي رهيو هيو ۽ چئي رهيو هيو ته “بيڪار بي نفس پنج گلاس جن کي هٿوڙا هڻي الڳ ڪري نه سگهين. اهڙا هٿوڙا اسان کي هڻين ها ته ڀڄي جان ڇڏايون ها.”
بابو سوچڻ لڳو “ڪهڙو ڀڄي؟ ڀڄي يا ڀڄي” (شهيد يا غازي). ننڍي هوندي شيشي مان ٺهيل شيون وڻنديون هيون. سنگ مرمر جا چدا جيڪي مهانگا هوندي به بي ڊولا لڳندا هيا. جڏهن سستا ۽ خوبصورت شيشي جا چدا آيا ته مون مٿي حوريءَ ۾ پيل هڪ پراڻي ٽيبل جو خانو انهن سان ڀري ڇڏيو. راند کيڏندي جڏهن چدا مٽيءَ ۾ ميرا ٿي ويندا هيا ته انهن کي برمي هيٺان ڌوئيندو هيس. چدن اندر گل ۽ ٻوٽا ٺهيل هوندا هيا. شيشي جا گلاس به ايڏائي وڻندا هيا. انهن تي ٺهيل گل پاڻي پيئڻ مهل ائين محسوس ٿيندا هيا ڄڻ پاڻيءَ ۾ پيل هجن. هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل اسٽيل جا گلاس ڏسندو هيس ته دل ۾ نفرت ڀرجي ايندي هئي. اهو ئي سبب آهي جو مون کي شيشي جي هر ڀڄندڙ گلاس جو ڏک ٿيندو هيو. اهي سڀ اڄ به منهنجي دل تي نقش آهن. هونئن ته هر گهر ۾ شيشي جا گلاس عام ٿي چڪا هيا ۽ انهن جي ڀڄڻ جو ڪو خاص سبب نه هوندو هيو. اهي ماني کائڻ کانپوءِ پاڻي ڀرڻ وقت سڻڀن هٿن مان ترڪي ڀڄي پوندا هيا. ڪنهن جي ٺوٺ لڳڻ ڪري، ڪنهن جي هٿ لڳڻ ڪري، ڪڏهن تڪڙ ۾ اٿڻ سان ڪنهن جو پير لڳي ويو. هڪ گلاس کي کنيو ۽ ڀرسان وارو آڱريون لڳڻ سبب ڪري پيو.
هڪ دفعي ائين ٿيو جو رنڌڻي ۾ لوٽو پيل هيو جيڪو امڙ کان ڌوئڻ وسري ويو. لوٽي جي تري ۾ کير چڪو رهجي ويو هيو. رات جو جڏهن اسين سمهيل هياسين ڪو ٻلو ڀت ٽپي آيو ۽ رنڌڻي ۾ ويو. لوٽي جي تري ۾ کير چڪو ڏسي سندس من چاهيو ته جيڪر پيئان. جيئن لوٽي ۾ منهن وجهي زور ڏنائين ته لوٽي جو منهن سوڙهو هجڻ ڪري ٻلي جو منهن ڦاسي پيو. ٻلي گهڻا وس ڪيا پر لوٽو منهن مان ڪڍي نه سگهيو. لوٽو منهن ۾ ڦاٿل هجڻ ڪري ٻلي کي ڪا شيءِ ڏسجي نه رهي هئي. اهو ڪڏهن ڀت سان پئي ٽڪرايو ته ڪڏهن ٿانوَن سان. کڙڪي تي امڙ کي جاڳ ٿي وئي. امڙ ڏٺو، ٿانوَن سان ٽڪر هڻي ان ٻه شيشي جا گلاس ڀڃي وڌا هيا. بابو اٿيو ۽ ان ٻلي کي پڪڙي زور سان لوٽو منهن مان ڇڏايو.
گلاس جو مالڪ گهڻا ڏينهن ان جي خير جي دعا گهري سگهي ٿو؟ ان کي هڪ ڏينهن ڀڄڻو آهي. جيڪو گلاس ٺهيو آهي سو ضرور ڀڄندو؟ نه ته ان جي حالت اسٽيل جي گلاسن جهڙي ٿيندي، انهن جا جسم چٻا هوندا. داغ هوندا ۽ هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل هوندا. ماڻهن جي گهرن ۾ شيشي جا گلاس ڀل ڀڄن، پر اسان جي گهر ۾ ڀڄندو هيو ته ڄڻ گهر هلندو هيو، وقت چرندو هيو، سج اڀرندو هيو، صبح ٿيندو هيو، شايد اسان جي گهر جا گلاس نه ڀڄن ها ته چنڊ نه اڀري ها، ستارا نه چمڪن ها، نه هندوستان ٽٽي ها، نه پاڪستان ٺهي ها، نه مهاجر اچن ها، نه ڏچا وڌن ها، نه مارشلائون لڳن ها، نه فوجي ڦٽڪا هڻن ها، نه اوڀر پاڪستان الڳ ٿئي ها، نه ڀٽي صاحب کي ڦاسي اچي ها، سنڌ جا مالڪ سنڌي هجن ها، ٻين کي پاسپورٽ ويزا ۽ اقاما جاري ڪيون ها. اسان ڌارين کي ورڪ پرمٽ ڏئي، ڪم ڪڍي جهازن ۾ واپس موڪليون ها. حيرت جي ڳالهه آهي عربن سنڌ تي حڪمراني ڪئي ۽ اسان انهن کان ڪجهه نه سکيو. اسان مسلمان ٿي وياسين ۽ عرب عرب آهن. ڇا ڪجي سڄو قصور انهن شيشي جي گلاسن جو آهي، جڏهن ڀڄن ٿا ته وقت وڌي ٿو. دنيا ۾ ايوب خان اچن ٿا ڇو جو اڃان ايوب خان جي وقت جي گلاسن جو ذڪر هلي رهيو آهي ۽ منهنجي عمر يارهن سال آهي.
ان وقت ڇهين درجي ۾ ماستر مطلباڻي پڙهائيندو گهٽ، ماريندو گهڻو هيو. ڪاري رنگ جي شاگردن کي ماري ڳاڙهو ڪري ڇڏيندو هيو جيئن سهڻا نظر اچن. اهو پنهنجي کٻي ڳٽي تي ويٺل مک هر هر هڪليندو هيو ۽ جڏهن ڳالهائيندو هيو ته ان جي وات جي ڪنڊن وٽ گج نظر ايندي هئي. هو چونڊ ڇوڪري کي گهر گهرائي ٽيوشن پڙهائيندو هيو. ڇوڪرا هن کي “سائين” ڪوٺيندا هيا ۽ هو زال کي “سائين” ڪوٺيندو هيو. ايوب خان جي فوجي دور جو اسان جي اسڪول تي وڏو اثر هيو. صبح سان اسيمبليءَ ۾ فوجي ڌنيون وڄائيون وينديون هيون. پوڙهو بينڊ ماسٽر جنهن کي وڏيون وڪڙدار مڇون هونديون هيون ۽ ترڪي ٽوپي پائيندو هيو. اهو ٽرمپٽ وات تي رکي ڦوڪ ڏيندو هيو ته ان جي آواز تي دل ڌڙڪندي هئي. اسان حيران ٿيندا هياسين ته ان پوڙهي جي سيني ۾ ايڏا مضبوط ڦڦڙ ڪيئن آهن. پوءِ اسان کي خبر پئي ته انگريز ان کي پاڻ سان گڏ انگلستان وٺي ويا هيا ۽ اتان ٻڪريءَ جا ڦڦڙ وجهرائي آيا آهن، اسان بينڊ جي ڌن تي قومي ترانو ڳائيندا هياسين ۽ اسيمبلي ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪلاسن ڏانهن روانا ٿيندا هياسين ته ان کان اڳ بينڊ ماسٽر وڏي آواز ۾ چوندو هيو “قيوڪ مارچ” اسان قطارن ۾ ڪلاس ڏانهن روانا ٿيندا هياسين ۽ بينڊ ماسٽر ڊرم واري کي اشارو ڏيندو هيو ته اهو ڊرم تيز وڄائڻ شروع ڪندو هيو. اسان تڪڙ مان هلندا هياسين ته پراڻن پاتل بوٽن مان ڌوڙ اڏامي بينڊ ماسٽر جي منهن ۾ پوندي هئي.
پي ٽيءَ جي پيرڊ ۾ هڪ رٽائرڊ فوجي جنهن جو نالو محمد صديق هيو. اسٽور کولي پراڻيون بندوقون ڪڍي سڀني کي ورهائي ڏيندو هيو. بندوقون گهٽ ۽ شاگرد وڌيڪ هوندا هيا. جن کي بندوقون ملنديون هيون، اهي پاڻ کي خوشقسمت ۽ باقي پاڻ کي بدنصيب سمجهندا هيا. ڪلهن تي بندوقون جهلي بيٺل پاڻ کي خوش ۽ بغير بندوقن وارا اداس ۽ سست هوندا هيا. انهن پهرين جنگ عظيم جي بندوقن کي ڏسي کل ايندي هئي ۽ خدا ۾ ايمان پختو ٿيندو هيو ته “مارڻ واري ذات رب جي آهي. باقي بندوقون ته بهانو آهن.”
ماسٽر محمد صديق جيڪو ٻي جنگ عظيم ۾ وڙهيو هيو. اهو مضبوط ڪردار ۽ اصول پرست شخص هيو. وڏو قابلِ احترام استاد هيو. ايوب خان جي ڏينهن ۾ مايوس ٿي رٽائرڊ ٿيو ته خبر نه آهي ڇا سوچي هن معصوم شاهه ميناري اڳيان ويندڙ گهٽيءَ ۾ چوڙين جو دوڪان کوليو. اسان جي ڪلاس تي به فوجي اثر هيو. جيڪو به ماستر ڪلاس ۾ داخل ٿيندو هيو، اچڻ سان اٿ ويهه ڪرائيندو هيو ۽ هوم ورڪ پورو نه هجڻ جي صورت ۾ تشدد ڪندو هيو. عربي ۽ اسلاميات جا استاد ان ڳالهه ۾ سڀني کان اڳرا هوندا هيا. عربيءَ جو استاد روز گهران اهڙو رول ٺاهي کڻي ايندو هيو جن تي جنڊيءَ جو ڪم ٿيل هوندو هيو، هو اهي ڀڃي وري ٻئي ڏينهن نوان ٺهرائي کڻي ايندو هيو. اهڙا استاد دنيا ۾ نه رهيا جنهن ڪري جنڊيءَ جي ڪم جو زوال اچي ويو. اسلاميات جو استاد وري شاگردن کي پٽي سان ماريندو هيو. هڪ دفعي منهنجو دوست گوهر علي هوم ورڪ نه ڪري آيو. اهو ڪتاب پٽي سان ٻڌي اسڪول ايندو هيو. ان پٽو ڇوڙي بينچ تي پاسي سان رکيو هيو. اسلاميات جي استاد نه ڪئي هم نه تم، پٽو کڻي پٺيءَ تي وهائي ڪڍيائينس. گوهر علي ٻيڻو ٽيڻو ٿي ويو. گوهر عليءَ جو پٽو هڪ دفعي گم ٿي ويو. هن اها دانهن ڪلاس ٽيچر ماستر مطلباڻيءَ کي ڏني. ڪلاس ٽيچر پڇيس، “ڪهڙو پٽو؟”
گوهر عليءَ قميص مٿي ڪري نشان ڏيکاري چيس “سائين او ههڙو پٽو.”
فوج جو اثر ڪلاس رومن تائين محدود نه هيو پر مذهب به ان جي زير اثر اچي چڪو هيو. ماستر مطلباڻي ڪڏهن موڊ ۾ هوندو هيو ته هڪ شاگرد عبدالغفار پاڻ ئي چوندو هيو، “سائين نعت ٻڌايان؟”
ماستر مطلباڻي ڪنڌ کي ها ۾ لوڏيندو هيو ۽ ڪلاس ۾ خاموشي ڇائنجي ويندي هئي. عبدالغفار فوجي ڌنين تي ٺهيل نعتون ٻڌائيندو هيو، جن کي ٻڌي دل مديني وڄڻ گهٽ ۽ فوج ۾ شامل ٿيڻ وڌيڪ چاهيندي هئي. نه ته ان کان پهريون اڪثر نعتون هندوستاني فلمن جي ڌنين تي ٺهيل هونديون هيون جيڪي پاڙي ۾ ڪڪو مولوي ڳائيندو هيو، جڏهن به ڪو حاجي حج ڪري موٽندو هيو ته سکر جي ريلوي اسٽيشن کان کيس گهر تائين ماڻهو جلوس جي صورت ۾ وٺي ايندا هيا. اڳيان حاجي هوندو هيو جنهن کي پنڌرهن سورهن گلن جون ڪنڍيون پاتل هونديون هيون. اهو حاجيءَ جي استقبال لاءِ ويل جلوس جڏهن روڊن ۽ گهٽين مان لنگهيندو هيو ته ڪڪو مولودي ڪن تي هٿ رکي نعتون ڳائيندو هلندو هيو. هن جي هڪ نعت مونکي ڏاڍي پرسوز ۽ اثرانگيز محسوس ٿيندي هئي جيڪا هن هندستاني گاني “گذرا هوا زمانا آتا نهين دوبارا، حافظ خدا تمهارا” جي ڌن تي ٺاهي هئي.
اهو قوم پرستيءَ جو دور نه هيو پر مذهبي جنونيت ڪر کڻي رهي هئي. ڪشمير جي مسئلي هر ڪنهن کي مومن ڪري وڌو هيو. مذهبي جماعتون وجود وٺي رهيون هيون. الله ڀلو ڪري استاد عبدالوهاب جو جيڪو اسڪول ۾ ٻارن جي آڱرين ۾ پينسلون وجهي زور ڏئي سزا ڏيندو هيو ۽ جڏهن عامل ٿيو ته ساڳي سزا آزمائي ماڻهن جا جِنَ ڪڍندو هيو. ان اسان جي گهر جو هڪ ڇوڪرو خاري وڌو. اڪبر جنهن کي اسان پيار مان اڪن چوندا هياسين اهو عبدالوهاب جي زير اثر ٿي ڪٽر ملو ٿي ويو. اسان کان عمر ۾ وڏو هجڻ ڪري کيس اهڙي ڏاڙهي هوندي هئي جيڪا هن ڄمڻ سان ڪڏهن نه ڪوڙي، جنهن ڪري سندس ڏاڙهيءَ جا وار ڇڊا ۽ وڪڙدار هوندا هيا. اها ايڏي نرم ڏسبي هئي جيڏو اڪوءَ جو سخت منهن. اهو جمعيت طلبا جو سرگرم ڪارڪن هيو ۽ استاد جي چوڻ تي گهر کان سڌارو شروع ڪيائين. حضرت ابراهيم جي قصي کان ايڏو ته متاثر هيو جو هڪ دفعي هٿوڙو کڻي گهر ۾ ٽي شيشي جا گلاس ڀڃي وڌائين ۽ چيائين “اسٽيل جي گلاسن هوندي شيشي جي گلاسن جو ڪهڙو ضرور آهي. اسٽيل جا پنج گلاس حق ۽ شيشي جا گلاس ڪفر آهن.”
امڙ کي ڏاڍو ڏک ٿيو. بابو به افسوس مان ڏسڻ لڳو، اهو پهريون واقعو هيو جنهن ۾ هڪ مهل شيشي جا ٽي گلاس ڀڳا هيا. هڪ هڪ ٿي ڀڄندا هيا ته ايڏي ڏک جي ڳالهه نه هوندي هئي پر اوچتو ائين گلاسن تي حملو ڏسي بابا اڪوءَ کان هٿوڙو کسڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ چيو “گلاسن تنهنجو ڪهڙو گناهه ڪيو، جيڪڏهن هٿوڙو هڻڻو هئي ته پاڻ کي مٿي ۾ هڻي ها.”
اڪوءَ جذباتي ٿيندي هٿوڙي کي هٿن ۾ مضبوطيءَ سان جهليو، “چاچا نه تون آذر آهين نه مان ابراهيم. پر ياد رک اصل طاقت اسٽيل جا گلاس آهن. دنيا وارن شيشي جا گلاس ٺاهي سٺو ڪم نه ڪيو آهي.”
بابو سمجهي ويو ته مذهب اڪوءَ جو مٿو ڦيري ڇڏيو آهي. هو مومن ٿي چڪو آهي ۽ هٿوڙو هڻندي دير نه ڪندو. امڙ ڀڳل شيشي جا ٽڪر ميڙي ٽوڪريءَ ۾ وڌا ۽ بابي اڪوءَ کي ان جي حال تي ڇڏي ڏنو. اها پوءِ خبر پئي ته هو ٻين ڪارڪنن سان ٻيڙيءَ ۾ چڙهي ساڌ ٻيلي ويو ۽ اتي جيڪو بت نظر آيو، ان کي هٿوڙا وهائي ڪڍيائون، ڪنهن بت جو نڪ ڀڳو، ڪنهن جو ڪن، ڪنهن جو منهن چٽ ٿي ويو ته ڪنهن جي ٻانهن. واپس ايندي اڪو هٿوڙو ڪالي ماءُ جي ڪلهي تي رکي آيو جيئن سڀ سمجهن ته اها حرڪت ان جي آهي. جميعت طلبا وارن جي اهڙي حرڪت کان پوءِ هندن احتجاج ڪيو ۽ ساڌ ٻيلي کي پرمٽ کانسواءِ عام ماڻهن لاءِ بند ڪيو ويو. ان کانپوءِ ڪجهه ڏينهن ٻه سپاهي راج گهاٽ وٽ بيٺل هوندا هيا ته متان ڪو تخريبڪار ٻيڙيءَ ۾ چڙهي ٻيلي ڏانهن نه وڃي، پر جڏهن انهن ٻن سپاهين کي ٽي وقت کائڻ لاءِ ڇڙو دال ڇولا ۽ پاپڙ نصيب ٿيا ته راڄ گهاٽ ڇڏي هليا ويا.
مسلمانن کي پرمٽ کانسواءِ ساڌ ٻيلي ۾ وڃڻ جي اجازت نه هوندي هئي. ننڍي هوندي مون کي ساڌ ٻيلي ڏسڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هيو. ڪنهن وقت راڄ گهاٽ کان ٿورو پري لانچون بيٺل هونديون هيون جيڪي روهڙي وڃڻ جو آسان ذريعو هيون. روهڙيءَ ۾ هر سال وار مبارڪ جو ميلو لڳندو هيو. اسان سڀ ٻار لانچ ۾ چڙهي بابي سان گڏ روهڙي ويندا هياسين. لانچ ۾ انجڻ اسٽارٽ ٿيندي هئي ته دونهي جي ڌپ ۾ اوڪارا ڏئي ساڻا ٿي پوندا هياسين. جڏهن لانچ وچ سنڌوءَ ۾ پهچندي هئي ته دونهي جو زور گهٽجي ويندو هيو ۽ وچ درياهه ۾ هر طرف پاڻي ۽ کليل ماحول ڏسي دل خوف ۽ خوشيءَ کان اڇلون ڏيندي هئي. اها جڏهن ساڌ ٻيلي اڳيان لنگهيندي هئي ته اتي مور اڏامندا هيا. جيڪي مندرن، وڻن ۽ ڀتين تي ويٺل هوندا هيا. ساڌ ٻيلي جو خوبصورت منظر ڏسي مان سوچيندو هيس ته ڪڏهن اها پراسرار جاءِ ضرور گهمندس. لانچ هلندي جڏهن انگريزن جي ٺاهيل لينسڊائون پل ۽ ايوب پل هيٺان گذرندي هئي ته محسوس ٿيندو هيو ايوب انگريزن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي بيٺل آهي. اهو منظر ان وقت خوبصورت ٿي ويندو هيو جڏهن ستين جي آستان وٽان پلين تي ڪاري دونهي واري انجڻ لنگهيندي نظر ايندي هئي. ان جي سيٽي ايڏي ته زوردار ۽ خوفائتي هوندي هئي جو اسان ٻارن تي وحشت طاري ٿي ويندي هئي ۽ اهو سوچي ڊپ ٿيندو هيو ته متان پل هيٺان لنگهيندي ريل لانچ مٿان نه ڪري پوي.