باب ارڙهون
اهڙن خيالن جو اظهار ان سنڌين کي ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت جي ڪري ڪيو هيو. ان جنريل هڪ ٻيو به نيڪيءَ جو ڪم ڪيو. اڪبر بگٽيءَ کي ميزائيل هڻي شهيد ڪيو جيئن پاڪستان ٽٽڻ ۾ مدد ملي سگهي.
مان پرويز مشرف سان متفق آهيان ڇو جو اسان سنڌي پڪا مسلمان ۽ پاڪستاني آهيون. پرويز مشرف کي هڪ جنريل جي حيثيت سان اهو حق حاصل هيو ته اسان سنڌين کي ڀل جاهل ڪوٺي، ڇو جو سنڌين پاڪستان جي تاريخ ۾ ڪڏهن به ڪنهن جنريل سان ها ۾ ها نه ملائي آهي. ڌرتيءَ جي تختي تي ملڪن جي تاريخ ۽ وجود صدين تي محيط هوندا آهن. نظام تبديل ٿيندا آهن، ملڪ تبديل نه ٿيندا آهن پر ستهٺ سالن جي ڄمار ۾ پاڪستان پوڙهو ٿي چڪو آهي، ان جا هٿ اهڙي فقير جيان ڏڪي رهيا آهن، جيڪو خيرات جو ٻوجهه جهلي ٿڪجي پيو آهي. ان جو رت ضيا ۽ پرويز مشرف جهڙا جنريل چوسي چڪا آهن. اسان جاهلن جي قوم آهيون جنهن سڀ کان پهريون پاڪستان جي قرارداد سنڌ اسيمبليءَ مان پاس ڪرائي.
جڏهن اسٽيل جا گلاس نه هيا ته سنڌي اجرڪ ويڙهي ٺڪر جي کونجن ۾ پاڻي پيئندا هيا. دنيا جي قديم قومن ۾ چادر ويڙهڻ جو رواج رهيو آهي. يوناني، رومي چادرون اوڍيندا هيا. پارسي ۽ ڪنعاني قومون چادر کي تقدس سمجهنديون هيون. سنڌين حضرت محمد (ص) کي اجرڪ جو تحفو پيش ڪيو. محمد بن قاسم سنڌ تي حملو ڪيو ته سنڌين ان جو هٿيارن سان نه، اجرڪ سان آڌرڀاءُ ڪيو. ڏاهر اقتدار جي جنگ وڙهندي عربن کي ٽوٽا چٻايا ۽ نيٺ اهو برهمڻ بادشاهه عوام جي مدد حاصل نه هجڻ ڪري بقول نبي بخش بلوچ جي “جهنم رسيد ٿيو.”
اسٽيل جا گلاس لافاني ٿي سگهن ٿا پر ٺڪر جا کونجا به امر آهن. موهن جي دڙي مان هٿ آيل سامان توهان لنڊن يا لاهور جي عجائب گهرن ۾ ڏسي سگهون ٿا. باقي موهن جي دڙي جي عجائب گهر ۾ رکيل شيون گهڻو ڪري نقلي آهن. پنج هزار سال پراڻا ٺڪر جا کونجا اڄ به استعمال جي قابل ٿي سگهن ٿا جيڪڏهن اسان پنج هزار سال پراڻا ٿي وڃون. اسان سنڌين جي ترقي اڳتي وڌڻ ۾ نه، پر پوئتي موٽڻ ۾ آهي. اهو غلط آهي ته قومون اڳتي وڌي ترقي ڪنديون آهن. اسان اڳتي وڌي تباهه ۽ برباد ٿيا آهيون، اچو ته پوئتي موٽي ڏسون.
تازو لاهور وڃڻ ٿيو، عجائب گهر ويس اسٽيل جو گلاس ۽ پاڻيءَ جي بوتل ساڻ کنيم. عجائب گهر جي در تي اسٽيل جو گلاس پنهنجي قبضي ۾ ڪيائون. اتي ويٺل مائي جيڪا مرداڻي آواز ۾ ڳالهائي رهي هئي، ان چيو، “اسٽيل جو گلاس ۽ ڪيمرا کڻي وڃڻ جي اجازت نه آهي.”
مون چيو، “ڪيمرا ته مون وٽ نه آهي، باقي اسٽيل جو گلاس قبضي ۾ وٺڻ جو ڪهڙو سبب آهي؟”
چيائين، “پهريون به ائين ٿي چڪو آهي، هڪ کي اسٽيل جو گلاس کڻي وڃڻ جي اجازت ڏني سون. اهو اندر وڃي تاريخي کونجي سان تبديل ڪري هليو ويو.”
مون مرڪندي چيو، “پوءِ مون کي اسٽيل جو گلاس اندر کڻي وڃڻ جي اجازت ڏي. مان ڪنهن کونجي سان تبديل نه ڪندس، پر ان اسٽيل جي گلاس سان تبديل ڪندس جيڪو کونجي سان تبديل ٿي چڪو آهي.”
مائي مرڪي ۽ مرداڻي آواز ۾ چيائين.
“وڃي ٿو، يا هڻانءِ گلاس.”
مان گلاس ڇڏي اندر ويس، سوچڻ لڳس، ان پاڻيءَ جي بوتل جي اجازت ڇو ڏني. شايد انڪري ته ميوزم ۾ تاريخ جو ظلم ڏسي پاڻيءَ جي ٻن ڍڪن جي ضرورت پوي. اتي رکيل بادشاهن جا ڪپڙا ڏسي رحم پئي آيو، نامي گرامي بي رحم بادشاهه اهڙا ڪنا ڪپڙا پائيندا هيا. لاهور جي سک گيلريءَ ۾ شو ڪيسن اندر گلن جي پنکڙين جيان ترتيب ڏنل تلوارون ڏسندي، هڪ گائيڊ تلوار ڏانهن اشارو ڏيندي چيو، “ڏس اتي رت لڳل آهي.”
مون غور سان ڏٺو، اتي رت جا هلڪا داغ هيا. گائيڊ کي سوءَ جو نوٽ انعام ۾ ڏنو، ڇو جو اها سک گيلري مون ان کان اڳ ٽي دفعا ڏٺي هئي ۽ رت جي داغن ڏانهن غور نه ڪيو هيو. رت جا اهي داغ ضرور ڪنهن مظلوم جا هوندا ۽ مظلوم جي رت جي نشاندهي نيڪيءَ جو ڪم آهي. مان ان گائيڊ کي انعام ڏيندي چيو، “انعام جي لالچ کان مٿانهون ٿي، غريب غربي کي به رت ڏيکاريندو ڪر جيئن کين مظلوميت جو احساس ٿئي.”
گائيڊ کلندي چيو، “مان ائين ڪندو هيس، پر غريب غربو رت ڏسي چوندو هيو اها ڪا ڏيکارڻ جي شيءِ آهي. اهڙي شيءِ ڏيکار جيڪا اسان نه ڏٺي هجي.”
لاهور جي ميوزم ۾ گهمندي سوچڻ لڳس، آخرڪار انهن بيڪار لباسن، ڪٽ لڳل ڪٽلين، پيالن ۽ رانديڪي جهڙين تلوارن لاءِ ايڏين جنگين جو ڪهڙو ضرور هيو. مون کي “هادن هٽ وارو” ياد اچي ويو، جنهن کي پاڙي ۾ بقالڪو دوڪان آهي. ان جي ڀاتين کي بادشاهن ۽ راڻين جي ڀيٽ ۾ سٺا ڪپڙا آهن. گهر ۾ فرج ۽ ايئرڪنڊيشنڊ آهن. ڍڪيل واش روم، دريون ۽ ڇت ۾ پکا لڳل آهن. ويچارن مغلن جون شاهي قلعي ۾ جايون ڏسي ڏاڍو ڏک ٿيو. هڪڙو شيش محل جنهن جي تعريف ۾ مغل ثقافت جو چرچو آهي، ڏس کل پئي آئي، ان کان خوبصورت گلڻ آئيس ڪريم واري جو دوڪان آهي جتي ويهي پستا آئيس ڪريم کائڻ سان لڳندو، ڀتين ۾ ننڍن شيشن اندر هزارين ماڻهو آئيس ڪريم کائي رهيا آهن. ميوزم ۾ موهن جي دڙي جو ڪارنر ڏسي حيرت ٿي، سنڌ جو عظيم ورثو وڏي مقدار ۾ موجود هيو پر سنڌين کي اهو ڏسڻ لاءِ ميوزم جي ٽڪيٽ وٺڻ کان اڳ ريل جي ٽڪيٽ وٺڻي پوندي، مون ميوزيم گهميو، ڍڪ ڍڪ ڪري بوتل ختم ڪئي ته اها هڪ مجسمي جي هٿ ۾ ڏئي ڇڏي. بوتل ان جي هٿ ۾ ايڏي ته سهڻي پئي لڳي جو پورو ميوزم چڱو، پر منهنجي بوتل واهه واهه.
موٽندي گيٽ ڀرسان ويٺل مائيءَ کان اسٽيل جو گلاس واپس گهريو. ان زنانين نظرن سان ڏٺو ۽ پوءِ مرداڻي آواز ۾ چيو، “ڪهڙو اسٽيل جو گلاس؟”
مون هڪدم چيو، “جيڪو ون يونٽ جي آخري نشاني آهي.”
سمجهي وئي ۽ پوءِ مرڪندي مرداني آواز ۾ چيائين، “ان جي حفاظت ڪر.”
“حاضر” مون چيو، “اهو توکان نه گهران ها، پر ان کي ميوزم جو حصو ٿيڻ ۾ اڃان دير آهي.”
اسان سنڌي پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو هڻي گهوڙا گهوڙا ڪندا آهيون. مسجد منزل گاهه جي فسادن ۾ اسان جي وڏڙن جو ڏوهه هيو. اسان جنت جي شوق ۾ پنهنجو وطن دوزخ بڻائي وڌو آهي. سنڌين کي “سڀ کان پهريون” سڏائڻ جو شوق آهي. “مامو موسو” هڪ دفعي اسان وٽ آيو، کيس اسٽيل جي گلاس ۾ ٿاڌل پيئاري ته مٿو گرم ٿي ويس. چيائين “اسان سنڌين سڀ کان پهريون کوهه کوٽيا، سڀ کان پهريون ناليون ٺاهيون. سڀ کان پهريون اسلام قبوليو، سڀ کان پهريون قرآن جو ترجمو ڪيو، سڀ کان پهريون اسيمبليءَ مان پاڪستان جي قرارداد پاس ڪرائي، سڀ کان پهريون...” ان کان اڳ جو هو چوي قادن وچ ۾ ڳالهايو، ۽ سڀ کان، پهريون موچڙا کاڌا.”
بقول پرويز مشرف جي “اسان سنڌي ننڍي سوچ وارا ماڻهو آهيون.” ڇو جو جمهوريت پسند آهيون، ڪڏهن به فوجي آمريت کي قبول نه ڪيو آهي، يحيٰ خان جي دور ۾ اوڀر پاڪستان وڏي عتاب ۾ هيو، اتي جيڪي ظلم ٿيا انهن جي هاڻي سڀني کي خبر آهي، پر ان دور ۾ جڏهن ظلم ٿي رهيا هيا ته اها ڪنهن کي خبر نه هئي. اولهه پاڪستان جي اردو پريس بنگالين کي غدار ۽ هندوستان جو ايجنٽ قرار ڏئي رهي هئي. هتان جون سياسي پارٽيون عوام آڏو صحيح منظر پيش نه ڪري رهيون هيون. جماعت اسلامي دهشتگرد پارٽيءَ جو ڪردار ادا ڪيو. تڏهن بنگالين جي حق ۾ سڀ کان پهريون آواز سنڌي دانشورن اٿاريو. ترقي پسند تنظيمن احتجاج ڪيا. سنڌي دانشورن، اديبن ۽ شاعرن کي جيل جو منهن ڏسڻو پيو.
ڏهين ڪلاس ۾ مان اهڙي احتجاج ۾ شريڪ ٿيو هيس. گورنمينٽ هاءِ اسڪول جو هيڊ ماسٽر سراج الدين هيو. اهو رعب تاب وارو شخص هيو، کيس فل سوٽن جا انبار هيا. سدائين فل سوٽ ۽ ٽاءِ ۾ ڏسبو هيو. صبح جو گاڏيءَ ۾ ايندو هيو. ڊرائيور در کوليندو هيو، هو غرور ۾ هيٺ لهي ڏسڻ بنا ڳاڙهين سرن واري ڏاڪڻ چڙهي آفيس ويندو هيو. اتي بيٺل ماستر، پٽيوالا ۽ مالهي هن کي سلام ڪندا هيا. هو سلام جو جواب نه ڏيندو هيو. ڪلاس ۾ پڙهائيندڙ ماستر، سراج الدين جي ساراهه ڪندا هيا. هڪ ماستر جيڪو تاريخ پڙهائيندو هيو، ان چيو، “گورنمينٽ هاءِ اسڪول جي تاريخ ۾ مثال نه ٿو ملي. سراج الدين صاحب وڏو مفڪر ۽ داناءُ آهي.” پوءِ ماستر کنگهي ڳلو صاف ڪندي چيو، “مون ان کان پڇيو، سائين ڪميشن جو امتحان ڇو نه ٿا ڏيو؟”
جواب ڏنائين “امتحان ته ڏيان پر منهنجا پيپر جاچيندو ڪير؟”
مان سوچيندو هيس. هيڊ ماستر پئسي وارو ماڻهو هوندو آهي. جڏهن ڪو هيڊ ماستر ٿيندو آهي ته ان وٽ سٺا ڪپڙا، گاڏي، ڊرائيور ۽ بنگلو هوندو آهي، پر پوءِ خبر پئي ته سراج الدين زميندار هيو. ان جي آمدنيءَ جو ذريعو پگهار نه هئي. اوڻويهه سئو اٺهٺ ۾ جڏهن سنڌ اندر بنگالين جي حق ۾ مظاهرا ٿيا ته هڪ اهڙو ئي احتجاجي مظاهرو هيڊ ماستر سراج الدين جي آفيس ٻاهران انهن ڳاڙهين سرن واري ڏاڪڻ وٽ به ٿيو جتي هڪ جذباتي جوان تقرير ڪري رهيو هيو. ان سامهون شاگرد بيٺل هيا. جڏهن ان فوج خلاف ڳالهايو ته لٺ بازي شروع ٿي وئي. هڪ ٻه لٺيون جوان کي وهائي ڪڍيائون. اسان شاگرد ڇڙوڇڙ ٿي وياسين. هڪ لٺ مون سان گڏ پڙهندڙ منظور منگيءَ کي لڳي. ماستر رومال ڪڍي کيس مٿي تي رکيو جيئن وڌيڪ رت نه وهي سگهي. پوليس تقرير ڪندڙ جوان کي ساڻ وٺي وئي. ايڏو وڏو حادثو ٿيو، هيڊ ماستر آفيس مان نه نڪتو.
بنگالين جي حق ۾ وڏو مظاهرو سکر جي وڪيلن پاران ڪيو ويو. هڪ ٻيو مظاهرو جنهن ۾ شاگرد شريڪ هيا، جڏهن فريئر روڊ کان اڳتي پهتو ته مٿان سُڪ پل تان پٿراءُ ڪيو ويو جنهن ۾ گهڻن جا مٿا ڦاٽي پيا. اهو پٿراءُ اسلامي جمعيت طلبا پاران ڪيو ويو هيو. جيئن ته مان هر احتجاج ۽ جلسي ۾ اسٽيل جو گلاس ۽ پاڻيءَ جي بوتل ساڻ کڻندو هيس، انڪري بچاءُ ٿي ويو. مون ٻئي شيون مٿي کي ڏئي ڇڏيون. پاڻيءَ جي بوتل پٿر لڳڻ ڪري ڦاٽي پئي، جنهن مان وهندڙ ٿڌو پاڻي ائين محسوس ڪيم جيئن قوم جي جسم جو رت پاڻيءَ وانگر ڇڊو ۽ ٿڌو ٿي چڪو هجي. پٿراءَ کانپوءِ ڇڙوڇڙ ٿي وياسين ته هڪ شاگرد مون کي هٿ ۾ اسٽيل جو گلاس ڏسي چيو، “پٿر کائي ٿڪجي پيا آهيون، ٿورو پاڻي پيئار ته پٿر هضم ٿين.”
مون ندامت محسوس ڪئي، ڇو جو پاڻي بوتل مان وهي چڪو هيو. خشڪ ڇپن تي زبان ڦيريندي چيم، “دوست ويچارو اسٽيل جو گلاس بوتل بنا اڌورو آهي.”
هڪ شاگرد پيشانيءَ جي رت اگهندي چيو، “گلاس آهي يا عاشق، عاشق محبوب بنا اڌورو هوندو آهي.”
مون ڳالهه کي ٻيو رخ ڏيندي چيو، “گلاس عاشق نه آهي، معشوق آهي ڇو جو چمڪي ٿو.”
“گلاس جي چمڪ ڪڏهن ختم ٿيندي؟” هڪ شاگرد پڇيو.
“جڏهن ملڪ مان پاڻي ختم ٿيندو.” مون جواب ڏنو.
“پوءِ گلاس ڪاڏي ڪندين؟” آچر گهٽيءَ جي هڪ گهنڊڙي وارن واري شاگرد پڇيو.
مون بيزار ٿي جان ڇڏائڻ لاءِ چيو، “شيدين کي تحفي ۾ ڏيندس.”
بنگلا ديش ٺهڻ کانپوءِ پاڪستاني انتظار ڪندا رهيا ته ڄاڻ ٿا بنگالي هندوستان کان بغاوت ڪري پاڪستان ۾ شامل ٿين. پاڪستانين کي آخر تائين خبر نه پئي، اهي سمجهندا رهيا ته هندستان اوڀر پاڪستان تي قبضو ڪيو آهي. ان جو سبب ميڊيا تي حڪومت ۽ اردو پريس تي رجعت پسندن جو قبضو هيو. پاڪستانين کي حقيقت سمجهڻ ۾ وڏو وقت لڳي ويو ته اها بنگالين جي آزاديءَ جي جنگ هئي. سنڌين جي بنگالين جي حق ۾ اٿاريل صدا پاڪستان بچائڻ جي ڪوشش هئي. جيڪڏهن ان واويلا تي ڌيان ڏنو وڃي ها ته اوڀر پاڪستان اڄ به پاڪستان جو حصو هجي ها.
پاڪستان اوڻويهه سئو ايڪهتر ۾ ختم ٿي چڪو آهي. ڇو جو ٻه قومي نظريو جنهن تحت مسلمانن هڪ قوم جي صورت ۾ آزادي ورتي انجام کي پهچي چڪو آهي. بنگالين جي آزادي ٻه قومي نظريي جي غلامي آهي. بقول پرويز مشرف جي سنڌي ڪند ذهن آهن، ٿي سگهي ٿو انڪري جو سنڌين پاڪستان ٺاهيو ۽ ان جو دفاع ڪيو. سياسي طور سنڌي وفاق پرست آهن.
پاڪستان پيپلزپارٽي هڪ وفاقي پارٽي آهي. سنڌين سدائين ان کي ووٽ ڏنا. ضيا جي ڏينهن ۾ جڏهن ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ هلي ته اها پاڪستان بچائڻ جي جدوجهد هئي. ضيا پنهنجي پاران پاڪستان ٽوڙڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي. سنڌي عوام جي جدوجهد سنڌ جي آزاديءَ جي تحريڪ نه هئي. اها جمهوريت لاءِ هئي جيئن فوجي راڄ ختم ٿي سگهي. هر ملڪ جي بقا عوام جي امنگن سان هوندي آهي. فوج جو ڪم عوام جي حفاظت آهي ۽ عوام جو ڪم ملڪ جي بقا. پاڪستان جي تاريخ ۾ سنڌين جو هر فعل ملڪ جو استحڪام رهيو آهي. پوءِ به سنڌين کي تعصب پرست سمجهيو ويو. ايم آر ڊي جي تحريڪ دوران سنڌين تي نسل پرستي ۽ ملڪ ٽوڙڻ جا الزام لڳايا ويا. اردو پريس سنڌين لاءِ سدائين زهر اوڳاڇيو آهي. ايم آر ڊي جي تحريڪ ۾ سنڌي قوم پرستن حصو ورتو، جن اڻ سڌيءَ طرح پاڪستان جي حمايت ڪئي. سنڌي وفاق پرستن سان گڏ، قومپرستن به جيل ڪاٽيا. اها عظيم جدوجهد جيڪا سنڌين جو نه وسرندڙ باب آهي، تاريخ ۾ سدائين ياد رکي ويندي.
ايم آر ڊيءَ جي تحريڪ دوران بئراج روڊ ماڻهن سان سٿيل هوندو هيو. شمس آباد کان نشاط سينما ۽ گلستان هوٽل تائين سنڌي عوام جوش ۽ جذبي سان ڀريل هوندو هيو. اتي نعرا لڳندا هيا ۽ جمهوريت جي حق ۾ تقريرون ٿينديون هيون. فوجي بڪتر بند گاڏيون لنگهنديون هيون ته عوام هٿن مان نڪري ويندو هيو. پوليس بندوقن سان تيار بيٺل هوندي هئي.
مون کي ياد آهي جڏهن بئراج روڊ تي لٺ بازي ٿي ۽ ڳوڙها گيس جا گولا ڪريا، ماڻهو ميمڻ محلي ۽ ڀٽا روڊ ڏي ڀڳا. جاڳيراڻي محلو جتي گهوڙا بيٺل هوندا هيا. جڏهن ڳوڙها گيس جا گولا گهوڙن ڀرسان ڪريا ته انهن هڻڪار ڪري رسا ڇنائي پوليس تي يلغار ڪئي. گهوڙن کي ڪهڙي خبر ته پوليس ڇا ٿيندي آهي؟ انهن لتون هڻي ٻه چار پوليس وارا ڪيرائي وڌا. فوجين هوائي فائرنگ ڪئي. گهوڙا ٽاهه کائي ڀڳا ۽ پوليس جي پوري نفريءَ کي لتاڙيندا هليا ويا. جڏهن ميمڻ محلي ۾ ڳوڙها گيس وسي رهي هئي ته اسان گهر جا ڀاتي رومال آلا ڪري اکين تي گهمائي رهيا هياسين. ٻار روئي رهيا هيا. پوليس وارا لوهي ٽوپلا پائي گهٽيءَ ۾ گهمي رهيا هيا. مون وٽ ڪو هٿيار نه هيو. مون تختي تان هڪ اسٽيل جو گلاس کنيو ۽ گهٽيءَ ۾ ڳوڙها گيس اڇلائيندڙ سپاهيءَ کي ٽوپلي ۾ وهائي ڪڍيو. سپاهيءَ سمجهيو ڪنهن بم اڇلايو آهي، سپاهي وٺي ڀڳو. مون ٻاهر نڪري اسٽيل جي گلاس کي کڻي چمندي چيو، “اسٽيل جا گلاس اهڙيون ڪرامتون ڏيکاريندين ته پوءِ توکي مون کان ڪو الڳ ڪري نه سگهندو.”