باب ڇهون
انهن ڏينهن اسٽيل جا پنج گلاس ڪنهن ڪم جا نه هيا. هڪ گلاس سٺي حالت ۾ نه هيو. چئن گلاسن تي وقت جي ڌڪن جا نشان هيا. انهن کي پاسن کان چگهه هيا. مامون جيڪو اسڪول جو هيڊ ماستر هيو ان صفا حد ڪري ڇڏي، قائداعظم جي تصوير وارو فريم وٺي آيو. ڀت ۾ ٽنگڻ لاءِ جڏهن کيس هٿوڙو هٿ نه آيو ته اسٽيل جو گلاس کڻي تري سان ڪوڪو ٺوڪڻ جي ڪوشش ڪئي. گلاس جو ترو چٻو ٿي ويو. ڪوڪو ڀت ۾ مضبوط نه لڳو ۽ ٽنگڻ کانپوءِ تصوير هيٺ ڪري پئي. مامي توائيءَ ۾ پنجن ئي گلاسن کي هڪ ٻئي ۾ وجهي ڪنڊ ۾ رکي ڇڏيو ۽ چيائين “ون يونٽ زنده آباد.”
ايوب خان جي ڏينهن ۾ ماڻهن مٿان ڪيتريون ئي پابنديون مڙهيل هيون، پر گتا ۽ چڪلا کليل هيا. شهر ۾ هڪ گهٽي ڇڏي ٻي گهٽيءَ ۾ گتو هوندو هيو، جتي آفيم، ڀنگ، پست ۽ شراب وڪرو ٿيندا هيا. جيئن اڄڪلهه گهٽي گهٽيءَ ۾ چڪلو آهي ائين هڪ گهٽيءَ ۾ چڪلو هوندو هيو. چڪلي جي ڪنڊ تي جتي مسجد هوندي هئي جمعي جي نماز پڙهڻ ويندو هيس. اتي مون ڪڏهن مولويءَ کي رنڊين خلاف تقرير ڪندي نه ٻڌو. هر جمعي تي رنڊيون مسجد ٻاهران نماز کانپوءِ ٻارن کي ڏاڪن تي ويهاري چانور کارائينديون هيون. مان به اهي چانور کائيندو هيس. مون کي انهن جو ذائقو نه وڻندو هيو. ننڍي هوندي سگريٽن جا پاڪيٽ گڏ ڪري ڦاڙي پتي راند کيڏندا هياسين. سڀ کان وڌيڪ پاڪيٽ چڪلي ۾ ملندا هيا. شام جو ايڏي رش هوندي هئي جو پٽڪو پٽڪي سان گسندو هيو. ڪارا ڀڙوا ڳڀرن جيان ويڪريون ڇاتيون کولي بيٺل هوندا هيا. انهن جي ور ۾ چاڪو لڪيل هوندا هيا. جيڪڏهن ڪو به ڦڏو ڪندو هيو ته وهائيندي دير نه ڪندا هيا. جنهن کي چاقو لڳندو هيو اهو ٿاڻي تي وڃڻ بجاءِ گهر وڃڻ کي ترجيح ڏيندو هيو ڇو جو اهي ڀڙوا ٿاڻي تي منٿليون پهچائيندا هيا.
مان پاڪيٽ ميڙيندي ڏسندو هيس، ڪنهن در ٻاهران قطار هوندي هئي ۽ ڪو در خالي هوندو هيو. سوچيندو هيس چڪلي جي هر رنڊيءَ جو پنهنجو رزق لکيل آهي. ڪا واندي آهي ته ڪا مصروف. ڪنهن وٽ اڪيلائي، ڪنهن وٽ هجوم. ڪنهن جو ريٽ ٽي روپيا ته ڪنهن جو اڍائي آنا هوندو هيو. مونکي اها ننڍي قد واري وئشيا ياد آهي جنهن جو نڪ اندر هوندو هيو. پان وات ۾ هجڻ ڪري چٻي وات سان ڳالهائيندي هئي. ان جو گهر چڪلي جي آخر ۾ اهڙيءَ ڪنڊ وٽ هيو جتان شريفن جا محلا شروع پئي ٿيا. ان کان جڏهن به ڪو ريٽ پڇندو هيو ته هوءَ چوندي هئي “ڪو ريٽ نه آهي جيڪي اٿئي ڏي.”
چڪلي جي چڪر ۾ گلڻ گلاس وڪڻي چڱو ڪم نه ڪيو هيو. ان ڏينهن گلڻ گرفتار ٿي ويو. چڪلي ۾ مهاوئشيا دلبري جيڪا هر مهيني حساب ڪري هر رنڊيءَ کان پئسا وٺي ٿاڻي تي پهچائيندي هئي، ان هڪ مهيني پئسا وٺي ٿاڻي تي نه موڪليا پر نئون پلنگ ورتو جيڪو ان لاءِ ضروري هيو ته ويجهڙائيءَ ۾ ڪنهن وڏي آفيسر کي پروٽوڪول ڏيڻو هيو، ٿاڻي تي پئسا نه پهچڻ ڪري پوليس چڪلي تي ڇاپو هنيو. چڪلي کي چئن ڪنڊن کان سيل ڪري وٽ پڪڙ شروع ڪري ڏني. پوليس ماڻهن کي پڪڙي انهن جا پٽڪا لاهي کين چيلهه چوڌاري پٽڪن سان ٻڌو. ائين هڪ ڪلوميٽر تائين پٽڪن سان ٻڌل ماڻهن جي چين ٺهي وئي. روڊن تي ٽريفڪ بند ٿي وئي. انهن ڏينهن ڪارون، بسون يا موٽرون ته نه هونديون هيون پر ٽانگا ۽ گڏهه گاڏا هوندا هيا. جن جون قطارون لڳي ويون. سڄي شهر جا ماڻهو اچي ٿاڻي اڳيان ڪٺا ٿيا. صوبيدار وچ بئريج روڊ تي ٽيبل ڪرسي رکي پٽڪن ۾ ٻڌل هر شخص جي تلاشي وٺي جيڪو ان جي کيسي مان مليو ٽيبل تي گڏ ڪندو پئي ويو. هر شخص کي پٽڪي مان ڇورڻ کان اڳ کيس مٿان پادرن جو وسڪارو پئي ڪيو ويو. جڏهن گلڻ جو وارو آيو ته صوبيدار سندس تلاشي ورتي. ان جي کيسي مان ڪجهه نه نڪتو. صوبيدار صفا چڙي پيو. رڙ ڪري چيائين “اڙي ڪهڙو ڪم ڪندو آهين؟” گلڻ هٿ ٻڌي چيس “سائين ڪجهه نه”
صوبيدار کيس پويان پادر هڻندي چيو “اڙي اهڙو ڪم ڪراءِ جنهن مان ڪمائي ٿيئي.”
گلڻ کي جيئن پٽڪي مان ڇوڙيائون تيئن وٺي ڀڳو. چوڌاري فوٽ پاٿين تي بيٺل تماشائين ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو. مهاوئشيا دلبريءَ کان منٿلي نه ملڻ ڪري پوليس پاران وچ روڊ تي ان اسٽيج شو جو اثر اهو ٿيو جو شهر جي ماڻهن کي تفريح جو سامان مفت ميسر ٿي ويو. اهو ماجرو ٽي ڪلاڪ هليو. جنهن ڪري سکر جي سينمائن ۾ ان ڏينهن ويراني ڇانيل رهي. اهي رش سبب قطارن ۾ بيهي ٽڪيٽ وٺڻ دوران دلوڪ مڪراڻيءَ جي هنٽرن ۽ پوليس جي لٺين کان بچي ويا.
شهر ۾ ماڻهن لاءِ تفريح جو واحد وسيلو اهي سينما گهر هوندا هيا جن اندر فلم ڏسڻ دوران ماڻهو تيل جي ڪڙهائين ۾ پيل پڪوڙن جيان ترندا هيا. جسم مان پگهر مٿي کان وهي پيرن تائين هيٺ وهندو هيو.
جڏهن فلم ڦٽندا هيا ته پگهر جي بوءِ ماڻهن کان پهريون دروازن مان نڪرندي هئي. ٽڪيٽ نه ملڻ ڪري ڪيترا ماڻهو بليڪ تي ٽڪيٽ وٺي انهن دوزخ جهڙين سينمائن ۾ ويهي باهه جو مزو وٺندا هيا. فلم ڦٽندو هيو ته اوچتو بئريج روڊ تي رش وڌي ويندي هئي ۽ ڦهليل پگهر جي بوءِ مان اندازو لڳائبو هيو ته اهي ڪهڙي قسم جي فلم ڏسي ٻاهر نڪتا آهن.
گلڻ سٺو ماڻهو نه هيو. ان هڪ ڏينهن مون کي برغلايو ته “تختي تان شيشي جا گلاس کڻي اچان ته وڪڻي مغل اعظم فلم ڏسي اچون.” مان به هن جي چوڻ ۾ اچي ويس ۽ امڙ کان اک بچائي ٻه گلاس کڻي ٻاهر آيس. اسان اهي ڪٻاڙي وٽ وڪڻي حفيظ سينما تي مغل اعظم فلم ڏسڻ وياسين. اتي ٽڪيٽ وٺندڙن جي ايڏي وڏي قطار هئي جو حفيظ سينما کان شروع ٿي امپريل سينما تائين پئي وئي. امپريل سينما ۾ هلاڪو خان فلم لڳل هئي. ٻنهي سينمائن تي فلم ڏسڻ لاءِ آيل شوقينن جون قطارون هڪ ٻئي ۾ ائين سمايل هيون جو ڪا خبر نه ٿي پئي ته مغل اعظم فلم ڪير ڏسڻ آيو آهي ۽ هلاڪو خان فلم ڏسڻ لاءِ آيل جي قطار ڪهڙي آهي؟
انهن ڏينهن اسان هلاڪو خان فلم ڏسي سگهياسين ڇو جو قسمت جي قطار اوڏانهن ڌڪي وئي جنهن دريءَ مان هلاڪو خان فلم جون ٽڪيٽون ملي رهيون هيون. تن ڏينهن وڏي حسرت هوندي هئي ته جيڪر مغل اعظم فلم ڏسي سگهان. افسوس زندگيءَ ۾ جيڪي به امتحان ڏنم سدائين فرسٽ ڊويزن ۾ ڪامياب ٿيس پر ڪڏهن مغل اعظم فلم جي ٽڪيٽ وٺڻ ۾ ڪامياب نه ٿيس. اها فلم مون پوءِ وي سي آر تي ڏٺي.
باقي ايوب خان جي دور ۾ هلاڪو خان هر هر سينمائن ۾ لڳندي هئي. آخر اهڙو وقت به آيو جو ماڻهن هلاڪو خان کان ڊڄڻ ڇڏي ڏنو. باقي گلڻ تي “لوفر” فلم جو ايڏو اثر ٿيو جو بئريج روڊ تي داداگيرن جيان بٽڻ کولي ڇاتي ٻاهر ڪڍي گهمندو هيو سندس پاسيريون ظاهر ٿينديون هيون. جنهن ڪري هن کي خيرات ۾ ايترا پئسا ملي ويندا هيا جو وري نه ڪڏهن پاڻ ۽ نه ڪڏهن مون کي شيشي جا گلاس چورائڻ جي ضرورت محسوس ٿي.
جڏهن بابي کي اهل دل ڏاريندڙ خبر پهتي ته وقت جي گردش ۾ سڀ شيشي جا گلاس چڪنا چور ٿي چڪا آهن ته هن اسٽيل جا پنج گلاس کنيا جيڪي هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل هيا. هن انهن کي الڳ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
“انهن کي الڳ ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪر.” امڙ جو آواز آيو، “گلاسن کي الڳ ڪري نئون مسئلو پيدا نه ڪر. شيشي جا گلاس وٺي اچ.” بابو نه مڙيو، ان مسڪينن جيان چيو.
“ڀلا اسٽيل جي گلاسن هوندي شيشي جي گلاسن جو ڪهڙو ڪم؟” پوءِ بابو سٽون ڏئي اسٽيل جا وچڙيل گلاس آزاد ڪرائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندو رهيو. جڏهن اهي الڳ نه ٿيا ته اٿيو ۽ ڪاوڙ مان هٿوڙو ۽ ڏاٽو کڻي آيو.