باب يارهون
سنڌي ماڻهو ڀل بخار جي دوا نه وٺي پر پئسا بچائي قوتِ باهه جي دوا ضرور وٺندو. مان هڪ اهڙي مريض کي سڃاڻان جنهن قوتِ باهه تي ايڏو خرچ ڪيو هيو جو هن جي رنڌڻي جي باهه وسامي وئي. هن جا ٻارنهن ٻار سکڻي ڪنيءَ چوڌاري بک کان رڙيون ڪندا هيا ۽ سندن ماءُ پيٽ جي باهه وسائڻ لاءِ کين هر هر پاڻي پيئاريندي هئي.
پنجابي بازيگرن ۾ اهي مداري شامل هوندا هيا جيڪي ڊبڪڻي وڄائي بنسري وڄائيندا هيا ۽ هڪ ڀولڙو ڊگهو ٽوپ پائي قلابازيون کائيندو هيو. انهن وٽ ماڻهن کي کلائڻ جا گر هوندا هيا. اهڙيون ڳالهيون ڪندا هيا جو چوڌاري بيٺل هجوم ٽهڪن سان گونجندو هيو. هر ٿوري ڳالهه تي ماڻهن کان تاڙيون وڄرائيندا هيا ۽ ٽرڪسال ڪري ڪجهه اهڙا ڪرتب ڏيکاريندا هيا جن کي ڏسي ماڻهو حيرت ۾ پئجي ويندا هيا. اهي پنهنجي هڪ خاص چيلي جنهن کي “بيٽا جمهورا” چوندا هيا ان جي زبان ڪٽي ماڻهن کي ڏيکاريندا هيا.
انهن جي اهڙي حرڪت تي اسان جي هڪ ڪامريڊ دوست عجيب تبصرو ڪندي چيو هيو، “اهي پنجابي فوج جا حامي ۽ جمهوريت جا دشمن آهن. اهڙا ڪرتب ڏيکاري ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن ته جمهوريت انهن جي چيلي جيان آهي. چيلو جيڪو مسخرو ۽ جاهل آهي، اهي جمهورا جي روپ ۾ جمهوريت جي زبان ڪٽي عوام کي ڏيکاري اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن ته جيڪڏهن ڪنهن جمهوريت جو نعرو هنيو ته ان جي سرعام زبان ڪٽي اڇلائي ويندي.”
ايوب جي دور ۾ اهو ڪامريڊ منهنجو دوست هيو. هڪ دفعي جڏهن مان مداريءَ جا ڪرتب ڏسي آخر ۾ پئسو ان دٻي ۾ وجهڻ وارو هيس جنهن کي ڀولڙو مٿي تي رکي مجموعي چوڌاري گول ڦري پئسا گڏ ڪري رهيو هيو ته ان ڪامريڊ منهنجي هٿ کي روڪيو. “خبردار، توکي ياد رکڻ گهرجي ته تون فوج جي مالي مدد ڪري مارشلا جي حمايت ڪري رهيو آهين.”
منهنجو هٿ رڪجي ويو ۽ مٿي تي دٻو جهلي ڀولڙو منهنجي منهن ڏانهن ڏسڻ لڳو. مان ڀولڙي جي منهن ۾ نفرت مان ڏسي ڪامريڊ جي اشاري تي نعرو هنيو، “جمهوريت زندهه باد” اهڙي نعري تي سڀ تاڙيون وڄائڻ لڳا. انهن سمجهيو ته مون “بيٽا جمهورا” جي تعريف ۾ نعرو هنيو آهي. دراصل تن ڏينهن لفظ جمهوريت ان ڪري عام نه هيو جو ڀٽو صاحب اڃان وزير خارجه هيو.
مون کي هڪ اهڙو مهاجر بازيگر ياد آهي جيڪو ڄنگهن سان لڪڙا ٻڌي گهمندو هيو. ان کي ڊگهو پاجامو پاتل هوندو هيو ۽ ايڏو ته ڊگهو نظر ايندو هيو جو روڊ تي ان جي قد جيتري ڪا به عمارت نه هئي. اهو جڏهن جاگيراڻين جي پاڙي مان لنگهيو ته سندس نظر گهرن ۾ پئي. عورت جي بي حرمتي ٿيندي ڏسي هڪ جاگيراڻي گهر کان ٻاهر نڪتو ۽ چاقو کولي لڪڙن تي گهمندڙ ان شخص کي وهائي ڏنائين. جيڪو کيس لڪڙي ۾ لڳو ۽ ان جو توازن خراب ٿي ويو.
مهاجر حيرت انگيز جادوءَ جا ڪرتب ڏيکاريندا هيا. شهارا منڊيءَ ۾ مون اهڙي جادوگر جا ڪرتب ڏٺا هيا، جيڪو وات مان لوهه جا گولا ڪڍي آسمان ڏي اڇلي رهيو هيو ۽ اهي مٿي وڃي گم پي ٿيا. ان مهاجر جادوگر کي وڏن وارن وارو ٽوپ هوندو هيو، جنهن کي پاسن کان هرڻ جا ڊگها سڱ هيا. مون کي ان کان ڏاڍو خوف محسوس ٿيندو هيو. اهو ٻار کي هيٺ ويهاري مٿان پردو وجهي جادو پڙهي گم ڪري ڇڏيندو هيو. آخر ۾ وچ مجموعي ۾ ڪپڙو وڇائي ماڻهن کي چوندو هيو، “هن ڪپڙي تي جنهن پئسا نه اڇلايا ته اهڙو جادو پڙهندس جو ان جي ماءُ مري ويندي.”
مان اهي پئسا ان ڪپڙي ۾ اڇلايا جيڪي امڙ مون کي بازار مان سبزي آڻڻ لاءِ ڏنا هيا. سبزي نه آڻڻ تي امڙ ناراض ٿي هئي پر مون رکي ماني کائي دل ۾ چيو هيو، “امڙ تنهنجي ناراضگي پنهنجيءَ جاءِ تي پر توکي ڪهڙي خبر ته اڄ مان رکي ماني کائي تنهنجي جان بچائي آهي.”
مون ڪڏهن ڪنهن سنڌيءَ کي ڪرتب ڏيکاريندي ڪونه ڏٺو پر ڪرتب ڏسندڙ سڀ سنڌي هوندا هيا. مان طبيعت جي لحاظ کان ننڍي هوندي کان ئي حضور شرم ۽ منجهيل پئي رهيو آهيان. هڪ اهڙي ئي مجموعي ۾ هڪ مهاجر وٽ بوتل جي ٻوجي هئي ۽ وڏي آواز ۾ چئي رهيو هيو، “حضور مهربان، قدر دان، هن ٻوجيءَ ۾ سڀ ڪجهه نظر ايندو آهي، ڪو چور چوري ڪري، ڪو قاتل قتل ڪري، توهان کي ڄاڻ نه هجي، هن ٻوجيءَ ۾ اک وجهي توهان ڏسي سگهو ٿا ته چوري ڪنهن ڪئي آهي؟ قتل ڪنهن ڪيو آهي؟ هن ٻوجيءَ ۾ هر اها شيءِ نظر ايندي جنهن جي توهان خواهش ڪندا، هن جي قيمت آهي پنجاهه روپيا. جنهن به ڀاءُ کي گهرجي آواز ڏي.”
مجموعي مان ڪنهن چيس، “ڀلا ڏي ته ڏسان.”
هن هٿ جي اشاري سان کيس روڪيو.
“نه... اهو توکي نظر نه ايندو، پر ننڍي ٻار کي نظر ايندو.”
مان مجموعي ۾ بيٺل هيس. مهاجر مون کي سڏ ڪيو، “پٽ تون هيڏي آ.”
مان وچ مجموعي ۾ ويس ته چوڌاري ماڻهو ڏسي هيسجي ويس. مهاجر ٻوجي منهنجي اک تي چاڙهي پڇيو “توکي ٻوجيءَ ۾ هڪ مالهي نظر اچي ٿو جيڪو ٻوٽن کي پاڻي ڏئي رهيو آهي.”
مون کي ڪجهه نه نظر اچي رهيو هيو پر اهو سوچي ته هڪ معزز ماڻهو ڪوڙ ڇو ڳالهائيندو. شايد مان ننڍو آهيان متان هجي ۽ مون کي نظر نه ايندو هجي. اهو سوچي مون چيو، “ها بلڪل هڪ مالهي آهي، اهو ٻوٽن کي پاڻي ڏئي رهيو آهي.”
مهاجر ٻوجي منهنجي اک تان هٽائي، مجموعي کي مخاطب ٿيو “توهان ڏٺو، هن معصوم ٻار ڪيئن گواهي ڏني.”
چاچو واليڏنو جيڪو پاڙي ۾ رهان وڪڻندو هيو. ان تصديق ڪرڻ لاءِ وري مون کان پڇيو، “پٽ برابر ائين هيو، ڪن ڪوڙ ٿو ڳالهائين؟”
مان ڊڄندي وراڻيو، “نه چاچا، بلڪل ائين هيو.”
مان مجموعي مان ٻاهر نڪري وٺي ڀڳس. خدا منهنجي جان ڇڏائي. پويان ماڻهن جا ڀاڳ، گهر پهتس ته نڙي خشڪ ٿي وئي، شيشي جو گلاس ڀري ڏڪندڙ هٿن سان پيئڻ جي ڪوشش ڪيم ته گلاس ڇڏائجي پٽ تي ڪري پيو ۽ شيشي ڪرڻ جو آواز ائين ٿيو جيئن ٿيندو هيو، ڇو جو اهو آواز نئون نه هيو.
شيشي جا گلاس اسان جي گهر ۾ ائين ڪرندا هيا جيئن ڀٽي صاحب جي استيفيٰ کانپوءِ سندس جلسن ۾ آنسو گيس جا گولا، پنجهٺ جي جنگ جهڙي لڳي، تهڙي نه لڳي، اها جنگ ائين هئي جيئن هڪ دفعي ڪلاس ۾ گلزار منگي ۽ هاشم بوزدار وڙهي پيا. اهي ساڳي بينچ تي گڏ ويهندا هيا پر سدائين هڪ ٻئي کي پٺيءَ ۾ پينسلون هڻي ماستر کي پيا دانهون ڏيندا هيا. ماستر انهن جي ويڙهه جو جڏهن ڪو خاص ازالو نه ڪيو ته هڪ ڏينهن اهڙو وڙهيا جو ذري گهٽ ٻنهي مان هڪ مرندي بچيو ۽ خدا انهن کي حياتي ڏني. ڀلو ٿئي عبدالغفار جو جيڪو هڪ پيش امام جو پٽ هيو، جنهن قسم قرآن ڏئي انهن جو عارضي صلح نامو ڪرايو. ٻئي ڏينهن پٽيون ٻڌي ساڳي بينچ تي گڏ ويٺا هيا، ڇو جو انهن کي ٻيو ڪو ڀرسان ويهارڻ لاءِ تيار نه هيو. مان سمجهان ٿو ڏوهه هاشم بوزدار جو هيو جنهن اڳرائي ڪئي هئي. ان ڏينهن کان پوءِ گلزار منگي ويٺل ته سندس ڀر ۾ هيو پر پاڪي ور ۾ لڪيل هوندي هيس.
تاشقند ۾ هندستان ۽ پاڪستان جو صلح نامو ڪنهن پيش امام جي پٽ ته نه ڪرايو پر سوويت يونين ڪرايو، ان سوويت يونين جنهن کي اڳتي هلي اسان جي تختي تي پيل شيشي جا گلاسن جيان هڪ ڏينهن ٽٽڻو هيو. سوويت يونين ائين ٽٽو جيئن غلام علي گويو شيشي جو گلاس سامهون رکي ٺمري ڳائي ڀڃندو هيو ۽ ماڻهو کيس داد ڏيندا هيا، جن ڏينهن سوويت يونين اڃان نه ٽٽو هيو ته معنيٰ ڏاڍو مضبوط هيو ۽ ٻين ملڪن جا فيصلا ڪندو هيو. ان جنگ جي صلح نامي لاءِ شاستري ۽ ايوب کي تاشقند گهرايو. صلح نامي کان اڳ تاشقند جي هڪ تائفي ۾ ڳڀرو ڇوڪرن جو ناچ ڏسي ايوب خان صلح نامي تي صحيح ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو ۽ فارسيءَ جو شعر ٻڌايائين جنهن جو سنڌي ترجمو آهي:
سهڻا تنهنجي تِر تي، حاضر منهنجي جان،
سمر قند بخارا ته ڇا، ڪشمير به قربان.
ڀٽو صاحب ان وقت تاشقند ۾ ايوب خان سان گڏ هيو. نتيجو اهو نڪتو جو ڀٽي صاحب استعيفا ڏني ۽ شاستري هندستان پهچي شرم ۾ ٻئي ڏينهن مري ويو.
اهي ساڳيا ڏينهن هيا جڏهن ملڪ ۾ جمهوريت جي جدوجهد شروع ٿيڻ واري هئي ۽ بابي کي ڇهه شيشي جا گلاس وٺڻا پيا. شيشي جي گلاسن ۽ جمهوريت جو ساٿ ائين آهي جيئن چولو ۽ کيسو. کيسو ڦاٽل هجي ته چولو وٺي نه سگهبو آهي ۽ جيڪڏهن چولو ڦاٽل هجي ته کيسو خالي هوندو آهي. گهرن ۾ گلاسن جو هجڻ ائين ضروري آهي جيئن ملڪ ۾ جمهوريت جو هجڻ. ڇو جو ڪجهه پيئڻ لاءِ جمهوريت جي ضرورت پوندي آهي ۽ جيڪڏهن ڪو پيئندو ته کائيندو ضرور.
جڏهن مون هوش سنڀاليو ته ڪميونزم جي حمايت ڪئي ڇو جو ان ۾ کائڻ پيئڻ جي ضرورت نه هئي. اهو بکايل ماڻهن جو نظريو هيو، اهو اهڙن مظلوم ماڻهن جو نظريو هيو جيڪي اڃايل هوندا هيا. ان نظريي جي دانشورن کي پاڻي نصيب نه ٿيندو هيو. ڏک مٽائڻ لاءِ ووڊڪا پي، سگريٽ پيئندا هيا. کائيندا ان وقت هيا جڏهن ٻي جي پليٽ ۾ ڪجهه هوندو هيو. مون کي پڙهڻ دوران هاسٽل ۾ هڪ ڪامريڊ ياد آهي جيڪو ڀڳڙا کائي اهو سوچيندو هيو ته رتي ديري جو مائو کيس ڪڏهن نصيب ٿيندو. ان کي فيض صاحب جا ڪلام ڏاڍا وڻندا هيا. هڪ دفعي جڏهن ڪمري ۾ ٽيپ تي فيض صاحب جو مشهور ڪلام، جنهن جا ٻول هيا، “تنهنجي اکڙين کانسواءِ دنيا ۾ رکيو ڇا آهي.” ٻڌي هو جذبات ۾ ايڏو ته ڀرجي ويو جو سندس اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا ۽ بي ساختا چيائين، “افسوس اهڙي ماڻهوءَ کي چار سال ڦاسيءَ جي سزا آئي” ۽ مان جيڪو گاني جي ڌُن تي ڪنڌ لوڏي مستيءَ ۾ مگن هيس. ان جي اهڙي غلط جذباتي جملي تي کلي ويٺس ۽ ٽهڪ ڏيندو، در کولي ٻاهر نڪري ويس. ٻاهر مينهن وسي رهيو هيو. سڃ لڳي پئي هئي، ڪو ماڻهو ڪونه هيو. گجگوڙن تي هڪ ڪتو ڀونڪي رهيو هيو، اندر آيس ۽ ڪامريڊ مون کان پڇيو.
“ڪتو ڇو ڀونڪي رهيو آهي؟ ٻاهر ڪير آهي؟”
مون آڱوٺو سڌو ڪري کيس ڏيکاريندي چيو.
“آڱوٺي کانسواءِ دنيا ۾ رکيو ڇا آهي.”
منهنجي ان جملي تي ڪامريڊ ٽيپ رڪارڊ جو ٻٽڻ بند ڪري افسوس مان چيو، “نه دوست ائين نه آهي. چار آڱريون ٻيون به ته آهن.”
مان ان سان متفق نه ٿيس.
“نه ڪامريڊ! اڃان ون يونٽ جاري آهي. خدا آڱوٺي کي حياتي ڏي. جيڪڏهن آڱوٺو ڪٽجي ويو ته رونڊا ٿي وينداسين.”
ون يونٽ تڏهن ٽٽو جڏهن ڪاڪي قادن هٿوڙن جا ڌڪ هڻي تختي تي پيل اسٽيل جا پنج گلاس الڳ ڪري وڌا. گهر ۾ شيشي جا سڀ گلاس ڀڄي پيا. بابي وٽ وٺڻ لاءِ پئسا نه هيا، ڪم هلائڻ لاءِ ضروري ٿي پيو ته هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل اسٽيل جا گلاس الڳ ڪري استعمال ڪيا وڃن. ڪاڪي قادن به گلاسن کي اهڙا هٿوڙا هنيا جو انهن جا هڪ ٻئي ۾ ڦاٿل هٿ ڄڻ ڇڏائجي ويا. هڪ گلاس کي ته ايڏا ڌڪ لڳا جو سکر کان شڪارپور ڏانهن ويندڙ روڊ جهڙو ٿي ويو، سڄو کڏا کٻا، هيٺ مٿي. اهو ان روڊ جهڙو ٿي ويو جنهن تي بشيرآباد جا رهواسي عورت کي ٻار نه ٿيڻ جي صورت ۾ کيس رڪشي ۾ وجهي روڊ تي تيز هلائڻ لاءِ چوندا هيا ۽ اهڙو وقت ايندو هيو جو ڳورهاريءَ جي پيٽ مان ٻار رڙيون ڪندو اچي هيٺ ڪرندو هيو.
بشير آباد جو ڳوٺ سکر ۾ مليٽري روڊ جي اولهه ۾ آهي. اهو ڀيلن جو ڳوٺ هيو جيڪي رائيس ڪينال مان ڪميون پڪڙي کائيندا هيا. جڏهن پنجاب ۾ ڊيم ٺاهيا ۽ درياهه سڪي ويا ته ڪميون ناياب ٿي ويون. جنهن ڪري کين مذهب مٽائڻو پيو ۽ اهي مسلمان ٿيا. جڏهن هڪ پاڻيءَ جي ماهر پنجاب کان پاڻي بند ڪرڻ جو سبب پڇيو ته هڪ اسلامي مفڪر اهو جواب ڏنو.
“جيئن پاڻي بند ڪرڻ ڪري سنڌ ۾ اسلام ڦهلجي.”
چون ٿا سنڌ ۾ اسلام ائين ڦهليو هيو جو ڏسندي ئي ڏسندي سڀ اسلام جي محبت ۾ مبتلا ٿي ويا هيا. محمد بن قاسم ڏاڍو سٺو ماڻهو هيو ان هندن کي اجازت ڏني ته “ڀل سندس بت ٺاهي ان جي عبادت ڪن.”
اسان سنڌي برصغير جا سڀ کان اوائلي مسلمان آهيون، پر چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۾ ايناٽاميءَ جو هڪ پنجابي پروفيسر هوندو هيو، جيڪو اسان سنڌين کي پڪو مسلمان نه سمجهندو هيو. اهو چوندو هيو، “پنجابيءَ ۾ “پ” ته پڪي مسلمان ۾ “پ” ته وري پاڪستان ۾ به “پ”. مون ان محترم استاد کي عرض ڪيو ته “سائين توهان هي ڪهڙيون ڳالهيون ٿا ڪيو، پڪيون ته محمد بخش مراد واهڻ واري جي بٺي جون سرون هوندين آهن. اسلام صرف اسلام آهي، اهو ڪچو پڪو نه هوندو آهي، ڪچا پڪا صرف پاپڙ هوندا آهن.”
ان محترم پروفيسر جو تعلق ميرپورخاص سان هيو جتي هڪ ڳوٺ ۾ کين حڪومت زمينون عطا ڪيون هيون. ان کي منهنجي ڳالهه نه وڻي ۽ چيائين، “توهان سنڌي ڪاهل ۽ جاهل آهيو. صدين کان زمينون ويران پيون هيون. اسان انهن کي آباد ڪيو ۽ سنڌين کي هر هلائڻ سيکاريو.”
اهو ايناٽاميءَ جو پروفيسر جنهن کي خدا حياتي ڏي، اڄڪلهه دنيا مان موڪلائي ويو آهي. ڏاڍو سٺو ماڻهو هيو، خبر نه آهي ڇو هڪ دفعي جاويد ڀٽو ان جي بنگلي ۾ بم اڇلائي ويو.