باب ٻيون
مان ڊڪندو ويندو هيس ۽ ننڍڙيءَ کي پاڻي ڀري ڏيندو هيس.
ايوب خان جي ڏينهن ۾ مارشلا جي وڏي دهشت هئي. ماڻهو پوليس کان ته ڊڄندا هيا پر فوج کي عزرائيل سمجهندا هيا. فوجي حڪومت ملاوٽ ڪندڙن خلاف باهه ٻاري ڏني هئي. هڪ حڪم ذريعي تنبيهه ڪئي وئي هئي ته “ان کان اڳ جو فوجي دوڪانن تي وڃي چڪاس ڪن هڪ هفتي اندر سڀ دوڪاندار ملاوٽ ٿيل مال هٽائي ڇڏين.” دوڪاندارن تي ان حڪم جي ايڏي دهشت طاري ٿي وئي جو انهن ملاوٽ ٿيل سڀ شيون سنڌوءَ ۾ اڇلايون ۽ سنڌوءَ جي پاڻيءَ جو رنگ اڇو ناسي ۽ ڳاڙهو ٿي ويو.
بابي جو دوست شفيع محمد جنهن جو پاڙي ۾ بقالڪو دوڪان هيو. اهو دوڪان بند ڪري ٻاهر دڪي تي ويهي روئي رهيو هيو. بابي ان کان روئڻ جو سبب پڇيو. ان وراڻيو “ماستر ڳالهه نه پڇ، ڪک نه رهيو.”
“پر اهو ڪيئن؟”
شفيع محمد هڪ آهه ڀري ۽ بابي کي چيو “ڳالهه نه پڇ، ڳالهائي نه ٿو سگهان، پهريون پاڻي پيئار ته پوءِ ٻڌايان.”
بابي مونکي هٿ جي اشاري سان پاڻيءَ جو گلاس آڻڻ لاءِ چيو. مان اندر ويس ۽ امڙ مون کي گلاس ڌوئي ڀري هٿ ۾ ڏنو، ٻاهر آيس، بابي وٽ پهچي گلاس ڏنم. شفيع محمد وات تي چاڙهي هڪ ساهيءَ ۾ پي ويو. مان به اتي ويهي رهيس ۽ گلاس پاسي کان پيو هيو. شفيع محمد کيس سرسري ڳالهه ٻڌائي “ماستر مون کان غلطي ٿي وئي. گودام ۾ اصلي مال ۽ ملاوٽ وارو مال گڏ رکيل هيا. تڪڙ ۾ اصلي مال سنڌوءَ ۾ اڇلي آيو آهيان ۽ ملاوٽ وارو گودام ۾ رکيل آهي.”
بابي اهڙي ڳالهه ٻڌي مٿي تي ڌڪ هنيو.
“اڙي چريا!” هن چيو “تڪڙ جو ڪهڙو ضرور هيو اجايو نقصان ڪري وڌئي.”
ڳالهين ۾ ڪنهن جو ڌيان ئي نه رهيو ته ڪو پاسي سان شيشي جو گلاس پيل آهي. شفيع محمد گودام ۾ واپس وڃڻ لاءِ افسوس مان اٿيو ته گلاس کي لت لڳي وئي ۽ گلاس دڪي تان اچي روڊ تي ڪريو. ٽي ٽڪر ٿي ويو. بابي ڪجهه دير افسوس مان ڀڳل گلاس جي ٽڪرن ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ اهي کڻي روڊ جي پاسي کان رکي ڇڏيا.
چون ٿا ايوب خان جي وهاڻي کي به فوجي شوَ پاتل هوندي هئي. هو جڏهن رات جو ان تي سمهي اوڀر ڏي منهن ڪري کونگهرا هڻندو هيو ته سندس وڏيون مڇون هندوستان ۽ افغانستان ڏي اشارو ڪنديون هيون. هو هندوستان کي فتح ڪرڻ جا خواب ڏسندو هيو ۽ افغانستان هن لاءِ خطرو هيو، ڇو جو کيس هر حال ۾ سوويت يونين جي مخالفت ڪرڻي هئي. آمريڪا کيس خوابن ۾ سوويت يونين کان ائين ڊيڄاريندو هيو جيئن ماءُ ٻار کي جن کان ۽ جڏهن ننڊ ۾ پاسو ورائيندو هيو ته ڏکڻ ۽ اتر ۾ هن جون مڇون چين ۽ ايران ڏي اشارو ڪنديون هيون. خوابن ۾ هن کي مائوءَ جي هنج ۾ ويٺل ننڍڙو ذوالفقار علي ڀٽو ويٺل نظر ايندو هيو. جنهن کي مٿي تي ڳاڙهي ٽوپي پاتل هوندي هئي پر هٿ ۾ تسبيح لڙڪندي هئي. چيني نظريو ايوب خان لاءِ هڪ دوست جو ڪافر نظريو هيو پر ڀٽي ان نظريي کي مسلمان ڪيو. ايوب ايران جي رضا شاهه تي دل ۽ جان سان قربان هيو، ڇو جو اهو هڪ سهڻي ملڪا جو مڙس هيو. فرح ديبا پندرهن سئو سال پراڻو شراب آڇيندي هئي ۽ رضا شاهه فخر سان چوندو هيو.
“اسلام کان پهريون جو آهي، انڪري حلال سمجهڻ گهرجي.” ان جي اهڙن ٽوٽڪن تي سڀ کان وڌيڪ ٽهڪ ذوالفقار علي ڀٽو ڏيندو هيو، ڇو جو اهو اڃان نوجوان هيو ۽ سندس ٽهڪن جي عمر هئي. نوجوان ذوالفقار علي ڀٽو جڏهن ايوب خان جو پرڏيهي وزير هيو، تقريبن روز هن جو ننڍڙو فوٽو عبرت اخبار ۾ شايع ٿيندو هيو. ننڍي هوندي جڏهن ڀٽي صاحب جو فوٽو ڏسندو هيس ته خبر نه آهي ڇو خوشي محسوس ٿيندي هئي. ڏاڍو سهڻو هيو ذوالفقار علي ڀٽو. دل ۾ اها حسرت هوندي هيم ته جيڪر ان کي سامهون ڏسي سگهان. ڀلو ٿئي فاطمه جناح جو جنهن جي صدقي مونکي ذوالفقار علي ڀٽو ڏسڻ نصيب ٿيو. ڇو جو ان کان اڳ حڪمرانن کي ڏسڻ ڏاڍو ڏکيو هوندو هيو. مان جڏهن پرائمري اسڪول ۾ پڙهندو هيس ته هڪدم حڪم نامي تحت شهر جي اسڪولن جا ٻار گڏ ڪري ورڪشاپ روڊ ڪنارن تي اهو چئي گڏ ڪيا ويا ته “ايوب خان اچي ٿو، ان جو استقبال ڪرڻو آهي.”
اسان سڀ ٻار صبح سان ورڪشاپ روڊ جي ڪنارن تي ڪٺا ٿياسون. مان گهران ٿڌي پاڻيءَ جي بوتل ۽ شيشي جو گلاس کڻي آيس ته متان پاڻيءَ جي ضرورت پوي. اس ۾ بيٺي يارهن ٿي ويا، ايوب خان نه آيو. روڊ تي گاڏين ۾ رعبدار فوجي اچن ۽ وڃن پيا. زور سان بينڊ وڳي پئي ۽ بينڊ ماسٽر هڪ ڊگهي لٺ کي هٿ جي آڱرين ۾ ائين ڦيرائي رهيو هيو جيئن مڇر هڪليندو هجي. اهو اوچتو لٺ کي هوا ۾ اڇلي وري جهپي سڀني کي حيران ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو. منهنجي دل دڙڪي رهي هئي، اهو تجسس ته الائي ڪيئن هوندو ايوب خان! فوٽوءَ ۾ ڏاڍو خوفناڪ ۽ رعبدار آهي. ان کي سامهون ڏسي سگهندس الاءِ نه. مان بوتل مان گلاس ڀري هر هر پي رهيو هيس. منهنجو دوست گوهر جعفري جيڪو ڀڪ ۾ بيٺل هيو، اهو به هر هر پاڻي گهري رهيو هيو. گهڻي وقت کانپوءِ خبر پئي ته ايوب خان جو قافلو اچي رهيو آهي. سيٽيون وڄڻ لڳيون ۽ ايوب خان جو قافلو سرڪٽ هائوس ويندي اکين کان ائين اوجهل ٿي ويو جيئن واءُ جو جهوٽو. سڀني گاڏين جا رنگين شيشا بند هيا. ايوب خان کي نه ڏسي مايوسي ٿي ۽ ان ڏک ۾ گلاس منهنجن هٿن مان ڇڏائجي روڊ تي ڪريو. مونکي تصور ۾ ايوب خان بجاءِ امڙ جو منهن گهمي ويو جيڪا ڀڄندڙ گلاس تي افسوس ڪري رهي هئي.
آمريڪا جي ڌمڪيءَ سبب جڏهن ملڪ ۾ لوڪل باڊيز جي چونڊ جو اعلان ٿيو ته فاطمه جناح ميدان ۾ آئي ۽ فوجي حڪومت سان مهاڏو اٽڪائڻ جي ڪوشش ڪئي. شهر شهر ۾ جلسا ٿيڻ لڳا ۽ ايوب خان به برقعو لاهي سامهون آيو.
اها هڪ فوجي حڪمران لاءِ وڏي ڳالهه هئي. فوجي حڪمران ڏاڍا شرميلا پئي رهندا آيا. اهي عوام سامهون اچڻ عيب سمجهندا هيا. ريڊيو تي سال ٻن ۾ تقرير ڪندا هيا ته ڪڏهن ڏنل وقت تي تقرير نه ڪندا هيا. دير ڪري پنهنجي اهميت اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هيا. ٽائيم ڏيندا هيا نائين وڳي جو ته تقرير يارهين وڳي ڪندا هيا، جيڪا پنجن منٽن جي هوندي هئي، اهي ريڊيي تي ڳالهائيندا هيا ته ائين لڳندو هيو، “هيءَ ريڊيو منهنجو نه آهي، ريڊيو مغرور آهي. ريڊيو ظالم آهي، ڌاريو آهي، اهو ريڊيو ڪالي خان ڪاسائيءَ جو آهي، جيڪو مئل ڍور ڪهندو هيو.”
اهي ٿلهي رعبدار آواز ۾ ڳالهائيندا هيا جنهن ۾ تڪبر ۽ وڏائي هوندي هئي. ان کان پوءِ نور جهان جو فوجي گانو هلندو هيو. تپيل ريڊيي تي ڄڻ پاڻي پوندو هيو. هر طرف ٻاڦ ئي ٻاڦ هوندي هئي.
اهو هڪ وڏو جلسو هيو جنهن ۾ ايوب خان تقرير ڪئي. بابا اسان سڀني ٻارن کي تقرير ٻڌرائڻ لاءِ اسٽيڊيم وٺي ويو. بابا پاڻيءَ جي وڏي بوتل ۽ شيشي جو گلاس به ساڻ کنيو ته، “متان ٻارن کي اڃ لڳي ته رش ۾ پاڻيءَ چڪو ڪيڏانهن آڻيندس؟”
اسٽيڊيم ماڻهن سان ڀريل هيو. ايوب خان سان گڏ ذوالفقار علي ڀٽو به آيل هيو. مون پهريون دفعو نوجوان ذوالفقار علي ڀٽي کي اسٽيج تي ڏٺو. ايوب جي تقرير کان اڳ هر هر ذوالفقار علي ڀٽو مائيڪ تي اچي سنڌيءَ ۾ چئي رهيو هيو. “ڀلي ڪري آيا.... جي ڪري آيا” وري هو وڏي آواز ۾ چئي رهيو هيو “اچي ويو، اچي ويو، ايوب خان اچي ويو.”
هن جي انداز تي جلسي ۾ ماڻهن جا ٽهڪ گونجي رهيا هيا. ايوب خان ڄاڻي واڻي دير ڪري رهيو هيو. جنهن جو سبب ٿي سگهي ٿو اهو هجي ته ڀل اڃان ماڻهو ڪٺا ٿين يا سندس اهو خيال هيو ته جيئن انتظار سبب ماڻهن کي اهميت جو احساس ٿئي. ڀٽو صاحب ماڻهن جي دل وندرائڻ لاءِ هر هر اسٽيج تي اچي اهڙي انداز ۾ ڳالهائي رهيو هيو جيئن ماڻهو خوش ٿين ۽ ڳالهين مان مزو وٺن.
جڏهن ايوب خان تقرير ڪرڻ آيو ته سڀ کان پهريون ڀٽي صاحب ايوب خان زنده آباد جا نعرا هنيا. ايوب خان تقرير ڪئي ته اها ڄڻ فوجين کي خطاب هئي، نه ڊائيس کي ڌڪ هنيائين، نه مائيڪ ڪيرايائين، نه ٻانهون هوا ۾ ڦيرائي آڱر عوام ڏي ڪيائين، ماڻهو چپ هيا ۽ ڀٽو صاحب اهڙي تقرير تي ڪنڊ ۾ ٽهڪ ڏئي رهيو هيو. ايوب خان جي تقرير ٻڌي منهنجي نڙي خشڪ ٿي وئي. بابا کان پاڻيءَ جو گلاس وٺي جيئن پيتم ته ڪنهن جي ٺوٺ لڳي وئي، گلاس وڃي پٽ تي پيو ۽ ڪناري وٽان ڀڃي پيو. هاڻي ڪمري ۾ لڳل تختي تي ٽي شيشي جا گلاس بچيا هيا.
امڙ اهو فيصلو ڪري ڇڏيو ته هوءَ جلسن، جلوسن ۽ استقبالن ۾ ڪڏهن به شيشي جو گلاس کڻي وڃڻ جي اجازت نه ڏيندي. اهي گهر ۾ به استعمال نه ٿيندا. هن اسٽيل جا گلاس صاف ڪري رکي ڇڏيا ۽ چيائين ته “اڄ کانپوءِ پاڻي اسٽيل جي گلاسن ۾ پيتو ويندو.” پر اسٽيل جا گلاس ڪنهن به گهر ڀاتيءَ کي نه پئي وڻيا. ڪجهه ڏينهن ته اسٽيل جا گلاس استعمال ٿيا، پر وري هر ڪنهن جي دل چاهيو ته پاڻي شيشي جي گلاسن ۾ پيتو وڃي.
اهو چوٿون شيشي جو گلاس هيو جيڪو ان وقت ڀڳو جڏهن ماستر نور دين هندوستان کان لڏي آيو.
ماستر نور دين رنگ روپ ۽ هڏ ڪاٺ ۾ ائين لڳندو هيو جيئن گجرات يا راجستان مان آيو هجي. ڪڻڪ رنگو ۽ جسم ۾ ڀريل هيو. سندس اڳيان ٺوڙهه هئي ۽ پاسن کان وڏا وار هيا. گهڻو ڪري ڪڙتو ۽ پاجامو پائيندو هيو. ماستر نور دين اهڙن مهاجرن مان هيو جن جي هجرت ورهاڱي کانپوءِ به جاري رهي. هن کي سنڌ پهچڻ ۾ ايتري دير ٿي وئي جو شهر ۾ هندن جا خالي ڪيل گهر ۽ دوڪان ڪليمن ۾ ٻين مهاجرن کي اچي چڪا هيا. خالي گهر ڀرجي چڪا هيا، هن کي تڪڙ ۾ ڪا اهڙي جاءِ نه ملي جيڪا ڪليم داخل ڪرڻ کانپوءِ هڪدم هن حوالي ڪئي وڃي. اهڙا ڏهه کن ڪٽنب هيا جيڪي پاڙي ۾ ڪوئٽا جي هڪ پٺاڻ جي جاين ۾ اچي ڪرايي تي رهيا. اهي جايون ننڍيون ۽ ڪچ سريون هيون، جيڪي قطارن ۾ آمهون سامهون ٺهيل هيون. انهن جي وچ مان گندي پاڻيءَ جي ڪسي وهندي هئي. اهو ڪوئٽا جو پٺاڻ ورهاڱي کان هڪ سال پهريون سنڌ ۾ آيو هيو ۽ هندن کان سستي اگهه تي جايون خريد ڪيون هيون. ميمڻ پاڙي وٽ زمين جو چڱو ٽڪر ان جي ملڪيت ۾ شامل هيو، جتي هن هوٽل ٺهرايو ۽ اهو هوٽل خاص ڪري سياري جي مند ۾ ڀريل هوندو هيو، ڇو جو ڪوئٽا ۾ برف باريءَ ڪري گهڻا پٺاڻ سنڌ جو رخ ڪندا هيا.
پاڙي وارن لاءِ اهو پٺاڻ سٺو ماڻهو نه هيو. طبيعت جو تيز ۽ گاريل هيو. ٿوري ڳالهه تي دونالي بندوق جا هوائي فائر ڪندو هيو. ان جا بازار ۾ ناس ۽ نسوار جا ٻه دوڪان هيا. جڏهن نسوار جي دوڪان اڳيان لنگهبو هيو ته ڌپ ايندي هئي ۽ جڏهن ناس جي دوڪان اڳيان لنگهبو هيو ته هلڪي خوشبوءِ ايندي هئي ۽ نڪ ۾ سُر سُر ڪري ڇڪيون اينديون هيون.
ماستر نور دين ان پٺاڻ جي جاءِ ۾ ڪرايي تي رهندو هيو. اتي گهر اندر بنيادي سهولتون موجود نه هونديون هيون، نه وهنجڻ لاءِ غسل خانو هيو ۽ نه ڍنگ جو رڌڻو. هڪ ڪوٺي هئي، ان اڳيان دالو ۽ ننڍو پڌر. ننڍپڻ ۾ مان ان جي گهر ويندو هيس، ان جا ٻه پٽ منهنجا دوست هيا، جن جي ٻولي ته گهٽ سمجهه ۾ ايندي هئي پر پوءِ به اهي پنهنجي زبان ۽ مان پنهنجي زبان ۾ ڳالهائي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندا هياسين. ايترو ياد آهي ته اهي ٻار هوشيار هيا ۽ انهن کي ملڪي حالتن جي چڱي پروڙ هئي. گهر ۾ غسلخانو نه هجڻ ڪري اهي ململ جي گوڏ ٻڌي بالٽي پاڻيءَ جي ڀري ٻاهر گهٽيءَ ۾ وهنجندا هيا. سنهي آلي گوڏ انهن جي جسم سان چنبڙي گم ٿي ويندي هئي. صفا اگهاڙا ڏسبا هيا، هر ايندڙ ويندڙ جون اکيون انهن ڇوڪرن ۾ هونديون هيون. ٻوڙو حجم جيڪو پاڙي ۾ کٽ تي ويهي ماڻهن جي حجامت ڪندو هيو. ڪم مان ڌيان هٽجڻ ڪري ان ڪيترا دفعا گراهڪن جي مٿي ۽ منهن تي ناجائز ٽڪا ڏنا.
اهي مڪراڻي پاڙي جا ٻه اوباش قسم جا جوان هيا، جيڪي ڇوڪرن کي ڏسندي ڌيان پوئتي هجڻ ڪري هلندا پئي آيا. مان ان وقت واليڏني کان شيشي جي گلاس ۾ تخم بالن وارو فالودو وٺي گهر وڃي رهيو هيس. ڪا خبر نه پئي ته اهي اچي ٽڪرايا، مان گلاس سوڌو وڃي پري ڪريس ۽ گلاس ڀڄي پيو.