باب ڏهون
پروميٿيس کي انسانن جي پيڙائن تي رحم آيو. هن ديوتائن جي باهه چورائي انسانن حوالي ڪئي. سزا طور پروميٿيس کي پٿر سان ٻڌي ڳجهون ڇڏيون ويون جيڪي هن جو جيرو کائينديون هيون ۽ سندس جيرو وري ڄمندو هيو. هزارين سالن کانپوءِ انسان کي خبر پئي ته جيري کي ٻيهر ڄمڻ جي شڪتي آهي. سائنسدانن انسانن جو بيمار جيرو ڪڍي، اندر نئين جيري پيدا ڪرڻ جي صلاحيت حاصل ڪري ورتي آهي. انسانن کي پروميٿيس جي بخشيل باهه جتي گهر ساڙيا اتي رنڌڻن ۾ به دونهيون دکائيون ۽ اهڙي آوي ايجاد ٿي جنهن ۾ چيڪي مٽيءَ جا ڪچا گلاس پڪا ٿي ويا. اهو ٺڪر جي گلاسن جو دور هيو جيڪو وقت جي لحاظ کان ترقي يافته دور هيو. اهي جڏهن ٺڪر جي گلاسن ۾ پاڻي پيئندا هيا ته سجدو ڪري رب جا ٿورا مڃيندا هيا، سمجهندا هيا ته خدا راضي آهي جنهن ٺڪر جا گلاس عطا ڪيا.
اهو سوچي انهن عبادت ڪئي، رب سامهون بيهندي کين اوگهڙ محسوس ٿي، وونئڻن جا فصل عام ٿيا، ڪپهه لٿي، انهن ڪپڙا پاتا، سوم رس ڳولهي لڌو ويو ته هڪ شخص ٺڪر جي گلاس مان ڍڪ ڀريندي چيو “اسان ان هستيءَ کي وساري ويٺا آهيون جنهن اهي، ڪک ڪانا ۽ ٺڪر جا گلاس عطا ڪيا. اچو ته ان کي راضي ڪيون ۽ سوم رس جا ڀريل گلاس آڇيون.” هڪ ننڍي قد واري شخص جنهن جا ڪن وڏا هيا، ان جلدي ٻڌو ۽ لبيڪ چئي عجلت مان پڇيو، “اهو ڪٿي آهي؟ ڪيئن آهي؟”
“اهو ضرور ڀاڱيوان آهي.” ڪنهن چيو.
“ڀاڱيوان مان مطلب؟” ڪنهن سوال ڪيو.
“اهو ڏاتار آهي جيڪو ڏئي ٿو، ان ڀاڱيوان جيان جيڪو ڪنهن شيءِ کي ڀاڱا ڪري انصاف سان ورهائي ڏئي ٿو.”
انهن آويءَ ۾ پچائي ڀاڱيوان جي ٺڪر جي مورتي ٺاهي، انهن ٺڪر جي مورتيءَ مٿان ڇت جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪنهن اعتراض ڪيو، “ڇت ڇو ٿا ٺاهيو؟ ڀاڱيوان ته ٻين جي ڇتين جي حفاظت ڪندو آهي.”
ڪنهن کيس سمجهايو “اهو ڀاڱيوان پاڻ نه، پر ڀاڱيوان جي مورتي آهي. اصل ۾ ڀاڱيوان عرش ۾ آهي، طوفانن ۾ آهي، زلزلن ۾ آهي، وڄ ۾ آهي، بيماري ۽ موت ۾ آهي.”
ماڻهن کي ان شخص جي ڳالهه ايڏي ته وڻي جو سندس وار، ڀرون، ڏاڙهي ۽ مڇون ڪوڙائي اوتار جو درجو ڏئي، کيس نرڙ تي عقيدت جو تلڪ هڻي عبادتگاهه ۽ ويهاريائون. عقيدت مند ٺڪر جي گلاس ۾ سوم رس وجهي ڀڳوان اڳيان رکي هليا ويندا هيا ۽ اوتار رات جي وقت اندر وڃي اهي پئي ڇڏيندو هيو ۽ ڏينهن جو ننڊ ڪري خوابن ۾ مذهب جي تبليغ ڪندو هيو. تن ڏينهن ڪنهن ڪاٺ جو گلاس ايجاد ڪري هر ڪنهن کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. اهو زمانو ڪاٺ جو دور هيو. ان ٻيلي جي مختلف وڻن جي ڪاٺ مان اهڙا گلاس ايجاد ڪيا جن ۾ پاڻي پيئڻ سان مختلف بيمارين ۾ ورتل مريض صحتياب ٿيڻ لڳا. هر ڪاٺ جي گلاس جو پنهنجو اثر هيو. ائين هر شهر ۽ واهڻ ۾ ويڄ ظاهر ٿيا، جيڪي مريضن کان حال وٺي سندن بيماريءَ جي نسبت سان ڪاٺ جو گلاس ڏئي تاڪيد ڪندا هيا ته “رات جو گلاس ۾ پاڻي وجهي رکجانءِ ۽ نيراني پيئجان.”
اهي ڪاٺ جا گلاس جيڪي ٺڪر جي گلاسن کان مضبوط ۽ چٽساليءَ جي ڪري وڻندڙ هيا. انهن جو دنيا تي سٺو اثر نه پيو. ڪاٺ جي اهميت جو اندازو ائين ٿيو جو اهڙو ڪاٺ ايجاد ٿيو جيڪو ڳٺ جي ماڻهوءَ جي ڳچيءَ ۾ وجهي غلام بڻائي سوگهو ڪري کيس احڪامن تي عمل لاءِ چيو ويو. اهو غلاميءَ جو دور هيو. ماڻهو سالن جا سال ڪاٺ ۾ پيل هوندا هيا ۽ انهن کي جڏهن اڃ لڳندي هئي ته کين زبردستي ڪاٺ جي گلاس ۾ پاڻي پيئاريو ويندو هيو. غلامن کي ڪاٺ کان ايڏي نفرت هئي جو هڪ غلام اٿي احتجاج ڪيو. “اهو ظلم آهي، اسان ڪاٺ جي گلاسن کان نفرت ڪيون ٿا ڇو جو ڪاٺ اسان کي غلام بڻايو آهي.” ماڻهن ۾ نفرت ڦهلجي وئي ۽ انهن بغاوت جو اعلان ڪيو. ڪاٺ جا گلاس ساڙي باهه جي عبادت ڪئي وئي، اهو زرتشت جو دور هيو. هونئن ته لوهه زرتشت کان پهريون لڌو ويو هيو، پر لوهه جا گلاس ڪامياب نه ويا. پاڻي پيئڻ کانپوءِ انهن تي ڪٽ چڙهي ويندي هئي. اها دنيا جي بدنصيبي آهي جو لوهه جا گلاس پاڻي پيئڻ جي ڪم نه آيا ۽ لوهرن روزگار ختم ٿيندو ڏسي لوهه مان تير ۽ تلوارون ٺاهيا، جنهن ڪري جنگيون لڳيون، لوهه جا گلاس ٺاهڻ لاءِ ان کي پائيدار بنائڻ جي ڪوشش ڪئي. اها ڪوشش ڪامياب ته نه وئي پر لوهه جا گلاس روپ بدلائي ٽامي ۽ پتل ۾ تبديل ٿي ويا.
عيسيٰ جي اچڻ کان پندرهن سئو سال پهريون سپارٽا جا ماڻهو پتل ۽ ٽامي جا گلاس استعمال ڪندا هيا. جيڪي ٽامي جا گلاس استعمال ڪندا هيا، انهن اعتراض ڪيو، “جڏهن ملڪ ۾ اشتراڪيت آهي ته جنرلن کي پتل ۽ سپاهين کي ٽامي جي گلاسن ۾ ڇو ڏنو وڃي ٿو؟”
انهن جي اهڙي احتجاج تي کين گرفتار ڪيو ويو. جن جيل مان ڀڄي پنهنجي الڳ فوج ٺاهي. جڏهن بحر مردار وٽ سپارٽين ۽ ايرانين جي جنگ لڳي ته سپارٽا جي ان باغي فوج ايرانين جو ساٿ ڏنو ۽ سپارٽا کي شڪست آئي. ايرانين سپارٽا جي باغي فوج جي سپهه سالار کي سونو گلاس انعام ۾ ڏنو. جيڪو ڏسي فوجي دنگ رهجي ويا. انهن ان کان اڳ سونو گلاس نه ڏنو هيو. گلاس جي سونهن ۽ چمڪ ڏسي انهن ايراني حڪمران کي عرض ڪيو ته “اهڙا گلاس فوج جي سڀني سپاهين کي ڏنا وڃن.”
ايرانين انهن کي سمجهايو “اهو ممڪن نه آهي. انعام ۾ ڪجهه سون جا ۽ باقي پتل جا گلاس ڏيڻ لاءِ تيار آهيون.”
سپارٽا جي باغي فوجين ۾ پتل ۽ سون جا گلاس ورهايا ويا. سپارٽا جي فوجي اشتراڪيت ۾ هر شخص فوجي هوندو هيو. هر ملڪيت حڪومت جي هوندي هئي. ماڻهو گهرن ۾ نه پچائيندا هيا پر کاڌي وقت هڪ نغارو وڄائي اعلان ڪيو ويندو هيو ته “کاڌو تيار آهي، سڀ ميس ۾ اچن.”
سڀ شخص هر ويلي ميس ۾ ويندا هيا ۽ ٻارن سميت گڏجي کائيندا هيا. جڏهن ميس ۾ ڪجهه فوجي سون جي گلاسن ۽ باقي پتل جي گلاسن ۾ پئي رهيا هيا ته هڪ فوجي جنهن جي ٻانهن ڪٽيل هئي. ان اعتراض ڪيو “اها اشتراڪيت جي توهين آهي. ايرانين اهڙا گلاس ورهائي. اسان سپارٽين کي ورهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.”
هن جي ڳالهه تي هڪ فوجي جنرل ٽهڪ ڏيندي چيو، “اشتراڪيت جو اهو مطلب نه آهي ته جيڪڏهن تنهنجي هڪ ٻانهن ڪٽيل آهي ته سڀني جون ٻانهون ڪٽيل هجن.”
ان بحث دوران هڪ مصلحت پسند سپاهي اٿي بيٺو ۽ ان موقعي جي مناسبت سان چيو “شڪر ڪيو ٽامي جي گلاسن مان جان ڇٽي.”
ان جي اهڙي جملي تي سڀ ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳا ۽ سپارٽا هڪ دفعو وري فوجي بغاوت کان بچي ويو.
سون جا گلاس عام نه ٿي سگهيا پر چانديءَ جي گلاسن جو اهڙو دور آيو جيڪو ڪڏهن ختم نه ٿيو. ڪو وقت هيو جڏهن چاندي عزت جيان سستي هوندي هئي ۽ ان جو قدر نه هيو، چون ٿا بازارون چانديءَ سان ڀريل هونديون هيون ۽ ماڻهو خريد نه ڪري پئسو ائين بچائيندا هيا جيئن عزت بچائيندا هجن. اهو مغلن جو دور هيو، جڏهن حڪمران هٿن سان ٽوپيون ٺاهي پيٽ گذر ڪندا هيا ۽ هروڀرو بک مرڻ جي ڪوشش ڪندا هيا، ڇو جو حڪمران ڪاريگر نه هيا ۽ اهي ڏنگيون ڦڏيون غلط سبيل ٽوپيون بازار ۾ وٺڻ وارو ڪو به نه هيو. هڪ حڪمران کوهه کوٽايا جيئن کيس شڪست اچي ته فوج سميت کوهن ۾ ٽپو ڏئي جان بچائي سگهي. ٻئي حڪمران وڻ پوکايا جيئن دشمنن جون فوجون ڳولهينديون پويان اچن تي ٻيلي ۾ لڪي انهن جي نظرن کان اوجهل رهي سگهي.
اڄ ڏينهن تائين دنيا سون جي دور کان محروم رهي آهي ڇو جو اهڙي دور اچڻ سان محروميون وڌي وينديون. ماڻهو هڪ ٻئي تي حسد ڪندا ۽ پالڻهار کي دانهن ڏيندا. “يا رب هن وٽ سون جا پنج گلاس، مان وٽ سون جا ٻه گلاس، اهو ڪٿان جو انصاف آهي؟”
اهو ئي سبب آهي جو اڄڪلهه ڪاغذ جو دور آهي. ڪاغذ جا گلاس پئي روڊ تي اڇلائي ڇڏيو، نه ڀڄندا، نه ڪير کڻندو. جڏهن مان ننڍو هيس تڏهن به ڪاغذ جا گلاس هيا. ايوب جي دور ۾ مارشلا هجڻ ڪري ڪاغذ جي ڪتابن تي ته بندش هئي پر ڪاغذ جي گلاسن تي نه هئي. اهو ئي سبب آهي جو ڪاغذ جا گلاس ڪتابن جيان عام نه هيا. تن ڏينهن بئراج روڊ تي هڪ بازيگر جنهن جا وار ڪلهن تائين لڙڪندا هيا ۽ مضبوط جسم وارو هيو، پنهنجي زال سان گڏ ڪرتب ڏيکاريندو هيو. هڪ وڏو مجموعو چوڌاري مڙيل هوندو هيو ۽ وچ تي ٽيبل رکيل هوندي هئي، جنهن تي ڊرم ۾ هيٺان ٻجيءَ وارو نلڪو لڳل هوندو هيو. ان ۾ ٿڌي چانهه پيل هوندي هئي ۽ پاسي سان ڪاغذ جا گلاس رکيل هوندا هيا. اهو زال کي ڏوليءَ ۾ ويهاري وارن سان ٻڌي مٿي کڻندو هيو. ان جي زال ڀالو هٿ ۾ جهليندي هئي ۽ اهو بازيگر ڀالي تي سينو رکي زور ڏئي ان کي چٻو ڪري ڇڏيندو هيو. ڪرتب ڏيکاريندي بازيگر چوڌاري بيٺل ماڻهن کي زال جو تعارف ڪرائيندي چوندو هيو “اي مجموعي ۾ بيٺل جوانو، هن عورت جي عمر پنجاهه سال آهي. اها منهنجي ماءُ آهي. هن جي صحت ڏسي دوکو نه کائجو. ان جي صحت پويان هڪ راز آهي، ڪاڏي نه وڃجو ڇو جو مان توهان کي اهڙو راز ٻڌائڻ وارو آهيان.” ماڻهو اهو راز ڄاڻڻ لاءِ پنهنجين جاين تي ڄمي بيهي رهندا هيا ۽ پوءِ اهو وري هر ڪرتب کانپوءِ ڊرم وٽ وڃي نلڪي مان ڪاغذ جي گلاس ۾ ٿڌي چانهه ڀري پيئندو هيو. جڏهن سڀ ڪرتب ڏيکاري پورا ڪندو هيو ته ٿڌي چانهه ڪاغذ جي گلاس ۾ ڀري هجوم کي مخاطب ٿيندو هيو، “منهنجي ۽ منهنجيءَ ماءُ جي صحت جو راز هيءَ ٿڌي چانهه آهي، هيءَ ٿڌي انڪري آهي جو هيءَ عام چانهه نه آهي پر خاص جڙي ٻوٽيءَ مان ٺهيل آهي، جنهن جي پيئڻ سان توهان جي صحت برقرار رهندي ۽ سڀ بيماريون ختم ٿي وينديون، هڪ دفعو ضرور آزمائيندا، هن جي قيمت آهي چار آنا... چار آنا”
ماڻهو سندس ڳالهين جي سحر ۾ ڦاسي پوندا هيا. ڏسندي ئي ڏسندي ان جي چانهه وڪامي ويندي هئي. ماڻهو چانهه پئي ڪاغذ جا گلاس گهر کڻي ويندا هيا ۽ گهرن ۾ اهي گلاس ايستائين استعمال ٿيندا هيا جيستائين ڏنگا ڦڏا ٿي ميرا نه ٿي وڃن. مون به هڪ دفعي ان کان چانهه وٺي پيتي هئي. اها عام چانهه جهڙي هئي، جنهن کي ٿڌي رکڻ جو سبب شايد اهو هيو ته بازيگر ڪاٺين ۽ ڇيڻن جي جهنجهٽ کان بچڻ لاءِ ان کي ٿڌي حالت ۾ رکيو هيو. چانهه پيئڻ کانپوءِ مان ان ڪاغذ جي گلاس کي سانڀي رکندو هوس. اهو اڇي رنگ جو خوبصورت گلاس هيو جنهن تي ڪارٽون ٺهيل هيا. روز رات جو ان ۾ کير پيئندو هيس. هڪ دفعي اهو ننڍي ڀاءُ چورايو. مون کي ان رات شيشي جي گلاس ۾ کير پيئڻو پيو. جڏهن ننڍي ڀاءُ کي لڪي ڪاغذ جي گلاس ۾ کير پيئندي ڏٺم ته ٻنهي ۾ ويڙهه شروع ٿي وئي. ان ويڙهه جو نتيجو اهو نڪتو جو شيشي جو گلاس ڀڄي پيو ۽ ڪاغذ جو گلاس لتاڙجي ڪنهن ڪم جو نه رهيو.