باب نائون
شيدي بادشاهه جي مزار بئراج روڊ تي چڪلي سامهون آهي. مان اسڪول ايندي ويندي ان مزار اڳيان لنگهيندو هيس. جڏهن به ڪو ٻار مزار اڳيان لنگهيندو هيو ته نوڙي شيدي بادشاهه کي سلام ضرور ڪندو هيو. ٻارن کي ڏسي مون به ٻه چار دفعا نوڙي سلام ڪيو. اڃ لڳندي هئي ته ٺڪر جو کونجو ڀري مزار ٻاهران ٿلهي تي رکيل مٽڪن مان پاڻي پيئندو هيس. اندر شيدي بادشاهه جي مزار هئي جنهن تي سدائين تازا گلاب چڙهيل هوندا هيا ۽ اگر بتيون ٻرنديون هيون. اهي اگر بتيون ۽ تازا گلاب “دلبري” پنهنجن هٿن سان چاڙهيندي هئي. مون “دلبريءَ” کي ڪيترا دفعا اتي دعا گهرندي ڏٺو. شايد انهن دعائن جي بدولت دلبريءَ وڏي ترقي ڪئي. انبالا هوٽل سامهون هن چڪلي ۾ ڇهه ماڙ عمارت تعمير ڪرائي، جنهن ۾ پنجويهه ڪمرا هوندا هيا. هر ڪمري اڳيان ستن اٺن ماڻهن جي قطار هوندي هئي ۽ قطار ۾ موجود هر ماڻهوءَ جي کيسي ۾ اٺ ڏهه روپيا ضرور هوندا هيا. جڏهن هجرت کان چوڏهن سئو سال پوءِ سکر ۾ اسلام نافذ ٿيو ته اها عمارت ويران ٿي وئي ۽ دلن بصرن جو ڪاروبار شروع ڪيو.
لال بازار جي کاٻي پاسي ڍورن جي اسپتال هئي. هيڊي پٿر مان ٺهيل اسپتال جي ٻن ڪمرن اڳيان وسيع ميدان هوندو هيو. صبح جي پهر ان ميدان ۾ ڍورن کي دسي هڪ ڊاڪٽر وڏيون پتل جون سيون ڀري هڻندو هيو ۽ شام جو ساڳيو ڊاڪٽر بئراج روڊ تي ماڻهن جو علاج ڪندو هيو. دوا ساڳي هوندي هئي، ڇڙو سئيءَ جو فرق هوندو هيو. ماڻهن کي اهو پتل جي ٿلهي سئيءَ بجاءِ ٻاٽلي ۾ ٽهڪايل شيشي جي سئي هڻندو هيو. ان کان ڍور گهٽ ۽ ماڻهو وڌيڪ علاج ڪرائيندا هيا. اهو ڊاڪٽر قد جو ننڍو ۽ ڦڙتيلو هوندو هيو. مٿي تي ٽوپلو ۽ بَو ٻڌل هوندي هيس. هن کي هٽلر جهڙيون مڇون هونديون هيون. تمام گهڻو ڳالهائيندو هيو ۽ هر ڳالهه کانپوءِ “صلي الله.... صلي الله” چوندو هيو. سندس دوڪان جي هڪ پاسي گاسليٽ جي چلهي تي ٻاٽلو رکيل هوندو هيو جنهن ۾ سدائين سُيون پيون ٽهڪنديون هيون ۽ مريض به تڏهن مطمئن ٿيندا هيا جڏهن کين سئي لڳندي هئي، جيڪڏهن ڪنهن کي سئي نه هڻندو هيو ته اهو پاڻ فرمائش ڪندو هيو، “ڊاڪٽر سئي نه هڻندين ته چاڪ چڱو ڀلو ڪيئن ٿيندس؟”
ان ڊاڪٽر جي “ڀولي واري سئي” تمام مشهور هئي. ماڻهو پري پري کان ڀولي واري سئي هڻائڻ ايندا هيا. ان سئيءَ جي دٻي مٿان هڪ ڀولي جي تصوير هوندي هئي. اهو ڀولو ٻئي هٿ مٿي کي ڏئي ويٺل هوندو هيو ۽ سندس ڪنڌ هيٺ ائين جهڪيل هوندو هيو جيئن فڪرمنديءَ مان پنهنجي انگ ڏانهن ڏسندو هجي. ڀولي واري سئي لڳڻ ڪري مڙسيءَ کان ويهجي ويل ماڻهو چاڪ چوبند ٿي ويندا هيا. شهر جا کدڙا فقير هر دوڪان تي تاڙيون وڄائي خيرات وٺندا هيا پر ڊاڪٽر جي دوڪان تي نه ايندا هيا، اهي پاسيرا ٿي لنگهي ويندا هيا. ڊاڪٽر ڪنهن مريض کي سئي هڻندي انهن کي ڏسندو هيو ته پريان سئي ڏيکاري کين چوندو هيو “کدڙن جو علاج... هڪ سئي.”
هو سئي هڻي دٻيءَ کي ڌاڳي ۾ لڙڪائي ڇڏيندو هيو. ان جي دوڪان ۾ سئين جون دٻيون جهنڊين جيان لڙڪنديون هيون. تڏهن ايم بي بي ايس ڊاڪٽر نه هجڻ جي برابر هوندا هيا ۽ اهو ڍورن جو ڊاڪٽر بئراج روڊ تي وڏو ڊاڪٽر هيو. جڏهن ايم بي بي ايس ڊاڪٽر آيا ته ان جي ڪلينڪ ويران ٿي وئي. کيس سهڪي جي بيماري ٿي پئي، ڪنهن کيس ڏس ڏنو ته گجرانوالا ۾ هڪ اهڙو سرجن آهي جيڪو ڳچيءَ وٽان نَس ڪٽي ٿو ته ماڻهوءَ جو سهڪو ختم ٿي وڃي ٿو. هن کي خبر نه هئي ته ڪو گجرانوالا جو اهو ڊاڪٽر به عطائي آهي. جڏهن ان کان نَس ڪٽائي موٽيو ته مهيني اندر مري ويو. ڍورن جي اها اسپتال بند ٿي وئي. ميونسپل وارن اسپتال کي سبزي منڊيءَ ۾ تبديل ڪري ڇڏيو، جتي بصر، پٽاٽن ۽ هنداڻن جا ڍير لڳل هوندا هيا.
“دلبريءَ” جا سڀ دلال سبزي منڊيءَ جا دلال بڻجي ويا ۽ اهي بصرن مٿان بيهي انهن کي ائين نيلام ڪندا هيا جيئن مصر جي بازار ۾ جسم نيلام ٿيندا هجن. ماڻهن جا ميڙ واڪ ڏيندا هيا. “هڪ... ٻه... ٽي.” ڳڻڻ کانپوءِ اهو بصرن جو ڍير وڪامي ويندو هيو.
لال بازار جي سڄي پاسي پير ڳوٺ اسٽينڊ ڏي ويندڙ رستي تي هڪ وڏي ٽانڪي ٺهيل هوندي هئي. اها ٽانڪي ڏسڻ ۾ صفا ٿڌي پاڻيءَ جي سبيل جهڙي هوندي هئي پر اها سبيل نه، تاڙيءَ جي ٽانڪي هئي. جنهن هيٺان هڪ نل لڳل هوندو هيو ۽ پاسي سان ويٺل هڪ شخص پئسا وٺي تاڙي ڀري ڏيندو هيو. ماڻهو اتي بيهي پيئندا هيا يا گهران برتن کڻي ايند اهيا. اهو شخص چئن آنن ۾ دلي ڀري ڏيندو هيو. تاڙي ڇڊي ڏڌ جهڙي هوندي هئي، جنهن جي پيئڻ سان نشو طاري ٿيندو هيو. تاڙي سنڌ جو تاريخي بيئر آهي. سکر جي ڀرپاسي کجين جا باغ آهن جيڪي خيرپور ۽ گمبٽ تائين ڦهليل آهن. اهي انهن ڏينهن جا يادگار آهن جڏهن محمد بن قاسم اروڙ تي حملو ڪيو. عرب فوجن کارڪون کائي کوکڙيون اڇلايون ته اهي وڻ ٿي پيا. سنڌ جي موسم عرب جهڙي آهي جنهن ڪري هتي به رسيل کارڪون عام آهن. تاڙي کجين جي پيداوار آهي. کجيءَ جي ٿڙ ۾ سوراخ ڪري برتن ٻڌو ويندو آهي. تاڙي کير جيان ٽيپو ٽيپو وهي برتن ۾ گڏ ٿيندي آهي. ننڍي هوندي مون هڪ ٻار کي گهٽيءَ ۾ ڪريل ڏٺو هيو، ان جي پيءُ جنهن جو نالو “بادل” هيو تاڙي پيئندو هيو، سندس گهر ۾ هڪ دلي سدائين تاڙيءَ سان ڀريل هوندي هئي. ٻار به گلاس ڀري پيتو هيو ۽ نشي ۾ اونڌي منهن ڪري پيو هيو. ائين اونڌي منهن ڪريل مون “سڪندر” کي به ڏٺو هيو، جيڪو ذات جو ڊکڻ ۽ ڪاٺ جو لاجواب ڪاريگر هيو، ان اسان کي هڪ خوبصورت مڇرداني ٺاهي ڏني هئي جنهن ۾ کاڌو محفوظ رکيل هوندو هيو. مان رسيس مهل اسڪول کان ڀڄندو گهر ايندو هيس ۽ اها مڇر داني کولي ماني ڪڍي کنڊ وجهي گول ڪري کائيندو هيس. سڪندر جي ماءُ مري وئي ۽ ماءُ جي غم ۾ هو صفا چريو ٿي پيو. نشو ڪندو هيو ۽ پاڙي ۾ اونڌي منهن پيل هوندو هيو. هڪ دفعي جڏهن اونڌي منهن پيل هيو ۽ اسان ٻار ان چوڌاري بيٺل هياسين ته مائي زليخان جيڪا منجهند وقت کٽاڻ ورتيون پئي وئي ته کيس سڪندر تي رحم اچي ويو. سوچيائين، جوان ڇوڪرو آهي، ڇو نه کٽاڻ کارايان، سندس نشو ٽٽي ۽ گهمڻ ڦرڻ جهڙو ٿئي. مائي زليخان کٽاڻ وٽيءَ ۾ وجهي سڪندر کي ڏني ۽ چيائينس “پٽ بک لڳي هوندئي، کاءُ.”
سڪندر سمجهيو، شايد ٻوڙ آهي جيئن ڍڪ ڀري ڳيت ڏنائين ته وٺي رڙيون ڪيائين.
“پاڻي ڏيو... پاڻي ڏيو.”
مان ڊڪندو گهر ويس ۽ شيشي جي گلاس ۾ پاڻي ڀري آيس. هن پاڻي پي، شيشي جو گلاس مائي زليخان کي وهائي ڪڍيو.
“خدا جي مار پوئي رن، منهنجا نشا ئي ٽوڙي ڇڏيئي.”
گلاس مائي زليخان کي ڄنگهه ۾ لڳو ۽ روڊ تي ڪري ڀڄي پيو.
زليخان ڄنگهه مهٽيندي چيو.
“اڙي ابا پٽ جيڏو آهين، ڇو ٿو جواني برباد ڪرين.”
مان سوچڻ لڳس. ان جي جوانيءَ کي لڳي باهه، اسان جو شيشي جو گلاس ڀڄي پيو.
سکر ۾ کجيون گهڻيون هجڻ ڪري کارڪون جام ٿينديون هيون. تڏهن پيڪنگ ڪرڻ واريون فيڪٽريون نه هيون ۽ نه ئي کوکڙيون ڪڍي انهن ۾ بادام وڌا ويندا هيا. بازارون کارڪن سان ڀريل هونديون هيون. گهٽين ۾ ٽاڪ منجهند جو جڏهن ڪانءَ جي اک نڪرندي هئي. گاڏي وارا هوڪا ڏيندا هيا.
“پئسي پاءُ، جهول ڀري کاءُ.”
سکر جي گرميءَ ۾ گاڏن تي کارڪون ائين رجنديون هيون جو گاڏي جي پاسن کان رسُ ماکيءَ جي لار جيان ٽيپو ٽيپو ٿي گرم روڊ تي ڳڙندي هئي. کپت کان اپت وڌيڪ هئڻ ڪري مارڪيٽ ۾ ڌپ ڪري ويل کارڪن جا ڍير هوندا هيا. ٽرانسپورٽ نه هجڻ ڪري اهي شهر ۽ پسگردائيءَ تائين محدود هونديون هيون. مون تڏهن بازار ۾ کارڪن جا اهڙا قسم ڏٺا جيڪي اڄڪلهه ناياب آهن. مون کي ياد آهي کارڪ جو هڪ قسم صوف جيڏو هوندو هيو جنهن ۾ تمام ننڍي کوکڙي هوندي هئي. ان کوپي قسم جي کارڪ کي جهنجڻ جيان وڄائيندا هياسين ته اندر کوکڙي کڙڪندي هئي. مون نٽهڻ اس ۾ غريب ڳوٺاڻا جيڪي کجيءَ جو مٿيون ٿڙ چيري ان مان تر مغزي ڪڍندا هيا، اڪثر شهر جي سنڌي پاڙن ۾ نظر ايندا هيا. مهاجرن کي تر مغزيءَ جي خبر نه هئي. اهي نه بهه کائيندا هيا، نه ڏوڏيون. اهي لوڙهن ۽ قمن جي نالن کان واقف نه هيا. انهن کي صرف کارڪون وڻنديون هيون. جيڪي اسلامي ڦل هيون ۽ اهو سڀ اسلام جو ڦل هيو جو کين اچڻ شرط حلوي سان ماني ملي. شهر جو گودو انهن حوالي ڪيو ويو ۽ سنڌي کل تائين محدود رهيا. مان محسوس ڪندو هيس، اهي مهاجر سنڌ ۾ اچڻ کانپوءِ ڏاڍا خوش هيا پر انهن ۾ اهڙا به هيا جن اچڻ ۾دير ڪئي ۽ سندس زندگي ڏاڍي ڏکي گذري.
ننڍي هوندي مان تر مغزي ڏاڍي شوق سان کائيندو هيس. نٽهڻ اس ۾ ان تر مغزيءَ جو ذائقو برف جهڙو هوندو هيو. اهو مون کي ڇُريءَ سان چاپ جهڙا ٽڪر ڪٽي ڏيندو هيو ۽ مان کيس فرمائش ڪندو هيس.
“تر مغزيءَ سان گڏ ٿورا ڳرڪون ڪٽي ڏي.”
اهي ڳرڪون تر مغزيءَ مٿان بيٺل هوندا هيا. ڇو جو تر مغزيءَ کي ٿڙ مٿان ان جاءِ تان ڪڍيو ويندو هيو جتان وڻ جون ڇڙيون نڪرنديون آهن.
اهي پيرون ۽ ڄانگرا ٻير جيڪي انهن ڏينهن نصيب ٿيا وري نظر نه آيا. اهي پيرون جيڪي رس سان ايڏا ته ڀريل هوندا هيا جو انهن مٿان کل ڦاٽل هوندي هئي ۽ ڄانڳرا ٻير جن ۾ رس کانسواءِ ڪجهه نه هوندو هيو. مون کي ڪنول جا گل، گلاب جي گلن کان وڌيڪ وڻندا هيا. نيري رنگ جا ڪنول هوندا هيا ۽ انهن ۾ آڙيون ترنديون هيون.
مون کي اهو جوڳي ياد آهي جنهن مون سان دوکي بازي ڪئي هئي. اهو منجهند جو مرلي وڄائيندو پئي آيو. مون در کولي ماني کيس خيرات ۾ ڏني هئي. ان جوڳيءَ ٽٻڻو کولي، مرلي وڄائي واسينگ جي لهر ڏيکاري هئي ۽ پوءِ پيار مان چيو هيو “مان ڪن ڦاڙ جوڳي آهيان. مون وٽ تو لاءِ خاص سوکڙي آهي.” منجهند جو وقت هيو. گرميءَ ڪري سڃ لڳي پئي هئي. مان جوڳيءَ جي ڳالهين ۾ اچي ويس.
“ڪهڙي سوکڙي! ڏيکار.”
جوڳيءَ هڪ اِڳڙي ڪڍي جنهن کي ڳنڍ ڏنل هئي، هن ڳنڍ ڏيکاريندي چيو، “ڏس... تون ڪيڏو نه ڪمزور ۽ هيڊو آهين. هيءَ ڳنڍ ڪپڙي ۾ سبي، ٻانهن ۾ ٻڌندين ته پيران پير توکي پناهه ڏيندو. تون ڳاڙهو ڳٽول ٿي پوندين.”
مون کي ڳالهه دل سان لڳي. مان ننڍي هوندي ڏاڍو ڪمزور هوندو هيس. پاسيريون ظاهر ٿينديون هيون. مون سوچيو جوڳي آهي، ڪوڙ ڇو ڳالهائيندو؟ مون کيس چيو “اها سوکڙي ڏي ته ڀل صحتمند ٿيان.”
جوڳي مرڪيو ۽ چيائين.
“ته پوءِ توکي به ڪا سوکڙي ڏيڻي پوندي.”
مان گهر ويس ۽ شيشي جو گلاس آڻي کيس ڏنم. جوڳيءَ ٻنهي هٿن سان گلاس ورتو، ڳنڍ مون حوالي ڪئي ۽ مرلي وڄائيندو هليو ويو.
جڏهن امڙ کي اها ڳنڍ ڏيکاريم، ٻڌايو مانس ته “اها جوڳيءَ ڏني آهي، تعويذ وانگر ڪپڙي ۾ سبي ڏي ته ٻانهن ۾ ٻڌان، ڇو جو ان چيو آهي ته ڳنڍ تعويذ جيان ٻڌڻ کان پوءِ تازو توانو ٿي ويندس.”
پهريان ته امڙ به خوش ٿي ڇو جو کيس خبر هئي ته منهنجي صحت ٺيڪ نه آهي ۽ جيڪڏهن جوڳيءَ جي دعا سان صحتمند ٿي وڃان ٿو ته ان مٿان هڪ درزن شيشي جا گلاس به قربان.
امڙ کي اها ڳنڍ ڪپڙي ۾ سبڻ کان اڳ خيال آيو ته ڇو نه کولي ڏسان ته ان ۾ آهي ڇا؟ مان امڙ کي گهڻو سمجهايو ته جوڳيءَ منع ڪئي آهي جيڪڏهن گنڍ کولينديءَ ته ان جو اثر ختم ٿي ويندو، پر امڙ هر هر آڱرين سان ڳنڍ اندر موجود شيءِ کي محسوس ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي رهي. اها نه مڙي ۽ نيٺ گنڍ کوليائين. ان ۾ اندر هڪ لونگ، ٻه ڪارا مرچ، ننڍو فوٽو، جيرو ۽ دالچيني پيل هيا. اهو ڏسي امڙ مايوس ٿي وئي ۽ ڏک مان مٿي تي هٿ رکي چيائين.
“ها پٽ، ڪڏهن گرم مصالحو به صحت لاءِ سٺو هوندو آهي.”