اڻويهون
اسٽيل جا گلاس جڏهن نوان هيا ته انهن جي چمڪ ۾ هر عڪس نظر ايندو هيو. ڪو شخص جڏهن پاڻي پي انهن ۾ نهاريندو هيو ته پنهنجو بگڙيل عڪس ڏسي پريشان ٿي ويندو هيو. ان جو نڪ وڏو ۽ وات ويڪرو ڏسبو هيو پر پوءِ حفاظت نه ٿيڻ ڪري اهي اسٽيل جا گلاس پنهنجي چمڪ وڃائي ويٺا. هاڻي انهن تي ڌنڌ ڇائنجي ويو هيو، ميرا ۽ ڪوجها ٿي چڪا هيا، انهن تي چگهه ائين هيا جيئن کين ڪنهن تشدد جو نشانو بڻايو هجي.
ستر سالن جو عرصو اسٽيل جي گلاسن لاءِ ڪهڙي حيثيت رکي ٿو؟ جيڪڏهن شيشي جي گلاسن جي حفاظت ڪئي وڃي ته اهي سئو سال ڀڄڻ کان محفوظ رهي سگهن ٿا. دنيا ۾ اسٽيل جو ڌاتو خدا جو ڏنل ناياب تحفو آهي. اسٽيل پيدا ئي انڪري ٿيو جيئن مضبوطيءَ ڪري قيامت تائين موجود رهي سگهي، ڇو جو اسٽيل جا ٿانوَ قيامت تائين جيئرا رهي اها گواهي ڏئي سگهندا ته انهن ۾ ڇا کاڌو ۽ پيتو ويو؟ حلال، حرام، غريبن جو رت يا مظلومن جو گوشت؟ اسٽيل جا ٿانوَ رهندڙ دنيا تائين اعمالن جيان دنيا جي بورچي خانن ۾ رهڻا هيا، پر اسان جي گهر ۾ بچيل چار اسٽيل جا گلاس ستر سالن ۾ هيڻا ٿي چڪا هيا. ان ۾ شايد اسٽيل جي گلاسن جو ايڏو ڏوهه نه هيو جيترو حالتن جو، جيڪي انهن مٿان گذريون.
جڏهن ڪراچيءَ آيس ته اهي اسٽيل جا چار گلاس پاڻ سان اهو سوچي کنيم ته پيءُ ڪراڙو ٿي وڃي ته ان جو ساٿ نه ڇڏبو آهي. مان انهن بيمار گلاسن کي ڪيئن پيو ڇڏي سگهان؟ اهي منهنجن وڏڙن جي نشاني هيا. منهنجو ننڍپڻ ۽ جواني انهن سان گڏ گذريو هيو. ڪيترا شيشي جا بيوفا گلاس ساٿ ڇڏيا ويا پر اهي اسٽيل جا گلاس هر دور ۾ زخم کائي مون سان گڏ رهيا.
ڪراچيءَ جي جناح اسپتال آيس ته انهن ڏينهن ۾ پورو شهر قتل گاهه ۾ تبديل ٿي چڪو هيو. شهر ۾ ڍور گهٽ ماڻهو وڌيڪ ڪسجندا هيا. ڍورن جو گوشت رستن تي وڪامبو هيو ۽ ماڻهن جو گوشت ڪانءَ ۽ هليون انڪري نه کائيندا هيا جو ان ۾ بارود جي بوءِ هوندي هئي.
ملڪ ۾ مون کي ڪڏهن جمهوريت ۽ فوجي حڪومت ۾ ڪو فرق نظر نه آيو. هي اهڙو ملڪ آهي جيڪو پراڻي ريل جيان هلي ٿو، جنهن ۾ ڪوئلن جي جاءِ تي ماڻهو سڙن ٿا ۽ ريل جي پٽڙي تبديل ٿيڻ سان ڪو فرق نه ٿو پوي. پراڻي ريل ڌڪا ٿاٻا کائي هلندي رهي ٿي. ڪو آخري پليٽ فارم نه آهي، ڪو اسٽاپ نه آهي ۽ ڪا منزل نه آهي. ٻارڻ لئي ڪوئلن جا ڍير ملڪ جي آدمشماريءَ جيان جام آهن. اسان جي ملڪ جا فورسز ڌارين کان گهٽ پنهنجن کان وڌيڪ ڊڄندا آهن. انهن جا وڏا معرڪا پنهنجي ئي عوام سان ٿيا آهن. پهريون بنگالين سان، پوءِ بلوچن ۽ سنڌين سان.
شطرنج جي راند ڪنهن بيوقوف جي ايجاد آهي، ان ۾ عوام جو ڪو ڪردار نه آهي. راند جو مقصد بادشاهه کي بچائڻ آهي. ڪراچيءَ جي روڊن تي مون جيترو پريشان بلٽ پروف گاڏين ۾ ايندڙ ويندڙ فورسز جي اهلڪارن کي ڏٺو آهي، ايترو پريشان ڪڏهن مينهن کان اڳ ڌرتيءَ جي سوراخن ڏانهن کاڌو کڻي ويندڙ ڪولين جي قطارن کي نه ڏٺو آهي. لوهي ٽوپلن سان گنيون سڌيون ڪري ويٺل اهلڪار ڀرسان ايندڙ ويندڙ گاڏين ۾ لنگهيندڙ ماڻهن کي ائين ڏسندا آهن ڄڻ سڄو شهر انهن تي حملو ڪرڻ وارو آهي.
بادشاهه جي جان کي خطرو هجي ته عوام جي جان جي حفاظت ڪير ڪندو؟
مان رات جو گهر موٽي جڏهن شيشي جي گلاس ۾ پاڻي پيئندي تختي تان اسٽيل جو گلاس هٿ ۾ کڻي سوچيندو هيس ته ڪاوڙ وٺي ويندي هئي. دل چوندي هئي اسٽيل جي گلاس کي ڀت تي وهائي ڪڍان ۽ شل اهو شيشي جيان ڀڄي پوي. اهو ممڪن نه هيو، اسٽيل جو گلاس ڀت تي لڳڻ سان ڀڄندو نه آهي پر کڙڪو ٿيندو آهي ۽ کڙڪي تي اجايو ٻار جاڳي پوندا. وري سوچيندو هيس، شيشي جي گلاس کي ڀت تي وهائي ڪڍان. پوءِ اهو سوچي شيشي جو گلاس ڀت تي وهائي نه ڪڍندو هيس ته شيشي جو گلاس، اسٽيل جو گلاس نه آهي جو ڀت سان لڳي ڀڄي نه پوي. اهو ڀڄندي دير نه ڪندو ۽ شيشي جا ذرا زخمي ڪري وجهندا. عوام جا زخم حڪمرانن لاءِ گلن جا تحفا هوندا آهن حڪمرانن لاءِ اهي خوبصورت گل ڏسڻ لاءِ هوندا آهن باقي بوءِ انهن کي پسند نه آهي.
مون جناح اسپتال ۾ ٻه سال پوسٽ گريجوئيٽ ميڊيڪل سائنسز ۾ گذاريا. اسپتال ۾ جيڪي آپريشن ٿيندا هيا ته جسم جا ڪٽيل حصا اسان ڏانهن موڪلي ڏيندا هيا. اسان انهن حصن جو تجزيو ڪري اهو ٻڌائيندا هياسين ته ان ڪٽيل حصي ۾ ڪهڙي بيماري آهي! انهن حصن ۾ گهڻو ڪري ڪينسر هوندي هئي. ڪڏهن ائين به ٿيندو هيو جو جسم جي ڪٽيل حصي ۾ ڪا بيماري موجود نه هوندي هئي. اهڙي ئي هڪ ڳالهه تي ٻن پروفيسرن ۾ جهڳڙو ٿي پيو. سرجن جيڪو وڏو پروفيسر هيو ان هڪ جوان عورت جو ٿڻ ڪٽي موڪليو، کيس پڪ هئي ته ان ٿڻ اندر ڪينسر جو ڳوڙهو آهي. جڏهن اسان جي ڊيپارٽمينٽ جي پروفيسر ان جو تجزيو ڪيو ته اهو ڪينسر جو ڳوڙهو نه هيو پر هڪ عام رواجي سوج هئي، جنهن جو علاج دوائن سان ممڪن هيو. اسان وارو پروفيسر ڪاوڙجي پيو ته آخر ان ٿڻ ڪٽڻ ۾ ايڏي تڪڙ ڇو ڪئي! پهريون بنيادي ٽيسٽ ڪرائي ها جڏهن پڪ ٿي وڃي ها ته پوءِ ٿڻ ڪٽي موڪلي ها. ٻنهي پروفيسرن فون تي هڪ ٻئي کي پخيون ڏنيون ۽ ڪاوڙ ۾ فون بند ڪري ڇڏيا. هفتي کانپوءِ شيريٽن هوٽل ۾ دوائن جي ڪمپنيءَ طرفان مليل ڊنر ۾ شريڪ ٿيا ۽ ڀاڪر پائي مليا. ٿڻ جي ڳالهه نه هن کي ياد هئي، نه هن کي. ويچاري عورت ٿڻ ڪٽائي ڳوٺ پهتي ته ڳوٺ وارن سندس مڙس کي مبارڪ ڏيندي چيو، “خدا الهبچائيءَ جي جان بچائي.” عوام کي هر حال ۾ شڪر گذار رهڻ گهرجي، اهو ته ٿڻ هيو جيڪو ڪٽجي ويو جيڪڏهن ٻيو ڪجهه هجي ها ته عوام ڇا پئي ڪري سگهيو. ننڍي هوندي طهر ٿيو هيو ته اسان پنجن ڀائرن کي عمر جي حساب سان قطار ۾ بيهاري پنج اسٽيل جا گلاس مصري وجهي اهو سوچي تيار ڪيا ويا هيا ته جيئن ڇوڪرن جي حجم مان جان ڇٽي ته کين مصريءَ جو پاڻي پيئاريون. اسان چار صدورا ته چپ ڪري ڍڪ ڀري وياسون پر وڏي جڏي کي جيئن مٺي پاڻيءَ جو گلاس وات تي چاڙهيائون ته پيئارڻ واري کي گرڙي ٺڪاءُ منهن ۾ ڪرايائين. مرد کي مسلمان ٿيڻ لاءِ ننڍي هوندي سور سهڻو پوي ٿو. جڏهن مرد کي مسلمان ٿي وڏي هوندي سور سهڻو پوي ته پوءِ سوچ ۾ پئجي ويندو ته شايد اڃان پڪو مسلمان نه ٿيو آهي، کيس پڪي مسلمان ٿيڻ لاءِ بم چيلهه سان ٻڌڻو پوندو ۽ لڙڪندڙ بم ان ڳالهه جي گواهي ڏيندو ته هاڻي کيس پڪي مسلمان ٿيڻ لاءِ ڪنهن سرٽيفڪيٽ جي ضرورت نه آهي، ڇو جو جنت جو سرٽيفڪيٽ اهو بم هڻي حاصل ڪري وٺندو.
اسٽيل جا چار گلاس انڪري اداس هيا ته پنجون گلاس به ان ٿڻ جيان الڳ ڪيو ويو هيو جنهن ٿڻ اندر ڪا ڪينسر نه هئي پر هڪ اهڙي بيماري هئي جنهن جو علاج ڪو سٺو ڊاڪٽر دوائن سان ڪري پئي سگهيو. سوال پيدا ٿو ٿئي ته سٺو ڊاڪٽر اچي ڪيڏانهن؟ ماڻهو اڇو ڪوٽ پائي ڊاڪٽر نه ٿيندو آهي. ڊاڪٽر ٿيڻ لاءِ ڪڏهن خاڪي ڊريس پاتي وڃي ٿي. ڇو جو گهڻين بيمارين جو علاج گوليون سمجهيو وڃي ٿو. هڪڙيون گوليون پاڻيءَ سان کائبيون آهن ۽ ٻيون بندوق سان.
هڪ دفعي ڪنهن مريض کي کٽيءَ کنيو ۽ اهو بلوچستان کان اچي اسپتال ۾ داخل ٿيو، سندس پيٽ ائين سُجيل هيو جيئن ڪنهن تازي مٽي وجهائي قبر مضبوط ڪئي هجي. همراهه پيٽ جي وزن کان گهمي نه پئي سگهيو. الٽراسائونڊ رپورٽ ۾ اهو آيو هيو ته تري ايڏي وڌي وئي آهي جو ان جي ڦهلاءَ کان پيٽ جا ٻيا عضوا سڄي پاسي واري ڪنڊ ۾ ڌڪجي ويا آهن. اسپتال ۾ رش ڪري ٻيون ٽيسٽون ڪرائڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي وئي ۽ ان جي تري ڪڍي اسان جي ڊيپارٽمينٽ ۾ موڪلي وئي ته تجزيو ڪري تريءَ جي وڌڻ جو سبب ٻڌائي سگهن.
ڪڏهن سوچيندو آهيان ته ويچارن ڊاڪٽرن جو به ڏوهه نه آهي. وڏين خيراتي اسپتالن جي اڻاٺ ڪري غريبن جي ايڏي رش هوندي آهي جو هڪ ڊاڪٽر کي ٻئي ڊاڪٽر سان ملڻ لاءِ مريضن کي مکين جيان هڪلي ملڻو پوندو آهي. هر ڪو پئسي وارو نه آهي جو آغا خان سان ملاقات ڪري سگهي. آغا خان وٽ وقت ئي نه آهي جو هر غريب سان هٿ ملائي سگهي. جناح اسپتال ۽ سول اسپتال ائين محسوس ٿينديون آهن جيئن انهن جون ڀتيون غريبن جي ڪپڙن جيان ميريون هجن ۽ غريبن جي گهر جيان مُٽ جي ڌپ هجي.
ڪتي سان گڏ رڻ ۾ رلندڙ فقير ولهه ۾ جهوپڙي ڳولهي لهي ته وڏي ڳالهه آهي ۽ جهوپڙيءَ ۾ پاڻيءَ جو مٽ ۽ مٽ مٿان اسٽيل جو پراڻو گلاس جنهن کي لوهه جو زنجير ٻڌل هجي ۽ زنجير جنهن کي سٽون ڏئي ته صفا نه ڇڏي. پوءِ ڀلا ان کان وڌيڪ هڪ فقير ۽ ڪتي لاءِ ڪهڙي عياشي ٿي سگهي ٿي. ولهه ۾ جتي اهو اسٽيل جي گلاس ۾ مٽ جو پاڻي پيئندو. اتي سندس ڪتو ان آسري زندگي گذاريندو ته هڪ نه هڪ ڏينهن فقير کي قربانيءَ جو گوشت ملندو ۽ ان قربانيءَ جي گوشت ۾ هڏي موجود هوندي، جڏهن اهو هڏي کائيندو ته ان جي رڙڪي تي فقير جي ننڊ ڦٽندي ۽ فقير لٺ اولاري چوندو ته “کائڻو اٿئي ته ائين کاءُ جيئن ماڻهو ملڪ کائيندا آهن. وات هڪڙا هلائيندا آهن ويندو ٻين جي پيٽ ۾ آهي.” تڪڙ ۾ ڪڍيل اها تِري جڏهن ترازيءَ ۾ توري سون ته ان جو وزن پنجٽيهه ڪلو هيو، جيڪو ڪنهن ماڻهوءَ جي پيٽ مان نڪتل ترين جو نئون رڪارڊ هيو. ان کان اڳ پنجويهه ڪلو وزن جي تِري رڪارڊ تي موجود هئي. ان نئين رڪارڊ تي ڪرڪيٽ جي راند وانگر ڪو جشن ته نه ملهايو ويو پر اهو ڏسي ڏک ٿيو ته آخر هڪ انسان ايڏي وڏي تريءَ کي پيٽ ۾ سانڍيو ڪيئن؟ وڌيڪ ڏک جي ڳالهه اها هئي ته جڏهن تريءَ کي تپاسيو ويو ته ان اندر ڪا وڏي بيماري نه هئي پر ان تريءَ جي وڌي وڃڻ جو سبب ليشمينياسز (Leishmaniasis) نالي بيماري هئي جيڪا پهاڙي علائقن ۾ هڪ خاص مڇر جي چڪ پائڻ سان ٿيندي آهي ۽ ان جو علاج دوائن سان ممڪن آهي. جيڪڏهن ان مريض کي بيماريءَ جون سيون لڳن ها ته سندس تري پنهنجي اصلي حالت ۾ اچي ها ۽ ان کي ڪڍڻ جي ضرورت نه پوي ها. ڪڏهن تڪڙ ۾ ڪڍيل اهڙا اپينڊڪس (Appendix) ايندا هيا جن ۾ ڪا بيماري موجود نه هوندي هئي. جناح اسپتال ۾ ڊاڪٽرن وٽ وقت نه آهي، ڇو جو سڄو وقت مريضن وٽ آهي ۽ مريضن وقت تي قبضو ڪيو آهي. ڊاڪٽرن وٽ ڪار آهي ۽ ڪار انهن وٽ هوندي آهي جن وٽ وقت نه هوندو آهي، ڇو جو ڪار وقت بچائيندي آهي ۽ ڊاڪٽر ڪوشش ڪندا آهن ته وقت سان گڏ جان بچائين پوءِ اها پنهنجي هجي يا مريضن جي. ڊاڪٽر کي جان بچائڻ لاءِ پئسي جي ضرورت پوندي آهي ۽ مريضن کي جان بچائڻ لاءِ ڊاڪٽر جي. جڏهن مريض وٽ پئسو نه هوندو آهي ته ڊاڪٽر ڀڄي جان بچائيندو آهي. جن اسپتالن ۾ مريض امير هوندا آهن اتي ڊاڪٽر غريب هوندا آهن. ڊاڪٽرن جي غربت جو اندازو ان مان لڳائي سگهبو آهي ته سندن فيس ايڏي هوندي آهي جيئن انهن پئسو ڏٺو ئي نه هجي. ڪڏهن مڊل ڪلاس مريض سفيد پوشيءَ خاطر بنگلو وڪڻي ڪار ۾ ايندا آهن ۽ واپسيءَ ۾ صحتياب تي ٽيڪسيءَ ۾ ويندا آهن، ڪراچيءَ ۾ آغا خان جو نالو ايڏو ته وڏو آهي جيئن حبيب بينڪ پلازا. ان پلازا جا مٿيان در بند هوندا آهن متان ڪو ٽپو ڏئي خودڪشي نه ڪري، جيڪڏهن آغا خان اها اسپتال نه ٺهرائي ها ته غريب ڪڏهن بيمار نه ٿين ها، ڇو جو اڪثر غريب اميرن جون علاج ڏسي بيمار ٿي پون ٿا. غريبن جا جسم ڏيڏر جيان آهن، جن تي تجربا ڪري اميرن جا ڪامياب آپريشن ڪيا وڃن ٿا، بلڪل ائين جيئن اسان اسٽيل جي پنجين گلاس گم ٿيڻ مان ڪو سبق حاصل نه ڪيو آهي. هونئن ته گلاسن جي سيٽ ۾ ڇهه گلاس هوندا آهن. هڪ گلاس پهريون ئي قدرتي طور کٽيل هيو، جيڪي پنج گلاس هيا، اسان انهن جي حفاظت نه ڪري سگهياسون، بچيل چار گلاس هر ڪنهن لاءِ عبرت جو باعث آهن.
جيڪڏهن حالتون اهڙيون رهيون ته پوءِ علامه اقبال جيان خواب ڏسڻو پوندو. ڇو جو خواب ۾ مان قائم ڪٻاڙيءَ کي ڏسندو آهيان. جڏهن ننڍو هيس ته قائم ڪٻاڙي نوان ٿانوَ گهٽيءَ ۾ کڻي ايندو هيو ۽ هوڪو ڏيندو هيو، “پراڻا ڏيو، نوان وٺو.” ماڻهو گهرن مان پراڻا ٿانءَ آڻي کيس ڏيندا هيا ۽ گهڻن پراڻن ٿانون جي بدلي هو هڪ نئون ٿانو ڏيندو هيو. ڪجهه وقت کان قائم ڪٻاڙي منهنجن خوابن ۾ اچي رهيو آهي. مان علامه اقبال جو انڪري مداح آهيان جو ان “شاهين” جي تعريف ڪئي آهي. اهو ساڳيو شاهين هيو جيڪو هڪ دفعي جڏهن مارڪيٽ مان ڏيڍ پاءُ ٻاڪرو گوشت وٺي گهر اچي رهيو هيس ته گهت هڻي هٿن مان کسي ويو هيو.
مون کي محسوس ٿي رهيو آهي ته هڪ ڏينهن مجبور ٿي اهي چار اسٽيل جا پراڻا گلاس ڏئي مون کي قائم ڪٻاڙيءَ کان هڪ نئون گلاس وٺڻو پوندو ۽ ان گلاس ۾ هر ڪو آزاديءَ سان پاڻي پي سگهندو.