باب ٻارهون
هو چوندو هيو، “دوائون ته آهن، گلاس جي سخت ضرورت آهي.” مان ڪيترا دفعا بابا جا تاريخي جملا ورجهائي چڪو هيس ته “اسٽيل جي گلاسن هوندي، شيشي جي گلاسن جي ڪهڙي ضرورت آهي.”
پوءِ هن کي چوندو هيس ته “تختي تان اهي اسٽيل جا گلاس کڻي اچ جيڪي تازو هڪ ٻئي مان آزاد ٿيا آهن.”
هو چوندو هيو، “ڊاڪٽر صاحب گلاس گم ٿين ٿا، ڀڄن نه ٿا. ڇا اسٽيل جا گلاس گم نه ٿا ٿي سگهن؟”
مان ان جي ڳالهه تي غور ڪندو هيس ۽ ان سان متفق ٿي چوندو هيس، “بلڪل انهن کي ڪير به ملڪ جيان ڦٻائي سگهي ٿو.”
پوءِ کيس نصيحت ڪندو هيس ته “جڏهن مان کٻي پاسي مريض ڏسان ته تون سڄي پاسي ڏسندو ڪر ۽ جڏهن مان سڄي پاسي مريض ڏسان ته تون کٻي پاسي ڏسندو ڪر.”
منهنجي ڳالهه تي ناراض ٿي ويو ۽ چيائين، “ته پوءِ مريض کي دوا عبدالوحيد ڪٽپر ڏيندو؟”
ڪٽپر صاحب تڏهن صحت جو وزير هيو. خدا کيس صحت به اهڙي عطا ڪئي هئي جو هميشه هشاش بشاش نظر ايندو هيو. وڏي آواز ۾ ڳالهائيندو هيو، رڙ آفيس ۾ ڪندو هيو ته هاءِ ڪورٽ جي چورنگيءَ تي ويٺل ڪبوتر ڀڙڪو کائي اڏامندا هيا ۽ اڏري وري وري ويهندا هيا. چاليهن سالن کانپوءِ به ان جو قد ڪاٺ نه بدليو. جڏهن مون کيس سٺ جي آخري سالن ۾ ڏٺو هيو ته اڳيان ٺوڙهه ۽ پاسن کان اڇا وار هوندا هيا، سندس ننڍڙي مضبوط جسم تي ناسي فل سوٽ پاتل هوندو هيو. مان گذريل چاليهن سالن کان وقفي وقفي سان کيس ڏسندو آيس، آخر تائين اڳيان ٽوڙهو، پاسن کان اڇا وار ۽ ننڍڙي مضبوط جسم تي ناسي فل سوٽ پاتل هوندو هيو.
ڪٽپر صاحب زبردست ماڻهو هيو. پيپلزپارٽي ٺهڻ کان اڳ هن لاڙڪاڻي ۾ هڪ اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن ٺاهي هئي، جڏهن اڳتي هلي پيپلزپارٽيءَ جي پهرين دور ۾ محنت جو وزير ٿيو ته هن اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن جي ڪجهه شاگردن کي ميڊيڪل ڪاليج ۾ سيٽون ڏنيون. اهي شاگرد بي اي پاس هيا.
ڪٽپر صاحب جون ڳالهيون ياد ڪندي مون ڊسپينسر کي چيو، “جلدي ڪر پاڻي پيئار.”
شيشي جو گلاس نه هجڻ ڪري، ڊسپينسر مون کي پاڻي ان بيڪر ۾ ڏنو جنهن ۾ دوا ماپي مريضن جو بوتل ۾ وجهندو هيو. مان بيڪر مان ٽيهه ايم ايل پاڻي پي، ٻيو کيس واپس ڪندي چيو، “پاڻي بچائيندين ته هٿ ڌوئڻ جي ڪم ايندو.”
ڊسپينسر منهنجي ڳالهه تي ٽهڪ ڏنو ۽ اهو جڏهن به ٽهڪ ڏيندو هيو ته گرڙي ضرور ڪندو هيو. بچيل پاڻي گرڙيءَ ۾ ضايع ٿي ويو.
انهن نون مسلمانن جي وچ ۾ ويهي علاج ڪندي منهنجي ڪلينڪ ٻه سال پراڻي ٿي وئي پر انهن کي پنجاهه سال گذرڻ باوجود به نئون مسلمان ڪوٺيو وڃي ٿو. اهو ڀيلن جو ڳوٺ جڏهن مسلمان ٿيو ته ڪامريڊن کي ڏکيا ڏينهن ڏسڻا پيا، کين ڳاڙهي جهنڊي ٺاهڻ لاءِ بازار مان ڪپڙي ٽڪر نه مليو. سڀ تاڪيا وڪامي ويا ۽ ڳوٺ جي هر ننڍي وڏي فرد کي ڳاڙهي گوڏ ٻڌل هئي. سٺ واري ڏهاڪي ۾ ڏهن ڏينهن کانپوءِ جڏهن انهن ڳاڙهيون گوڏيون ڇوڙي اڇليون ته ڪامريڊن اهي گڏ ڪري ڳاڙها جهنڊا ٺاهي سکر – شڪارپور روڊ تي ڏاند گاڏين ۾ ويهي جلوس ڪڍيو هيو. انهن کان جڏهن مودوديءَ جي هڪ مريد پڇيو ته “جهنڊن تي داغ ڇا جا آهن؟”
ته هڪ ڪامريڊ سينو ٻاهر ڪڍي فخر سان چيو “اسان جي دل جي خون جا نشان آهن.”
قدرت جو ڪمال آهي، اهو ڪامريڊ جنهن سينو تاڻي اهي لفظ چيا هڪ ڏينهن مودوديءَ جو مريد ٿي ويو. جنهن اهڙو سوال ڪيو هڪ ڏينهن وڏو ڪامريڊ ثابت ٿيو. ان جي هڪ تقرير مون کي ياد آهي جنهن ۾ پنهنجي پوري تقرير جو تت ڪڍندي آخر ۾ اعتماد سان چيو هيو ته “هو هڪ ڏينهن ڪميونزم کي سوويت يونين جي تسلط کان آزاد ڪرائيندو.”
شاگرديءَ واري زماني ۾ اسان کي به ڪميونزم جو شوق هوندو هيو. پر سنڌ سان محبت ڪري نيشلزم تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار نه هوندا هياسين. جيئن ڀٽي صاحب اسلامي سوشلزم ٺاهي تيئن اسان نيشلسٽ سوشلسٽ انقلاب جون ڳالهيون ڪندا هياسين. ڪميونزم جي صحيح ڄاڻ ڪنهن کي به ڪونه هئي. هر ڪو پنهنجي ليکي تقريرون ڪري آکاڙي ۾ جاٺا هڻي پيو ملهه وڙهندو هيو، جيڪو وڏو پهلوان هيو، اهو وڏو ڪميونسٽ هيو، پر اسان جو پهلوان وري صفا تيليءَ جهڙو “شمسل” هوندو هيو. جنهن جو نالو ته شمس هيو پر بنگال جي شاعر نذرل الاسلام کان ايڏو ته متاثر هيو جو ان جي “نذرل” سڏائڻ کان متاثر ٿي چوندو هيو، “مون کي شمسل ڪوٺيو.” اسان هن کي شمسل ڪوٺي پيا شرمائيندا هياسين ته متان ماڻهو اهو نه سمجهن ته اها ڪا عورت آهي ۽ اسين عورت جي اشارن تي هلي رهيا آهيون. نظريي جي ڄاڻ هوندي نه هئي ڪڏهن منجهندا هياسين ته صلاح لاءِ اسان پنج ڄڻا شمسل جي سربراهيءَ ۾ وڃي سوڀي صاحب جو در کڙڪائيندا هياسين. سوڀو صاحب اسان کي پٽ ڪنعيي جهڙو سمجهي ويهاري پيار مان چانهه پيئاريندو هيو. اسان جڏهن هن سان بحث ڇيڙڻ جي ڪوشش ڪندا هياسين ته سوڀو صاحب سامهون ويهي ڇڙو مرڪندو رهندو هيو. ڄڻ چوندو هجي، “ڀتين کي به ڪن هوندا آهن.”
لاڙڪاڻي جي پاڪستان چوڪ تي مان هڪ حجم کان وار ٺهرائيندو هيس. مون هڪ دفعي ان کي “حجم” ڪوٺيو. اهو چڙي پيو ۽ چيائين، “توکي خبر نه آهي مان ڀٽي صاحب جا وار ٺاهيندو آهيان. جنهن سوشل اعظم جو نعرو هنيو آهي. مهرباني ڪري مون کي حجم نه، باربر ڪوٺيندو ڪر.”
مون ان کي باربر ڪوٺيندي پڇيو، “ڀلا اهو ته ٻڌاءِ جيڪو سوشل اعظم آهي، ڇا اهو قائداعظم جو مائٽ آهي.”
جواب ڏنائين، “اهو عظيم نظريو آهي جنهن تحت اڳتي هلي هارين جي حڪمراني ٿيندي ۽ اهي پابنديءَ سان پنج وقت نماز پڙهندا.”
هن جو ڏوهه نه هيو. دراصل اسان جي ملڪ ۾ اعظم ايڏا ته آهن جو جيڪڏهن قائداعظم کي اها خبر هجي ها ته ڇڙو محمد علي سڏائي ها. باقي جناح ته سندس صحت هئي، ڇو جو جهرڪن جي ڳوٺ ۾ ڊگهن ۽ سنهن کي “جهيڻا” ڪوٺيندا هيا، جيڪو لفظ پوءِ جناح ۾ بدلجي پيو.
ان حجم جيڪو باربر سڏائيندو هيو. ان سوشلزم کي سوشل اعظم چئي ان جي حوصلا افزائي ڪئي هئي، ڇو جو ان نظريي کي مٿانهون ۽ معتبر هجڻ گهرجي.
پر شابس آهي ان حجم کي جنهن ڪڏهن پاڻ کي ڀٽي صاحب جو باربر نه سڏايو ۽ اڄ کان پنجاهه سال اڳ پاڪيءَ سان پنجيانوي گهر ڀيلن جا مسلمان ڪيا. اهي ڀيل جيڪي اوستا ۽ مزدور هيا. مسلمان ٿيڻ کان پوءِ پاڻ کي شيخ سڏايو ۽ سڀ کان پهريون ڪم اهو ڪيو جو ڳوٺ ۾ مسجد ٺاهي ۽ ان مسجد ۾ ميمڻن کانسواءِ ڪو نماز نه پڙهندو هيو. اهي شيخ جهڙا مسلمان ٿيا تهڙا نه. منهنجي ڪلينڪ تي جڏهن به دونهي جي ڌپ ايندي هئي ته سمجهي ويندو هيس شيخن ڪميون کائڻ شروع ڪيون آهن ۽ سنڌوءَ ۾ پنجاب کان پاڻي پهچي ويو آهي. اهي شيخ مزدوري مان واندا ٿي شام جو گهر پهچي عورتن ۽ ٻارن سميت چرس پيئندا هيا ۽ انهن کي ٿيلهي چاڙهائڻ جي عادت هوندي هئي، کين وهم هيو ته اس ۾ ڪم ڪرڻ ڪري جسم جي گرمي گهٽائڻ لاءِ ڊاڪٽر کان ٿيلهي چاڙهائڻ ضروري آهي. اهي هڪ ٻئي جي عورتن کي پيار ۽ عزت جي نگاهه سان ڏسندا هيا. هر عورت هر موسم ۾ ٻار ڄڻيندي هئي. ان ڳوٺ ۾ ٻار مينهن وانگر وسندا هيا ۽ ائين محسوس ٿيندو هيو ڳوٺ ٻارن جي ٻوڏ ۾ ٻڏڻ وارو آهي.
جڏهن نئي ڪلينڪ کولي هيم ته هڪ شيخ آيو، ان سڀني جي سامهون وڏي آواز ۾ بي باڪ چيو هيو، “ڊاڪٽر صاحب گهر هلو.”
“ڇو؟”
هن چيو هيو، “ٻار ڪيرائڻو آهي.”
مون کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي هئي، مون ڪنن ۾ اسٽيٿو اسڪوپ وجهي ٻئي مريض ڏانهن ڌيان ڏيندي چيو هيو، “ته پوءِ ڊاڪٽر جي هلڻ جو ڪهڙو ضرور آهي، ڌڪو ڏيوس پاڻ ئي ڪري پوندو.” جڏهن ننڍو هيس ته مون کي ياد آهي، الائي ڪنهن جو ٻار هيو جيڪو ڇٻلاڻي اسپتال جي نالي ۾ پيو هيو. سڄي نالي بند ٿي وئي هئي ۽ پاڻيءَ معصوم شاهه جي مناري اڳيان روڊ تي گڏ ٿي احتجاج ڪيو هيو ۽ چيو هيو، “ڀل مان گٽر جو پاڻي هجان پر گناهه رستو روڪي نه ٿا سگهن.”
پاڻيءَ جي احتجاج ڪري ٽريفڪ بند ٿي وئي هئي ۽ جڏهن اهو ڦاٿل ٻار ڪڍي دفنايو ويو هيو ته رستا کلي ويا هيا. مارشلا هوندي پوليس لاٺي چارج ۽ آنسو گيس جا گولا نه اڇلايا هيا ڇو جو صوبيدار کي خبر هئي ته گٽر جي پاڻيءَ تي انهن جو ڪو اثر نه ٿيندو آهي، ان واقعي کانپوءِ ميونسپل سربراهه جيڪو فوجي هيو ان سخت آرڊر ڪڍيو هيو، جنهن ۾ افسوس جو اظهار ڪيو هيو ته “شهر ڪيڏو نه بي حس ٿي چڪو آهي جيڪڏهن ڪو ٻار نالي ۾ ڪري ٿو ته ان کي ڪو ڪڍڻ وارو ڪونه آهي. اڄ کانپوءِ ڪنهن به احتجاج ڪيو ته انکي ساڙيو ويندو، ڀل اهو پاڻي ئي ڇو نه هجي.”
سکر جي روڊن تي گپ ۾ شيشي جا ذرا ضرور هوندا آهن، اهي شيشي جا گلاس ڀڄڻ سبب هوندا آهن. گهنٽا گهر وٽ هڪ مهاجر ڪنهن سنڌيءَ کان رلهي اڌاري وٺي وڇائي ويٺل هوندو هيو. ان اڳيان پاڻيءَ جو ڀريل جڳ ۽ شيشي جا گلاس رکيل هوندا هيا. اهو جڳ مان گلاس ڀري پاڻي پيئندو هيو ۽ پوءِ خالي گلاس کائڻ شروع ڪندو هيو. هجوم ۾ سڀ ان کي حيرت مان ڏسندا هيا. اهو ڪناري وٽ چڪ هڻي گلاس کائڻ شروع ڪندو هيو ۽ آهستي آهستي سمورو گلاس کائي ويندو هيو، پوءِ چولو مٿي ڪري پيٽ کي ڌڪ هڻندو هيو ته ان مان شيشي کڙڪڻ جا آواز ايندا هيا. مان سوچيندو هيس ته جيڪڏهن سڀني ائين شيشي جا گلاس کائڻ شروع ڪيا ته پوءِ گلاس ناياب ٿي ويندا ۽ اسان کي هڪ ڏينهن وري اسٽيل جي گلاسن ۾ پاڻي پيئڻو پوندو. اسٽيل جا چار گلاس اسان وٽ بچيا هيا. پنجون گلاس چوري ٿي چڪو هيو. اهو پنجون گلاس ان وقت چوري ٿيو هيو جڏهن بنگلاديش ٺهيو. چوندا آهن ته ٺاهڻ واري رب جي ذات آهي پر اهو بنگالين ٺاهيو. هندستان ان کي ٺاهڻ ۾ مدد ڪئي ۽ جڏهن اهو جڙي راس ٿيو ته بنگالين بدلي ۾ بنگلاديش ٺاهڻ ۾ مدد دوران هندستان جا ميرا ٿي ويل هٿ ڳئونءَ جي مُٽ سان ڌوئاريا.
سياست کي پاسي رکي منهنجي دل جو حال پڇو ته بنگلاديش پاڻ نه ٺهيو پر اهو ان ڪري ٺهيو جو پاڪستان ڊهيو ۽ پاڪستان کي ڊاهڻ ۾ پنجاب جو هٿ آهي. مون کي اهڙي وارتا ياد ڪندي اروڙ جو قلعو ذهن ۾ اچي رهيو آهي. اسان سنڌي مزارن کي ڇڏي، ويران کنڊرن جون سرون ڪڍي انهن مان گهر جوڙيندا آهيون. لاوارث اروڙ جون سرون به ائين چوري ٿي اتي اڏجندڙ ڳوٺ جي ڀتين ۾ مڙهجي ويون. مون کي خبر آهي ته ڏاهر جي محل جون سرون منهنجي دوست عبدالرؤف جي مامي عطا محمد جي اوتاري ۾ لڳل آهن، جتي ڳوٺ جا واندا بک تي ٽي ويلا چرس پي، هوش ۾ راجا ڏاهر کي گاريون ڏيندا آهن. سو ائين ئي هڪ دفعي سکر جي بازار مان مون پنج آنن ۾ پنج زردالو خريد ڪيا. گاڏي واري اهي ننڍڙي لفافي ۾ وجهي مون حوالي ڪيا. ڪوٽ جي کيسي ۾ وجهي بئراج روڊ تي آيس ته دل چيو هڪ ٻه ڪڍي کاوان، جيئن ئي لفافو ڪڍڻ جي ڪوشش ڪيم ته اهو ڦاٽي پيو ۽ پنج ئي زردالو هيٺ ڪري پيا. پاڙي جو ڇوڪرو جنهن جو نالو “عالم” هيو، اتان لنگهيو پئي. اهو ڀڄندو آيو، مون سمجهيو ته شايد زردالو ميڙڻ ۾ منهنجي مدد ڪندو، پر هن اچڻ سان هيٺ نوڙي زردالو کنيو ۽ قميض سان اگهي وات ۾ وڌو ۽ چٻاڙڻ لڳو. مون چار زردالو کڻي کيسي ۾ وڌا ۽ کيس چيم، “اڙي عالم شرم ڪر، زردالو ته ائين کائي وئين جيئن حرام جو هيو.”
عالم جي منهن تي شرم ۽ حياءَ جو ڪو تاثر نه هيو. چيائين “سنڀالي نه سگهين ته هيٺ ڪريل ڪنهن جي ملڪيت نه هوندا آهن.” سو بنگلاديش پاڪستان جي ويران کنڊر مان چوري ٿيل تاريخي سرن جو ٺهيل آهي ۽ اهو پنجين زردالوءَ جيان آهي جنهن کي منهنجي بي ڌيانيءَ سبب پاڙيسري عالم کائي ويو.