باب سورهون
پاڪستان اسٽيل مل جو ڀٽي جي دور ۾ سوويت يونين جي تعاون سان بنياد پيو، مل جڏهن باقاعده هلڻ شروع ڪيو ته دور بدلجي چڪو هيو. سنڌي صحيح معنيٰ ۾ اسٽيل جي نالي کان تڏهن واقف ٿيا. مون به سوچيو ته پڪ ان ۾ اسٽيل جا گلاس ٺهندا. سوويت يونين جو انهن ڏينهن ۾ ڪم ئي اسٽيل جا گلاس ٺاهڻ هوندو هيو. ان لاطيني آمريڪا کان ويندي آفريڪا ۽ ايشيا جي ڏورانهن ملڪن ڏانهن وڏيون امدادون ۽ ماهر موڪلي نوان اسٽيل جا گلاس ٺاهيا هيا. ڪامريڊ چي گويرا ۽ فدل ڪاسترو سگار پي مٿان اسٽيل جي گلاسن ۾ ووڊڪا پيئدا هيا. اهي گلاس اڄ به چمڪي رهيا آهن ۽ انهن جي روشنيءَ سڄي لاطيني آمريڪا کي متاثر ڪيو. مون سوچيو هيو پاڪستان اسٽيل مل ۾ ضرور اهڙو سسٽم هوندو جو پراڻا اسٽيل جا گلاس رجائي نوان ٺاهيا ويندا، پر ائين نه ٿيو. مون کي اها خبر نه هئي ته ڪو اسان جا پنجابي ڀائر لوهه کي به اسٽيل چوندا آهن، ڇو جو پنجاب ۾ چوڌرين پنهنجين ننڍين فيڪٽرين کي به اسٽيل مل جو نالو ڏنو. جن ٽيئر، گارڊر ۽ سيخان ٺهنديون هيون. پاڪستان اسٽيل مل ۾ ڪي نوان اسٽيل جا گلاس ته نه ٺهيا پر اتان ٺهيل لوهه جي مصنوعات تي اسٽيل جو ٺپو هوندو هيو. اهو ڏسي ڏک ٿيندو هيو ته عمارت سازيءَ ۾ استعمال ٿيندڙ لوهه جي سيخن تي اسٽيل جو ٺپو ڇو آهي؟ اسان سدائين لوهه ۽ اسٽيل کي ساڳيو سمجهيو آهي جنهن ڪري خطائون کاڌيون آهن. جيڪڏهن لوهه کي لوهه سمجهون ته اهڙي سچائيءَ سان اسان جي ايمان کي ڪهڙو خطرو آهي؟ لوهه کي ڪٽ لڳي ٿي ته بيشڪ لڳي، ڇو جو آهي ئي لوهه! باقي ان کي اسٽيل جو نانءُ ڏئي اسان مقدس ڌاتوءَ جي توهين ڪئي آهي ۽ ان جو ڀوڳي رهيا آهيون.
شابس آهي سکر جي نبي بخش جوکيي کي جنهن جو پيراڊائيز سينما ڀرسان لوهه جو ڪارخانو هوندو هيو، جنهن ڪارخاني مٿان هڪ وڏي بورڊ تي ٿلهن اکرن ۾ “نبي بخش فونڊري” لکيل هوندو هيو. اهو پنهنجي لوهه جي ٺهيل سامان کي لوهه ڪوٺيندو هيو. سندس ايمان محفوظ هيو ۽ ڪڏهن لوهه کي اسٽيل نه چيائين. هو اڃان به وڌيڪ ايمانداريءَ جو مظاهرو ڪندي چوندو هيو، “لوهه جا نه بير آهن.” بير گهٽ درجي ملاوٽ وارو لوهه هوندو آهي جيڪو باهه تي پگهرجي پاڻي ٿي پوندو آهي ۽ ڍلائي ڪري ان مان ضرورت جو سامان گهرج موجب ٺاهي سگهبو آهي. ان ڍلائيءَ جي ڪارخاني کي وڏو در هوندو هيو جتي در تي ويهي مان اندر ڪم ڪندڙ مزدورن کي ڏسندو هيس. اهي هڪ وڏي کوري ۾ بير جا ٽڪر وجهي گرم ڪري واريءَ جي ٺاهيل قالبن ۾ هاريندا هيا. اهو بير پاڻيءَ وانگر وهي ٿوري دير ۾ قالبن اندر ڄمي ويندو هيو ۽ ٺرڻ کان پوءِ ان قالب مان ڪڍيو ويندو هيو. مان سوچيندو هيس ماڻهو ڀل لوهه هجي پر ان جي دل پاڻي نه هجي ته گهٽ ۾ گهٽ بير جهڙي هجڻ گهرجي. اسٽيل جي دل اسٽالن جي ٿي سگهي ٿي. مسولينيءَ جو مٿو اسٽيل جو هيو، ڇو جو جڏهن عوام ان کي مارڻ لاءِ مٿي جا ڌڪ هنيا ته مري ئي نه پيو، مجبور ٿي کيس رسو وجهي چوسول تي لڙڪائي ڇڏيائون. سنڌ جا دانشور ڀٽي صاحب کي اسپين جي جنرل فرانڪو سان ڀيٽيندا هيا. ان وقت جا اديب ۽ دانشور جيڪي خدا کي پيارا ٿي چڪا آهن. تن ڏينهن کين خدا پيارو نه هيو. جڏهن سندن من ۾ خدا جو پيار جاڳيو ته اهي خدا کي پيارا ٿي ويا.
ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ڀٽو صاحب جنرل هيو جنهن وٽ مئل ماڻهن جي فوج هئي. هو کين عزت مان “عوام” ڪوٺيندو هيو ۽ عوام پاڻ کي “عام” سمجهندو هيو. عام معنيٰ عام رواجي جنهن جي ڪا حيثيت نه هجي، پر ايجنسين ان کي اڳتي هلي “آم” سمجهيو ۽ ضيا جي جهاز ۾ انبن جا ٽوڪرا رکائي انهن ۾ بم لڪائي کيس فنا فلا ڪري ڇڏيو.
چار اسٽيل جا امر گلاس سفر ۾ وڏو ساٿ ڏيندا هيا. شيشي جا گلاس جيڪي سدائين ڪوشش ڪندا آهن ته ڀڄي جان ڇڏايون. سو فرق اهو آهي ته ماڻهوءَ تي مصيبت نازل ٿيندي آهي ته اهو ڀڄي جان ڇڏائيندو آهي ۽ شيشي جا گلاس به ائين بيزار هوندا آهن جيئن بي جان نه هجن پر انهن اندر ڪو شفاف روح هجي ۽ انتظار ۾ هجي ته ماڻهو غلطي ڪري ته ڀڄي جان ڇڏايون.
لک شابس هئي بالي ڀنگياڻيءَ جي مڙس چمن کي جنهن سورنهن سال ان ننڍڙي شيشي جي گلاس جي حفاظت ڪئي جنهن ۾ اهو پاڻيءَ ۾ آفيم ملائي رکندو هيو ۽ پوءِ ململ جي ڪپڙي سان ڇاڻي پيئندو هيو. اهو تختي تي رکيل ان گلاس وٽ ٻوهارو جهلي ائين بيٺل هوندو هيو جيئن ڪنهن سربراهه جو گارڊ هجي. ٻارن کي گلاس ويجهو نه وڃڻ ڏيندو هيو ته متان عوام وانگر کيچل نه ڪن ڇو جو کيچل سبب اسٽيل جا گلاس ئي محفوظ رهي سگهندا آهن. شيشي جا گلاس ڪڏهن هوا تي هيٺ ڪري ڀڄي پوندا آهن ۽ انهن کي ميڙڻ لاءِ ٻهاري جي ضرورت پوندي آهي. تنهن لاءِ “چمن” ٻهاري کي به اهڙو ئي هٿيار سمجهندو هيو جهڙو ٻي جنگ عظيم جو بلڊوزر، جنهن سان لاتعداد لاش ريڙهي کڏن ۾ اڇلايا ويندا هيا.
سفر ۾ مون شيشي جو گلاس گڏ کڻڻ ڇڏي ڏنو هيو، ان دفعي اسٽيل جو گلاس ۽ پاڻيءَ جي ٿڌي بوتل کڻي جڏهن مان نواز پيرزادي سان ملڻ لاءِ لکيءَ روانو ٿيس ته ائين پئي لڳو ڄڻ سج بس مٿان ڇت تي ويهي. اسان سان گڏ سفر ڪندو هجي. هڪ ڏينهن اڳ آنڌي آئي هئي، جنهن ۾ وڻ جو ڏار نواز پيرزادي جي پڌر ۾ سمهيل ڀاڄائيءَ مٿان ڪريو هيو ۽ اها فوت ٿي وئي هئي. لکيءَ پهچي مان هن سان عذر خواهي ڪئي، سندس وڏو ڀاءُ ربنواز ڏاڍو غمگين پئي نظر آيو. مون جڏهن ان کان وارتا پڇي ته سادن لفظن ۾ جواب ڏنائين، “ادا پڌر ۾ سمهيل هياسين. اڌ رات جو آنڌي آئي، جيسين اٿون، آنڌي ايڏي ته تيز هئي جو وڻ جو ڏار اوچتو ٽڙڪاٽ ڪندو هيٺ مائيءَ مٿان اچي ڪريو ۽ مائي مري وئي.”
نواز جو وڏو ڀاءُ ربنواز ڪيترا ڏينهن زال جي غم ۾ اڪيلو ويٺو هوندو هيو. هڪ دفعي نواز ان کي پروفيسر نظير وٽ وٺي آيو، جنهن وٽ اسان هائوس جاب ڪندا هياسين. پروفيسر نظير ان جي هسٽري وٺي کيس ڊپريشن جو مريض قرار ڏنو. هن ڪجهه سيمپل ٽيبل جي خاني مان ڪڍي نواز کي ڏنا. جنهن کيس هڪ ڪيپسول پاڻيءَ سان کارائي اسپتال جي ڪينٽين ۾ ڪرسيءَ تي وڻ هيٺان ويهاري چانهه جو آرڊر ڏنو. هر طرف گرميءَ ڪري اوڙاهه ۽ حبس هيو. اسان سڀ پگهر ۾ شل هياسون. ڪيپسول کائڻ کانپوءِ ربنواز تي ايڏو اثر ٿيو جو کيسي مان سگريٽ ڪڍي دکائي سوٽو هڻي چانهه جي سپ ڀريائين ۽ پوءِ لاشعوري طور ڪرسيءَ جي ٻانهن تي طبلي جيان هٿ هڻي سريلي آواز ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيائين.
يي هوا، يي رات، يي چاندني،
تيري اڪ ادا پي نثار هئي.
سندس گانو ٻڌي “واهه واهه” ٿي وئي. نواز کي خوشي ٿي ته دوا جلد اثر ڏيکاريو آهي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ خبر پئي ته ان ٻي شادي ڪئي آهي.
سو جڏهن لکيءَ پهتو هيس ته لکي اها لکي نه هئي جيڪا مون ننڍي لاءِ ڏٺي، وڏا چوندا هيا “لکي لک لهڻي” اها لکي لهڻي هاڻي صفا سکڻي هئي. نه اهي هٻڪار، نه اهي پکي، نه وڻ، نه ڍنڍون، نه ڪنول، نه آڙيون، نه اهو بڙ جيڪو بس اسٽاپ تي هوندو هيو ۽ هيٺان ٿڌي پاڻيءَ جون مٽڪيون ڀريل هونديون هيون.
انگريزن کانپوءِ ماڻهن ڪجهه نه سکيو، سواءِ ان جي ته اهي به انگريزن جيان قبضو ڪن. انگريز ملڪن تي قبضا ڪندا هيا ۽ آزاديءَ کانپوءِ ماڻهن پلاٽن تي قبضا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا. زمين تي قبضا، روڊ جي پاسن کان قبضا ۽ هاڻي قبرستانن تي به قبضا ٿي رهيا آهن. قبضي لاءِ زمين ناياب ٿي چڪي آهي. ڪراچيءَ ۾ ڪجهه ماڻهو پئسا ڏئي اهو معلوم ڪندا آهن ته “آهي ڪا جاءِ جنهن تي قبضو ڪري سگهون.” شاعرن به حد ڪري ڇڏي آهي. محبوب کي اطلاع ٿا ڏين ته “تنهنجي دل تي قبضو ڪيو آهي تون پنهنجي وجود جو دعويدار نه آهين.” سو وتائي فقير جهڙي هڪ ماڻهوءَ قبرستان ۾ وڃي هڪ قبر جيتري جاءِ تي ان لاءِ قبضو ڪيو ته کيس ڪٿي به جهڳيءَ ٺاهڻ جيتري جاءِ نه پئي ملي. ان جي اهڙي حرڪت تي بلڊر مافيا جي هڪ بندوق باز کيس ٽوڪيندي چيو، “اهو قبضو نه آهي قبضي آ.”
ان تي فقير جواب ڏنس، “قبضي سٺي، اهي اسهال توهان کي مبارڪ هجن.”
هر ڪو مايا جي ڄار ۾ ڦاسي چڪو آهي. اڳي سيٺين وٽ پئسو هوندو هيو ته کين لڪائڻ لاءِ جاءِ نه ملندي هئي. بينڪون نه هيون، گنين جا ماٽا ڀري ڀتين ۾ دفنائي ڇڏيندا هيا.
لکي جو مشهور قصو آهي. لکيءَ کي حڪيم غلام شاهه پويان سڃاتو ويندو آهي. جنهن ڪري ڳوٺ جو پورو نالو لکي غلام شاهه آهي. چون ٿا غلام شاهه وقت جو وڏو حڪيم هيو. هڪ دفعي کيس گهٽيءَ مان لنگهندڙ ڪو شخص اهڙو نظر آيو جنهن کي مٿي تي گيهه جو ٽين رکيل هيو، سندس هٿ وٽ لڳل گيهه ڄميل هيو. حڪيم صاحب اتي ويٺل هڪ ٻن شخصن کي ٻڌايو ته “هيءُ شخص جيئن گهر پهچندو ۽ گيهه جو ٽين لاهي ويهندو مس ته مري ويندو.”
ماڻهو ان شخص پويان ويا، جڏهن اهو گهر پهتو ۽ گيهه جو ٽين لاهي جيئن ويٺو ته مري ويو. حڪيم صاحب جي حڪمت کي آزمائڻ لاءِ ڪي ڳوٺاڻا هن وٽ آيا ۽ عرض ڪيائون، “مائي سخت بيمار آهي، اسين پرديدار آهيون، مائيءَ جو منهن نه ڏيکارينداسين ان لاءِ کيس ويڻيءَ ۾ ڌاڳو ٻڌي توهان کي ڏينداسين ته ان تي نبض سڄاڻي سندس علاج ڪيو.” حڪيم انهن وٽ ويو. ڳوٺاڻن هڪ ٻليءَ جي ٻانهن ۾ ڌاڳو ٻڌي ڇڪي آڻي حڪيم صاحب جي هٿ ۾ ڏنو. حڪيم صاحب ڌاڳي تي نبض سڃاڻي مرڪيو ۽ چيائين، “بابا هيءُ ته ٻلي آهي، ڇڇڙا ٿي گهري.”
“واهه واهه” ٿي وئي. حڪيم غلام شاهه پاڪستان ٺهڻ وقت، خوف کان هندستان ڀڄي ويل هڪ هندوءَ جي جاءِ تي قبضو ڪيو. جاءِ تمام پراڻي ۽ ڪچين ٿلهين ڀتين سان اڏيل هئي. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ حڪيم صاحب کي خيال آيو ته اها ڊهرائي نئين ٺهرايان. هن ڪجهه مزدور جاءِ ۾ ڇڏيا جن ڊاهڻ شروع ڪيو. جيئن ته اها جاءِ حڪيم صاحب جي جاءِ جي صفا سامهون هئي ۽ هو دواخاني جي دريءَ مان مزدورن کي ڪم ڪندي ڏسندو هيو. هڪ ڏينهن هن محسوس ڪيو جاءِ ڊاهيندڙ مزدور بي چين ٿي ويا آهن. اهي هر هر سس، پس ڪري هڪ ٻئي جي ويجهو اچي ڳالهائي رهيا آهن. انهن جي ڪم جي رفتار به ڍري ٿي وئي آهي. حڪيم صاحب دواخاني مان اٿي اتي ويو ۽ انهن کان حال احوال پڇيائين، مزدور حڪيم صاحب اڳيان ڪوڙ ڳالهائي نه سگهيا ۽ انهن ٻڌايو ته کين ڀت ڀڃڻ دوران هڪ ماٽو هٿ آيو آهي جيڪو سونين گنين سان ڀريل آهي. مزدورن ماٽو آڻي حڪيم صاحب کي پيش ڪيو. حڪيم ماڻو کڻي دواخاني جي ڀت ۾ دفنائي ڇڏيو. سو چوندا آهن ڀتين کي به ڪن هوندا آهن ۽ انهن ڪنن ۾ ڪڏهن سونيون واليون هونديون آهن.
حڪيم غلام شاهه کانپوءِ سندس پٽ پير شاهه لکيءَ جو مشهور حڪيم ٿيو. جڏهن ننڍو هيس ته مون کي پيٽ ۾ سور نه ڇڏيندو هيو. سکر کان مائٽ لکيءَ وٺي ويا ته توکي پير شاهه کان دوا ٿا وٺي ڏيون. پير شاهه جو دواخانو ائين هيو جيئن هاءِ اسڪول جو ڪلاس. هو ماستر جيان ٽيبل ڪرسي رکي سامهون ويٺل هوندو هيو ۽ مريض ٻارن جيان ان سامهون بينچن تي ويٺل هوندا هيا. هو هر مريض کي آڱر جي اشاري سان سڏ ڪري ڀرسان بيهاري سڀني جي سامهون تپاسيندو هيو. منهنجو وارو آيو ته سڀني جي سامهون پيٽ تان چولو مٿي ڪري ڏسي ٻڌايائين ته “ڇوڪر جي پيٽ جو سڄو پاسو ٺيڪ آهي، کٻو پاسو خراب آهي.” دوا اهڙي ڏنائين جو جڙي ٻوٽيون سڄي رات ديڳڙيءَ ۾ وجهي رکيون، صبح سان پيئڻيون پيون. صبح تائين جڙي ٻوٽيون رجي اهڙيون ٿي ويون جو جيئن اسٽيل جي گلاس ۾ وجهي ڏنائون ته ڍڪ ڀري اڳري نه سگهيس. مون امڙ کان منهن لڪائي اها دوا ان ڪونڊيءَ مان هاري ڇڏي جنهن ۾ زمبڪ جو ٻوٽو هيو. دوا جو اثر ٻوٽي مٿان اهڙو ٿيو جو زمبڪ جو ٻوٽو ٿوهر جو ٻوٽو ٿي ويو. جڏهن ڏاڏو بيمار هيو ته ان جو علاج به حڪيم پير شاهه ڪيو هيو. دواخاني ڀرسان اوطاقون ٺهيل هونديون هيون جتي مريض داخل ڪندو هيو. هڪ اهڙي اوطاق ۾ ڏاڏو هن وٽ هڪ هفتو داخل رهيو. جڏهن ڏاڏي جي مرض جي تشخيص ڪري رهيو هيو ته کيس پيٽ کي زور ڏئي چيائين، “هن جا ڦڦڙ خراب آهن.” مان هاڻي سوچيندو آهيان ته ڦڦر سيني ۾ هوندا آهن، ڏاڏي جا پيٽ ۾ ڪيئن هيا؟”
حڪيم وڏو توائي باز ماڻهو هيو. مرضي پوندي هيس ته دوا ڏيندو هيو نه ته مريض کي ڌڪا ڏئي ٻاهر ڪڍي ڇڏيندو هيو. هڪ دفعي ڪنهن ڳوٺ کان ماڻهو اويلا مريض کڻي سندس در تي پهتا. گهڻي وقت کانپوءِ جاءِ جي مٿين گيلريءَ مان ظاهر ٿيو. ماڻهن کي ڇڻڀيندي چيائين،“هيءُ مريض ڏسڻ جو وقت آهي؟ جيڪڏهن هن وقت موت جو فرشتو به آيو ته موٽائي ڇڏيندو مانس.” خدا جي قدرت اهي مريض ته واقعي ئي موت جا فرشتا هيا جيڪي مريضن جو روپ ڌاري سندس در تي پهتا. حڪيم بيمار ٿي پيو ۽ سکر سول اسپتال ۾ گذاري ويو.
حڪيم صاحب جي وفات کانپوءِ سندس پٽ گادي نشين ٿيو. جيڪو منشيات جو عادي هيو. هڪ وڏي پاڻيءَ جي ٽٻ ۾ ويٺو هوندو هيو ۽ نوڪر کيس جسم کي مالش ڪندا هيا. جيڪڏهن ڪو اڙيو ٿڙيو مريض اچي ويو ته سڀني کي هڪڙي ننڍڙي بوتل مان ميري رنگ جي ناس ڪڍي ڏيندو هيو.
لک شابس آهي مان واري دوست ڊاڪٽر عبدالغفار کي جيڪو ڊاڪٽر هوندي هڪ دفعي ان کان علاج ڪرائڻ ويو. ڊاڪٽر صاحب کي اڌ مٿي ۾ سور هيو. گهڻا ئي وس ڪيائين اهو ختم نه پئي ٿيو. ڪنهن کيس صلاح ڏني ته لکيءَ واري حڪيم کان علاج ڪرائي. لکيءَ ويو ۽ حڪيم صاحب سان مليو. حڪيم صاحب کيس تريءَ تي ڪک جيتري ميري رنگ جي ناس رکي ڏني ۽ چيو ته “اها ان پاسي کان ڏئي جنهن پاسي کان مٿي ۾ سور آهي.” هن کٻي پاسي کان ڏني ته سندس ساڳيو سور سڄي پاسي کان پئجي ويو. حڪيم اهڙي حالت ڏسي کيس وڌيڪ ناس ڏيندي چيو، “ڀلا هڪ ئي وقت نڪ جي ٻنهي پاسن کان ڏي.” ڏنائين ته سڄي مٿي ۾ سور پئجي ويو. حڪيم هٿ ٻڌي عرض ڪيس، “ڊاڪٽر صاحب معافي ڏي، وڏڙن کان مليل اهو ئي نسخو مان وٽ بچيو هيو جيڪو تو مٿان آزمايم. ٻيا سڀ نسخا جيڪي ڪاغذن تي لکيل هيا اهي اڏوهي کائي وئي.”
پوءِ حڪيم صاحب دواخاني اڳيان واڙي ۾ ٻڌل پنجويهه مينهن طرف اشارو ڪندي چيس، “انهن نسخن کائڻ جو اثر اڏوهيءَ تي اهو ٿيو جو اهي ٿلهيون ٿي مينهون ٿي پيون آهن. انهن جي کير ۾ به وڏي شفا آهي. گهران لوٽو کڻي اچ ته ڏنهين ڏيانءِ.”
ڊاڪٽر عبدالغفار ٻئي هٿ مٿي کي ڏئي وٺي ڀڳو ۽ ڳالهه رکڻ لاءِ دوستن کي ٻڌائيندو هيو، “ادا ڏاڍو سٺو ٿيو، اڌ مٿي کان سڄي مٿي جو سور سٺو.”
مون سان گڏ ميڊيڪل ڪاليج ۾ لکيءَ جو هڪ سيد زادو پڙهندو هيو. اهو به انهن حڪيمن منجهان هيو. هڪ دفعي لکيءَ ان سان ملاقات لاءِ ويس. هڪ دوڪان تي ڏاڍي مزيدار قلفي کارايائين. بازار ۾ گهمندي هڪ گاڏي وارو نظر آيو. جنهن جي گاڏي تي رنگ برنگي شربت جا شيشا رکيل هيا. مون سمجهيو اهو برف سنگ گولي وارو آهي ۽ شاهه صاحب هاڻي سنگ گولو کارائيندو. پر ٻڌايائين ته اهو سندس والد صاحب حڪيم حضور بخش آهي ۽ اهو گاڏو ان جو دواخانو آهي. گاڏي ڀرسان بينچ تي ڪافي مريض ويٺل هيا جن کان حال احوال وٺي حڪيم صاحب بوتل ۾ مختلف رنگن جا شربت ملائي ڏئي رهيو هيو. لکيءَ جي اهميت ان جي حڪيمن ڪري هئي. اهي حڪمت جا نسخا عام نه ٿيڻ ڪري تباهه ۽ برباد ٿي ويا.