باب چوڏهون
“پر بابا ملڪن ۽ گلاسن ۾ ڪجهه ته فرق هوندو؟” مون پڇيو.
“پٽ جيڪي ملڪ گلاسن جيان هوندا آهن ضرور ڀڄندا آهن. ان ۾ حيرت جي ڳالهه نه آهي.”
“پر ملڪ گلاسن جيان ڪيئن هوندا آهن؟” مون وري پڇيو.
“دنيا ۾ ڪي فيڪٽريون ملڪ ٺاهينديون آهن ۽ وڪري لاءِ هوندا آهن.” بابي چيو.
مون کي بابي جي ڳالهه سمجهه ۾ آئي ۽ چيم، “پوءِ اسٽيل جا گلاس؟”
“وفادار هوندا آهن.” بابي چيو، “تڏهن ته چوندو آهيان اسٽيل جي گلاسن هوندي شيشي جي گلاسن جو ڪهڙو ضرور آهي؟”
مون بابي کي ڏک جي خبر ٻڌائي.
“توهان کي اهو ٻڌي افسوس ٿيندو ته اسٽيل جي پنجن گلاسن مان هڪ گلاس چوري ٿي چڪو آهي.”
بابي کي ڪو ڏک نه ٿيو.
“مون کي خبر آهي.” هن چيو، “شل اسين باقي بچيل اسٽيل جي چئن گلاسن جي حفاظت ڪري سگهون.”
تن ڏينهن مان سياسي طرح باشعور ٿي چڪو هوس. جڏهن نائين ڪلاس ۾ پڙهندو هيس ته مون پهرين ڪهاڻي لکي جنهن جو نالو هيو “خضاب” جيڪا هڪ پوڙهي جي ڪهاڻي هئي جيڪو حجم کان وار ٺهرائي ٿو ۽ اڳيان ڪرندڙ اڇن وارن کي ڏسي ان جا جيڪي احساس آهن مون انهن کي چٽيو هيو. ڪهاڻيءَ جي آخر ۾ اهو ڪردار سوچي ٿو ته اڇن وارن جو حل خضاب آهي. مون اها ڪهاڻي مَس سان لکي هئي جنهن جا پنا مينهن ۾ ڪارا ٿي ويا.
انهن ڏينهن خبر پئي هئي ته جي ايم سيد سکر ايئرپورٽ تي اچي رهيو آهي. مان به ان جلوس ۾ شامل ٿي ويس جيڪو سکر ايئرپورٽ جي ايم سيد جو استقبال ڪرڻ وڃي رهيو هيو. جڏهن نئين ڳوٺ وارو ڦاٽڪ ٽپياسين ته ماڪن واري ڳوٺ کان ٻنيون شروع ٿي ويون. سڀني کي ڏاڍي بک لڳي هئي. ٻنين ۾ گوبيون ۽ گوگڙو پوکيل هيا. سڄو جلوس ٻنين ۾ ڪاهي پيو، سڀني گوبيون ۽ گوگڙو کائي ڍو ڪيا. پريان ويچارا هاري ڏسندا رهيا، انڪري ويجهو نه آيا ته متان جلوس وارا نقصان نه پهچائين، جڏهن ايئرپورٽ پهتاسين ته سڀني کي قطار ۾ بيهاريو ويو. جي ايم سيد آيو. ان واري اچڻ تي سڀني سان هٿ ملايو. جي ايم سيد سان هٿ ملائڻ وقت مون محسوس ڪيو. سائينءَ جو هٿ ڪپهه کان به نرم هيو. اهڙو نرم هٿ منهنجي تجربي ۾ نه آهي.
ون يونٽ وقت سائين جي ايم سيد جو نانءُ سنڌ جي لکيل پڙهيل ۽ دانشور طبقي جي زبان تي ائين هوندو هيو جيئن بُسريءَ ۾ ڳڙ. سائينءَ جا لکيل ڪتاب هٿئون هٿ وڪامي ويندا هيا. اسان نوجوان هڪ ٻئي کان پڇندا هياسين ته “سائينءَ جو ڪتاب “جيئن ڏٺو آهي مون” پڙهيو ٿي؟”
جيڪڏهن ڪو ائين چوندو هيو، “اڃان نه پڙهيو آهي.” ته کيس چيو ويندو هيو.
“معنيٰ نه ڪجهه ڏٺو ٿي، نه پڙهيو ٿي.”
سنڌ جي اها بدقسمتي آهي جو ڀٽو ۽ سيد ساڳي دور ۾ هيا. اڳتي پوئتي ٿين ها ته ڪو کڙ تيل نڪري پئي سگهيو. جيڪڏهن ساڳي دور ۾ ڀٽو نه هجي ها ته بنگلاديش جي آزاديءَ کانپوءِ سنڌ کي آجپو ملي پي سگهيو، پر ڀٽي صاحب جو رهيل پاڪستان بچائڻ ۾ وڏو ڪردار آهي. هن سنڌ ۾ قومپرستيءَ کي ڪچلڻ ۾ ڪا به ڪسر نه ڇڏي. جي ايم سيد جو اثر لکيل پڙهيل طبقي تائين محدود رهيو جيڪي تعداد ۾ گهٽ هيا. ڀٽي جي شخصيت عام ماڻهوءَ ۾ اندر داخل ٿي وئي. هاسٽلن ۾ رهندڙ هر شاگرد جي ايم سيد جو مداح هيو. ان جي ديو مالائي شخصيت هر ڪنهن جي چپن تي هوندي هئي. اهي سيد بابت ڪوڙيون سچيون ڳالهيون ٻڌائيندا هيا. تنهن وقت ڪنهن شاگرد ٻڌايو هيو ته “شيخ اياز سائين جي ايم سيد کي زور ڏيندو آهي. هڪ دفعي سائين سمهيو پيو هيو ۽ شيخ اياز کيس ڄنگهن جا زور ڏئي رهيو هيو. ٻئي ڪنهن ڳالهه تي بحث ڪري رهيا هيا. جي ايم سيد، شيخ اياز سان متفق نه ٿيو ۽ هن کي اهڙي لت هنيائين جو پري وڃي ڪريو.” جيئي سنڌ جو صدر رمضان سنڌي جيڪو ڊاڪٽر ٿيڻ کانپوءِ فوج ۾ ڪيپٽن ٿيو ۽ هاڻي برگيڊيئر آهي. اهو ڪاڇي ۾ رهندو هيو ۽ سن وڃي جي ايم سيد جي حاضري ضرور ڀريندو هيو، تنهن جي ايم سيد جي سُرمي ۽ سرائيءَ جو لطيفو ٻڌايو هيو جيڪو لکڻ مناسب نه ٿو سمجهان. سندس چوڻ هيو ته “سائين پر مزاح شخصيت جو مالڪ هيو. هو ڪاوڙ ۾ به اهڙي ڳالهه ڪندو هيو جو ٻڌندڙ جي چپن تي مرڪ اچي وڃي.” سٺ ۽ ستر واري ڏهاڪي ۾ جيئي سنڌ جو عروج هيو. تنهن وقت ان تحريڪ جا ڪارڪن سلجهيل ۽ سچا هيا. مون کي ياد آهي رمضان سنڌي ٻئي سال ايم بي بي ايس ۾ ٽي دفعا فيل ٿيو. هن جو سال ضايع ٿي ويو. رمضان پاس ٿيڻ لاءِ تحريڪ کي استعمال نه ڪيو. هن محنت ڪئي ۽ پوءِ اڳتي ڪامياب ٿيو. تڏهن اڃان سنڌ پيپلز اسٽوڊنٽ فيڊريشن جو بنياد نه پيو هيو. ان فيڊريشن کان پوءِ سنڌي شاگرد ورهائجي ويا ۽ انهن ۾ ويڙهه شروع ٿي وئي.
چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج لاڙڪاڻي جي پهرين شاگرد يونين جي چونڊن ۾ سنڌي شاگردن جا ووٽ ورهائجي ويا ۽ اسلامي جمعيت طلبا کٽي وئي. ڀٽي صاحب جي اقتدار ۾ سندس شهر مان جمعيت جو کٽڻ هڪ وڏي ڳالهه هئي. مان جيئي سنڌ پاران واحد اميدوار هيس جنهن ان يونين ۾ مئگزين سيڪريٽريءَ جي پوسٽ کٽي. مون ڊاڪٽر ثناءُ الله کوکر جي مدد سان يونين جي پهرين مئگزين آندي. جنهن جو نالو “موهن جو دڙو” مئگزين هيو. جيئن ته اها سرڪاري مئگزين هئي، ان ۾ جي ايم سيد جو پيغام ته نه اچي سگهيو پر ان وقت جيڪي اقتدار جي ايوانن ۾ هيا انهن پنهنجا پيغام شايع ڪرائڻ لاءِ موڪلي ڏنا. انهن ۾ ڀٽي صاحب جو پيغام به شامل هيو، جنهن جا هٿ اکر مون وٽ محفوظ آهن.
لاڙڪاڻي ۾ مون ويهه سال گذاريا. اڻويهه سئو ٻاهتر کان اڻويهه سئو ٻيانوي تائين. شاگرديءَ جي زماني کانپوءِ مان اتي ئي ميڊيڪل ڪاليج ۾ ڊمانسٽريٽر مقرر ٿيس. مون ڀٽي صاحب کي ويجهي کان ڏٺو. جڏهن ڪجهه شاگردن کي گرفتار ڪيو ويو ۽ هڙتال ڪري ڪاليج پندرهن ڏينهن بند رهيو ته ڀٽي صاحب دل تي پٿر رکي جمعيت جي ان يونين کي پنهنجي سامهون برداشت ڪيو پر تنهن هوندي به ڳالهائڻ وقت سندس منهن تي مرڪ ۽ شفقت هئي. هن ڳالهه ٻڌڻ کانپوءِ رڙ ڪري پنڃل ايس پيءَ کي گار ڏني.
“اڙي پنڃان ڀيڻ جا... ڇڏ شاگردن کي.”
پنڃل ڪجهه ڪڇي نه سگهيو. هيٺ ڪنڌ ڪري چيائين، “حاضر سائين.”
ان وقت سڀ شاگرد آزاد ٿيا ۽ ڪاليج کلي ويو.
مون لاڙڪاڻي شهر ۾ ايران جي شهنشاهه جو استقبال ڏٺو، زندگيءَ ۾ ايڏا ٽمڪندڙ بلب اڄ ڏينهن تائين نه ڏٺا آهن جيڪي ان رات لاڙڪاڻي جي روڊن تي ڏٺا. روڊن تي بيٺل بيد مشڪ جا ڊگها وڻ پنهنجين اوچائين تائين ٽمٽائيندڙ بلبن سان سينگاريل هيا. هر هنڌ جنريٽر هلي رهيا هيا ۽ امن امان جي صورتحال بهتر هجڻ ڪري روڊن تي ڪا به سيڪيورٽي نه هئي. المرتضيٰ ۾ اندر وڃي ته نه سگهيس پر خبر پئي ته اتي اداڪارا ممتاز آيل آهي ۽ اڄ رات ڀٽي صاحب ۽ ايران جي شهنشاهه اڳيان ناچ پيش ڪندي. اها ساڳي رات هئي جڏهن حبيب جالب پنهنجو مشهور شعر لکيو هيو.
لاڙڪاني چلو
ورنا ٿاني چلو
اپني هونٽون کي هنسي
لٽاني چلو
لاڙڪاني چلو.
لک شابس آهي حبيب جالب کي، خرچ به ڀٽي صاحب جو کائيندو هيو ۽ لکندو به ان جي خلاف هيو. ٻڌڻ ۾ ايندو هيو، جڏهن ڀٽو صاحب ايران جي دوري تي ويندو هيو ته شاهه کيس ست سئو سال پراڻو شراب پيئاريندو هيو. چون ٿا رکيل شراب ۾ نشو ڏينهون ڏينهن وڌندو ويندو آهي. جيئن پوڙها انب پوکيندا آهن ۽ چوندا آهن، “اهي انب اسان ته کائي نه سگهنداسين پر اسان جا پويان کائيندا.”
ائين شايد بادشاهن جا وڏا به شراب جا مٽ ڇڏي ويندا هوندا ۽ چوندا هوندا “جيئن اسان پنهنجن وڏڙن جو ست سئو سال پراڻو ڇڏيل شراب پيتو آهي، ائين اسان هي ڀريل مٽ انهن لاءِ ڇڏيو وڃون ٿا جيڪي ست سئو سالن کان پوءِ انهن جو ڍڪڻ لاهيندا.”
خوشنصيب هيو ڀٽو صاحب جنهن کي عظيم شهادت نصيب ٿي ۽ ان جيئري ست سئو سال پراڻي شراب جا ڍڪ ڀريا. پر ان رات المرتضيٰ ۾ ڀٽو صاحب شهنشاهه کي ايڏو پراڻو شراب پياري نه سگهيو هوندو ڇو جو پاڪستان جو پراڻو شراب ڌپ ڪري ويندو آهي ۽ پيئڻ سان ماڻهو بيهوش ٿي اسپتالن ۾ گذاري ويندا آهن.
سائين جي ايم سيد جو اهو سمورو عرصو جيل ۾ گذريو ۽ ان کانپوءِ جيڪو حڪمران ايندو هيو ائين چئي سيد کي جيل ۾ رکندو هيو ته “اهو اسان کي پهرين حڪمرانن کان تحفي ۾ مليو آهي.”
ميرن جي ان لطيفي وانگر ته ڪو عالم ڪوٽڏيجيءَ جي قلعي جو مطالعو ڪرڻ اندر ويو ته کيس قيدي سمجهي جيل ۾ واڙي ڇڏيائون. ان گهڻيون رڙيون ڪيون ته “مان قيدي نه عالم آهيان، جيل جو مطالعو ڪري مقالو لکڻ پئي چاهيو.” هن جي ڪنهن نه ٻڌي، اهو ڪئي سال قلعي ۾ قيد رهيو. جڏهن مير صاحب گذاري ويو ۽ سندس ولي عهد تخت تي ويٺو ته اهو هڪ ڏينهن قلعي اندر جيل جي دوري تي ويو. جڏهن عالم ڏٺو ته وقت چڱو آهي مير صاحب کي دانهن ڏيان. مير صاحب جڏهن ان وٽ پهتو ته عالم چيس “مير صاحب مان بي ڏوهي آهيان. قلعي جو مطالعو ڪرڻ آيو هيس ته غلطي سان ڪيترن سالن کان بي گناهه سزا ڀوڳي رهيو آهيان. مون تي رحم ڪيو ۽ جيل کان ٻاهر ڪڍو.” مير صاحب جڏهن جاچ ڪئي ته کيس اهو واقعي بيگناهه نظر آيو، سندس اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا ۽ روئيندي چيائين، “بيشڪ آهين ته بي ڏوهي پر توکي جيل کان ڪيئن ڪڍان، تون ته منهنجن وڏڙن جي نشاني آهين.”
سو جي ايم سيد به زندگيءَ جي آخري ساهه تائين حڪمرانن جي وڏڙن جي نشاني طور جيل ۾ رهيو. لاڙڪاڻي ۾ شاگرديءَ جي زماني ۾ هڪ ڪارڪن اڇي لفافي ۾ جنهن جي قيمت ڏهه روپيا هئي. سائين جي سيد جا چار فوٽو وڪڻي رهيو هيو. اهو تحريڪ لاءِ فنڊ ڪٺو ڪرڻ جو طريقو هيو. سائينءَ جا اهي چار فوٽو ڪنهن بيڪار ڪيمرا سان قابلِ اعتراض حالت ۾ نڪتل هيا، جيڪي ڪنهن ردي پريس مان ڇپرائڻ ڪري ڌنڌلڪا ۽ غير واضح هيا. انهن ۾ ڪنهن بيوقوف ڪيمرا مين سائينءَ جا فوٽو ڪنهن دانشوراڻي انداز ۾ ڪڍڻ بجاءِ فلمي انداز ۾ ڪڍيا هيا ۽ ڏسڻ سان سندس سٺو اثر نه پئجي رهيو هيو. مون ان ڪارڪن کان اهي چار فوٽو خريد ڪيا پر ڦاڙي ٽوڪريءَ ۾ ڦٽي ڪيا. اها سائينءَ جي وڏي توهين هئي جيڪا مون کان برداشت نه ٿي. ون يونٽ کانپوءِ اوڻيوهه سئو پنجاهسيءَ تائين سنڌ ۾ قومپرستيءَ جو عروج هيو. سنڌي اڳواڻ ان بحث ۾ رڌل هوندا هيا ته سنڌ جي آزادي ڪهڙي نظريي تحت ٿيڻ گهرجي. اها قومپرست تحريڪ ذريعي ممڪن آهي؟ سوشلسٽ تحريڪ ذريعي يا نيشنلسٽ سوشلسٽ انقلاب ذريعي؟ اهڙن بحثن جو مرڪز عام ماڻهو نه پر شاگرد هاسٽلون هونديون هيون يا دانشور طبقو هوندو هيو، جنهن ۾ ان وقت جا وڏا اديب ۽ شاعر به شامل هيا، جن قومپرستيءَ کي پنهنجين لکڻين ۾ فوقيت ڏني. وڏيري جي ڪردار کي ننديو ويو ۽ هارين جي حقن جي ڳالهه ڪئي وئي. ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ کانپوءِ مون ائين محسوس ڪيو سنڌ هڪ سال اندر آزاد ٿي ويندي پر ائين نه ٿيو.
اوڻويهه سئو ٽياسيءَ ۾ ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ کانپوءِ جنرل ضيا سنڌين جون همدريون حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙيندو رهيو، هن محمد خان جوڻيجي کي وزيراعظم بڻايو، جنهن جي اچڻ کانپوءِ سنڌ ۾ هڪ واضح تبديلي آئي. ماڻهن کي نوڪريون مليون. ترقياتي ڪم ٿيا ۽ حيرت انگيز طور اظهار جي آزاديءَ جي ان حد تائين اجازت ڏني وئي جو ان جو مثال نه پئي نظر آيو. ڀٽو صاحب ڀل سنڌ لئي سون هجي پر اظهار جي آزاديءَ جي حوالي سان سندس دل پتل جي هئي. مون کي ياد آهي جنرل ضيا جڏهن سکر جي دوري تي آيو هيو ته خيرپور جي هڪ وڏي شاعر وفد وٺي ان سان ملاقات ڪئي هئي. ان ملاقات ۾ لاڙڪاڻي ۽ ڪجهه ٻين شهرن جا اديب به هيا. جنرل ضيا ايجنسين ذريعي ڪجهه سنڌي قومپرست اڳواڻ پيدا ڪيا جيڪي اڄ ڏينهن تائين پگهاردار آهن ۽ ٻئي طرف ايم ڪيو ايم جو بنياد وجهي سنڌ جي طاقت کي ٽوڙي وڌو.
جنهن رات ڀٽي صاحب کي ڦاسي آئي ان صبح جي اس جو رنگ سرءُ ۾ ڇڙندڙ پنن جهڙو هيڊو هيو. شهر ۾ خاموشي ۽ ڏک جي لهر هئي. ٽريفڪ روان دوان هئي، نه بازارون بند ٿيون، نه ٽائر سڙيا، ڪو اهڙو جلوس نه نڪتو جنهن ۾ اڳواڻن تقريرون ڪري اهڙي عمل کي ننديو هجي. مون کي ۽ منهنجي دوست هدايت الله کي ايڏو ڏک ٿيو جو اسان ٻئي سکر جي بازار مان گلاسن جو سيٽ انڪري خريد ڪرڻ وياسين جو ان رات شراب پيئڻو هيو. مون هدايت الله کي چيو، “يار ڇو ٿو خرچ ڪرائين، چار اسٽيل جا گلاس موجود آهن. سوچ پاڻ ٻه ڄڻا آهيون ۽ اسٽيل جا گلاس چار.”
هن مون ڏي ڏٺو، سندس اکين ۾ ڳوڙها ڀريل هيا.
“تنهنجا اهي اسٽيل جا گلاس ڪنهن ڪم جا نه رهيا آهن. انهن کي سنڌو درياهه ۾ اڇلي اچ جيئن ڏيڏر استعمال ڪن.”
مون هن جي جواب تي غور ڪيو ۽ پوءِ چيو، “ائين نه چئو هدايت الله، اهي اسان جي وڏڙن جي نشاني آهن.”
منهنجي جواب تي کيس ڪاوڙ لڳي.
“ڌوڙپئي آهي وڏڙن کي.” هن چيو، “نه وڏڙا اهڙو ڪم ڪن ها، نه اهي اسٽيل جا چار گلاس اسان جي ڳچيءَ ۾ پون ها.”
مون به اهو ئي سوچيو وڃي کڏ ۾ پون اسٽيل جا گلاس، اڄ رات شيشي جي گلاسن جو سيٽ ٿا وٺي اچون. جڏهن بازار پهتاسين ته مٺائيون ورهائجي رهيون هيون. سکر جي سڄي بازار ذري گهٽ مهاجرن جي حوالي آهي ۽ خبر نه آهي ڇو مهاجر ملڪ ۾ ڏک جي موقعي تي مٺاهي ورهائيندا آهن ۽ خوشيءَ جي موقعي تي روئندا آهن. ڀٽي صاحب کي ڦاسي آئي ته انهن مٺايون ورهايون. جنرل ضيا جو جهاز ڪريو ته انهن جا منهن لٿل هيا. جڏهن هدايت الله ۽ مان گلاس وٺي موٽي رهيا هياسين ته هڪ ٿلهو جوان اسان اڳيان سنڌي ٽوپي پائي هلي رهيو هيو. بازار ۾ هڪ دوڪان جي دڪي تي ويٺل مهاجر ان کي ڏسي چيو، “اڇا هوا گنجي ڪو ڦانسي هو گئي.”
ايترو چوڻ ان صحتمند سنڌيءَ ٽوپي لاهي ڀرسان بيٺل موٽر سائيڪل جي گديءَ تي رکي ۽ مهاجر کي ڳچيءَ کان وٺي زور سان ٻه لپاٽون وهائي ڪڍيون. سنڌيءَ جي اهڙي عمل تي مهاجر ائين هيسجي ويو جيئن ڀت. چپ ڪري بيهي، هن کي ڏسندو رهيو. ٻيا مهاجر به وچ ۾ نه آيا. هر طرف ان جي هيبت طاري ٿي وئي. ان سنڌيءَ موٽر سائيڪل جي گديءَ تان ٽوپي کڻي ڇنڊي پاتي ۽ اڳتي هليو ته اسان ٻئي ان پويان وياسين.
“سائين بيهجو.” هدايت الله ان کي آواز ڏنو.
ان سنڌي ٽوپيءَ واري جوان ڪنڌ ورائي اسان کي ڏٺو ۽ چيو، “حڪم ڪيو.”
هدايت الله نه ڪئي هم نه تم هٿن ۾ جهليل شيشي جي گلاسن جو سيٽ هن ڏانهن وڌائيندي چيائين، “منهنجي دل چوي ٿي هي گلاسن جو نئون سيٽ اوهان کي انعام ۾ ڏيان.”
سنڌي ٽوپيءَ واري جوان جي منهن تي مرڪ اچي وئي.
“پر ڇو؟” هن چيو.
“انڪري ته توهان وچ بازار ۾ اڪيلا هوندي به وڏي دليريءَ جو مظاهرو ڪيو آهي.” مون چيو.
“ڏک جي موقعي تي ان ڳالهه ئي اهڙي ڪئي جو مون کي ڪاوڙ وٺي وئي، الائي ڪڏهن انهن کي عقل ايندو!”
پوءِ ان اسان ڏانهن همدريءَ مان ڏٺو ۽ چيو، “هن ڏک جي موقعي تي مان توهان کان اهي گلاس تحفي ۾ نه وٺندس. مون وٽ اسٽيل جا گلاس آهن. جيڪي انهن شيشي جي گلاسن کان سئو دفعا سٺا آهن.”
اسان ٻئي حيرت مان ان ڏانهن ڏسڻ لڳاسين.
“ته ڇا توهان وٽ به اسٽيل جا گلاس آهن؟” مون پڇيو.
“ها ڇو نه” هن جواب ڏنو، “ٽي اسٽيل جا گلاس آهن.”
“چوٿون ڪاڏي ويو؟” مون وري پڇيو.
منهنجي سوال تي هو به حيرت ۾ پئجي ويو.
“توکي ڪيئن خبر پئي ته اسٽيل جو چوٿون گلاس به هيو؟”
“اهو ته مون اندازي سان پڇيو، ڇو جو اسٽيل جا ٽي گلاس بغاوت جي نشاني آهي.”
هن اسان سان وڌيڪ بحث ڪرڻ مناسب نه سمجهيو ۽ چيو، “اسٽيل جو چوٿون گلاس پراڻو ٿي وڃڻ سبب پالش تي ڏنو اٿم، ٺهيو ته ٺيڪ آهي نه ته ڪنهن قومپرست کي خيرات ۾ ڏئي ڇڏيندم.” جڏهن اسين ان همراهه کان موڪلائي اوطاق تي آياسون ته ان رات شيشي جي گلاسن ۾ شراب پيتوسين. هدايت الله نشي ۾ آئوٽ ٿي ضيا کي گاريون ڏيندي ڪاوڙ ۾ ٻه گلاس ڀڃي وڌا. باقي چار گلاس مون بابي کي ڏيکاريندي چيو، “گهر ۾ گلاس نه هيا. نئون سيٽ وٺي آيو آهيان.” هن ڏٺو ۽ گلاس ڳڻيا.
“باقي ٻه گلاس ڪاڏي ويا؟” هن پڇيو،
“اهي ڀڄي پيا.” مون چيو.
“ڪيئن؟”
“گلاسن جو سيٽ وٺي گهر اچي رهيو هيس، رستي ۾ خبر پئي ته ڀٽي صاحب کي ڦاسي اچي وئي آهي. صدمي ۾ گلاسن جو سيٽ هٿن مان ڇڏائجي هيٺ وڃي ڪريو ٻه گلاس ڀڄي پيا.”
اهڙي ڳالهه ٻڌي بابو ٿڌو ٿي ويو. افسوس مان چيائين، “پٽ چڱو ٿيو، ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ ۾ ٻيو ته ڪجهه نه ٿيو، گهٽ ۾ گهٽ اسان جا ٻه گلاس ته ڀڳا.”
پوءِ هن پيار مان چيو، “وڃي تختي تي رک.”
مون شيشي جي چئن گلاسن کي تختي تي رکيو ۽ اتي پيل اسٽيل جي چئن گلاسن کي نفرت مان ڏسندي چيو، “کڏ ۾ پون اسٽيل جا گلاس” ڪيئن به هجي پر اسٽيل جا چار گلاس هيا مضبوط. هيٺ ڪرن، پٿر لڳن، ڳوڙها گيس جا گولا لڳن، ڀڄڻ وارا نه هيا. انهن ۾ هر تشدد برداشت ڪرڻ جي سگهه هئي. اهي چار گلاس ائين هيا جيئن اسان چار دوست، ثناءُ الله کوکر، اشرف آصف مصراڻي، نواز پيرزادو ۽ مان. ڏينهن تتي جو لاڙڪاڻي جي روڊن تي ائين رلندا هياسين جو اُس به پناهه وٺندي هئي. هاسٽل کان ٽي ميل پري ڪاري اس ۾ پنڌ ڪري رائل سينيما ڀرسان هڪ هوٽل تي ويهي چانهه پي مڪيش جي گانن جي فرمائش ڪندا هياسين.
هاسٽل جي ڪمري ۾ مون وٽ ريڊيو رکيل هوندو هيو، جنهن تي دير سان انڊيا جا پراڻا گانا هلندا هيا. هڪ دفعي ٻڌي رهيا هياسين ته نواز جو ريڊيي کي هٿ لڳي ويو، چينل بدلجي ويو ۽ ان تي جنرل ضيا جي راولپنڊيءَ جي دوري جي رپورٽ نشر ٿي رهي هئي. اها رپورٽ ڪجهه هيئن هئي.
“اڄ جنرل ضيا هڪ کليل جيپ ۾ اڪيلي سر راولپنڊي شهر جو دورو ڪيو. ماڻهن تاڙيون وڄائي سندس استقبال ڪيو. جنرل ضيا هڪ هنڌ ماڻهن جي گڏ ٿيل هجوم کي خطاب ڪندي فرمايو:
پوءِ ريڊيو تي ضيا جو آواز اڀريو.
“پيارا هم وطنو، السلام عليڪم”
هجوم مان آواز آيو، “وعليڪم سلام”
“اسلام اسان جو دين آهي.” جنرل ضيا چيو ۽ پوءِ هجوم کان سوال ڪيو، “ڪهڙو دين آهي؟”
“اسلام” هجوم مان آواز آيو.
“اسان تي ڪلمو، نماز، روزو، زڪوات ۽ حج فرض آهن.” هن چيو ۽ وري سوال ڪيو، “ڇا فرض آهن؟”
“ڪلمو، نماز، روزو، زڪوات ۽ حج” هجوم چيو.
“نماز ڏينهن ۾ پنج وقت ضرور پڙهبي آهي.” هن چيو ۽ وري سوال ڪيو “گهڻا دفعا؟”
“پنج دفعا” هجوم جواب ڏنو.
“جيڪڏهن اسان سٺا ڪم ڪنداسين ته رب انهن جو اجورو ڏيندو.” وري سوال ڪيو “ڪير اجورو ڏيندو؟”
“رب” هجوم جواب ڏنو.
اسان چارئي دوست جنرل ضيا جو خطاب ٻڌي کل ۾ اونڌا پيا هياسين. جنرل ضيا کي خطاب ڪرڻ نه ايندو هيو. ڀٽي صاحب جي طوفاني تقريرن کانپوءِ، اهڙيون تقريرون ٻڌي ائين لڳندو هيو جيئن پهرين در جي جي ڪلاس ۾ ماسترن کي ٻار پڙهائيندو هجي.