باب ٽيون
“ماستر صاحب ٻڌو آهي توهان وٽ ٽئين ڪلاس جو نتيجو آهي. منهنجي پٽ به امتحان ڏنو آهي. جيڪڏهن نتيجو ٻڌائيندا ته مهرباني ٿيندي.” ماستر نور دين مرڪندي اٿيو، کيس خوشي محسوس ٿي رهي هئي ته ٻئي ملڪ کان ايندي، نئين ملڪ ۾ عزت ۽ اهميت وڌي وئي آهي. هو گهر ويو ۽ ٿوري دير ۾ هڪ رجسٽر کڻي آيو، جنهن ۾ ناءُ ۽ ولديت ڏسي بابا کي مبارڪ ڏنائين ته “تنهنجو پٽ پاس ٿيو آهي.” ان ڏينهن اڳواٽ شام جو بابا منهنجي لاءِ چوٿين درجي جو ڪتاب وٺي آيو هيو، جنهن جي ڳاڙهي ٽائيٽل کي ڏسي مون کي نواڻ جو احساس ٿيو هيو. خوشيءَ کان ائين پئي محسوس ٿيو جيئن منهنجو قد هڪ فوٽ وڌي ويو هجي.
ان ڏينهن کانپوءِ منهنجي دل ۾ ماستر نور دين لاءِ عزت وڌي وئي. اهو پاڙي ۾ جڏهن به نظر ايندو هيو ته کيس نوڙي سلام ڪندو هيس. هڪ دفعي ان جي پٽن سان کيڏي رهيو هيس ته انهن مٽي گڏ ڪري وچ گهٽيءَ ۾ ٻه قبرون ٺاهيون ۽ پوءِ چپل لاهي انهن قبرن کي ڪٽڻ لڳا.
“نهرو ڪتا... هائي هائي”
“شاستري ڪتا... هائي هائي”
اهي مٽيءَ جي قبرن مٿان زور سان چپليون هڻي وڏي آواز ۾ چئي رهيا هيا. مون کي ڪا خبر نه هئي ته اهي ڪنهن جا نالا کڻي رهيا هيا ۽ سندن مقصد ڪهڙو هيو. اسان سڀ پاڙي جا ٻار انهن جي اهڙي حرڪت تي کلي رهيا هياسين. نهرو ۽ شاستريءَ جي نالا کڻڻ وقت انهن جا منهن نفرت ۽ ڪاوڙ کان ڳاڙها هيا.
ماستر نور دين جي گهر ڀرسان جنهن ٻئي مهاجر جو گهر هيو. اهو حلوو وڪڻندو هيو، مان روز صبح جو حلوو وٺڻ ان جي گهر ويندو هيس. اهو هڪ وڏي پتل جي ٿانوَ ۾ حلوو وجهي ان جي وچ ۾ تيل جو تلاءُ ٺاهيندو هيو. جڏهن به ڪنهن کي حلوو ڏيندو هيو ته پليٽ ۾ حلوو وجهي تيل جي تلاءَ مان ڏوئي ڀري مٿان وجهي ڏيندو هيو. جڏهن ڪو پاڙي جو ماڻهو ان کان حلوو وٺڻ ويندو هيو ته ٻين جي ڀيٽ ۾ ان کي پليٽ ڀري ڏيندو هيو. صبح جو اڃان هو حلوو ٿالهه ۾ وجهي مس بيهندو هيو ته مان پليٽ کڻي ان جي گهر ويندو هيس. هو هڪ آني ۾ ايڏو حلوو ڏيندو هيو جو اسان سڀ ڀاتي مانيءَ سان کائي ڀيٽ ڀريندا هياسين. سڀ کان ٻاهرين جاءِ جنهن جي دري روڊ سان کلندي هئي اتي هڪ بيواهه مهاجر عورت رهندي هئي، جنهن کي هڪ نوجوان نياڻي هئي، اتان ايندڙ ويندڙ کي ائين محسوس ٿيندو هيو ته اها نوجوان ڇوڪري لوهه جي گهاٽي ڄاريءَ پويان بيٺل آهي. ڇو جو اتي گهڻو ڪري چوڙين جي کڙڪڻ جو آواز ايندو هيو. پاڙي ۾ هڪ رياستي عورت هوندي هئي جنهن کي گوري رنگ ڪري مائي پٺاڻي چوندا هيا. مائي پٺاڻيءَ کي گهوڙن جو طنبيلو هيو جتي ڏهه پندرهن گهوڙا ٻڌل هوندا هيا، ان جو ڪم بگي گهوڙا ڪرايي تي ڏئي پئسا ڪمائڻ هيو. مائي پٺاڻيءَ جو نوڪر پاڙي ۾ گهوڙا ٻڌي انهن کي کرکڻو هڻندو هيو. اهو اڪثر گهوڙو ان دريءَ وٽ ٻڌندو هيو جتي اها نوجوان مهاجر ڇوڪري بيٺل هوندي هئي. اهو گهوڙي کي کرکڻو هڻندي دريءَ وٽ ويهي ائين چپ چوريندو هيو ڄڻ ڀت سان پيو ڳالهائي. نه دريءَ واري پاسي کان آواز ٻڌڻ ۾ ايندو هيو ۽ نه گهوڙي کي کرکڻو هڻندڙ جو. اهو ڪلاڪن جا ڪلاڪ اتي ويهي ڄڻ خود ڪلامي ڪندو هيو، مرڪندو هيو، کلندو هيو پر ان جا ٽهڪ ڪنهن نه ٻڌا. ڪوئٽا واري پٺاڻ جي انهن جاين ۾ نورو ۽ شڪورو به رهندا هيا. ٻئي ڀائر قد جا ڊگها ۽ سنها هيا، سندن هلڪيون مڇون هونديون هيون. سدائين سائي گوڏ ۽ ململ جي قميص ۾ نظر ايندا هيا. اهي سٽ رنگڻ جو ڪم ڪندا هيا. تن ڏينهن ميمڻ پاڙي ۾ هڪ گهر ڇڏي ٻئي ۾ ڪپڙي اڻڻ جي کڏي هوندي هئي. ڪپڙي اڻڻ وارا ڪاريگر ڪاٺ جي ڦٽن تي ويهي نار ائين هلائيندا هيا جيئن گهوڙي تي ويهي ريس پڄائيندا هجن.
نوري ۽ شڪوري کان سواءِ اتي گاجي خان جي سٽ رنگڻ جو ڪارخانو به هيو. اهو تڪ جي وڏن ڪارخانن مان هڪ هيو. اندر وڏي هال ۾ باهه جون چار بٺيون هيون، جن ۾ سدائين باهه پئي ٻرندي هئي. بٺين تي وڏا ٽينڪ رکيل هوندا هيا جن ۾ مختلف قسم جا رنگ ٽهڪندا هيا. پريان تختن تي تيزاب جون بوتلون ائين سجائي رکيل هونديون هيون جيئن بار ۾ شراب جون بوتلون، اهو تيزاب گاجي خان رنگ پڪو ڪرڻ لاءِ استعمال ڪندو هيو. ڪارخاني جي وچ تي وڏو ڪاٺ جو صليب لڳل هوندو هيو. ٽانڪين مان سٽ رنگي ٻاهر ڪڍي صليب جي ٻانهن ۾ لڙڪائي ننڍن لڪڙن سان ويڙهي نيپوڙيو ويندو هيو. تن ڏينهن اهڙو ڪاروبار عروج تي هيو. گاجي خان زال سوڌو پاڻيءَ واري جهاز ۾ پنج حج ڪيا ۽ جڏهن به ايندو هيو ته سون جو ڳنڍو سندس کيسي ۾ پيل هوندو هيو. تن ڏينهن سعودي عرب ۾ سون سستو ۽ اسان وٽ مهانگو هوندو هيو. حاجي حج ڪري سون ضرور خريد ڪندا هيا. گاجي خان کي گهر ۾ ٻه ڀوريون مينهون ٻڌل هونديون هيون. هن جا ٻار صحتمند ۽ ٿلها هيا.
نورو ۽ شڪورو به ڪندا ته ساڳيو ڪم هيا پر انهن گاجي خان جهڙو اوج نه ڏٺو. گاجي خان جي وڏي ڏيٺ ويٺ هئي، پر نورو ۽ شڪورو گهرو مسئلن ۾ ڦاٿل هوندا هيا. اهي گرميءَ جا ڏينهن هيا جڏهن نوري جي گهر واري ٻار کي جنم ڏئي ٻار سوڌي دنيا مان هلي وئي. اها سڀني پاڙي وارن لاءِ ڏک ۽ صدمي جي گهڙي هئي. ڇو جو ماڻهو هڪ ٻئي کي ويجها هيا. گهر اندر ايڏيون سهولتون نه هونديون هيون. بجلي نه هئي، گيس نه هئي، هر ڪو ڇڻڪار ڪري گهر اڳيان کٽ وجهي ويهندو هيو. ڪي ريڊيو ٻڌندا هيا ته ڪي ڪچهرين ۾ مشغول هوندا هيا. نفسا نفسي نه هئي، جيڪو آڻيندا هيا سو چاڙهيندا هيا.
جڏهن نوري جي زال ۽ سندس تازو ڄاول ٻار گذاري ويا ته صبح سان ان پلنگ جي نوار جنهن تي ويم ٿيو هيو ڪڍي ٻاهر گهٽيءَ ۾ اڇلائي وئي. مان اٽڪل اٺن سالن جو هيس ۽ گند مٿان بيهي ان نوار کي ڏسي رهيو هيس. پاڻيءَ ۾ آلي هئي ۽ ان تي رت جا داڳ هيا. گهر اندران روڄ ۽ راڙو اچي رهيو هيو، گهٽيءَ ۾ ماڻهو گڏ هيا. مون کي نوار مان خوف محسوس ٿي رهيو هيو. مون اوڪارا ڏنا ۽ گهر هليو ويس. جڏهن نوري جي زال ۽ سندس ٻار جو جنازو گهٽيءَ مان لنگهي رهيو هيو ته مان گهر جي چائنٺ تي بيٺل هيس. جنازن پويان نوري کي ٻه شخص ٻانهن کان جهلي ڄڻ گهليندا پئي آيا. نورو هلي نه پئي سگهيو، هو روئي نه رهيو هيو چپ هيو، سندس اکيون ڪنهن انڌڙي جيان مٿي ڇڪيل هيون، ڄنگهن ۽ جسم ۾ طاقت نه هئي، اهو صفا لڙڪيل هيو.
نورو ۽ شڪورو هر محرم تي ملڪ روز جي سبيل هڻندا هيا. هڪ وڏي ڊرم ۾ کير ۽ پاڻي وجهي ان ۾ ڳاڙهو شربت ملائي کنڊ سان گڏ سيڪرين جي پڙي به ملائيندا هيا. شڪورو جڳ کي ٺوٺ تائين ڊرم ۾ وجهي ڀري مٿي کڻي ائين هاريندو هيو جو ملڪ روز آبشار جيان ڊرم ۾ واپس ڪرندو هيو. اهو عمل هو هر هر وڏي جوش ۽ ولولي سان ورجهائيندو هيو ۽ ان کان پوءِ هو شربت ورهائڻ شروع ڪندو هيو. ماڻهو گلاس، ديڳڙا ۽ جڳ کڻي هن سامهون بيٺل هوندا هيا. ملڪ روز هيٺ هارجڻ ڪري گپ هوندي هئي. هر ڪو ملڪ روز احتياط سان وٺندو هيو ته متان ترڪي نه پوي. شڪورو ڄاڻي واڻي برتن ڪنن تائين ڀريندو هيو جو اهي وهڻ لڳندا هيا. اهو ان ڪري ته جيئن وٺندڙن کي احساس ٿئي ته ورهائيندڙ وڏيءَ دل وارو آهي.
اهو منهنجو ننڍو ڀاءُ هيو جيڪو تڪڙ مان شيشي جو گلاس کڻي ٻاهر ڀڳو ته متان ملڪ روز ورهائجي ختم نه ٿي وڃي. پويان امڙ رڙ به ڪيس ته “اسٽيل جو گلاس کڻي وڃ متان ڀڄي نه پوي.”
هو تيستائين ڊڪندو در ٽپي ويو. جڏهن شڪوري هن کي گلاس ڀري ڏنو ته گپ ۾ ترڪڻ ڪري هيٺ وڃي ڪريو ۽ شيشي جو پنجون گلاس ڀڄي پيو.
ڇهين گلاس ڀڄڻ جو ڪارڻ مائي پٺاڻيءَ جو گهوڙو هيو. اهو سانجهيءَ جو وقت هيو جڏهن پاڙي ۾ ڇڻڪار ڪري هر ڪو کٽون ڪڍي ويٺل هيو. هزاري خان بابي سان اچي کٽ تي ويٺو ۽ بابي هن کي برف ۾ ڳڙ جو شربت پياريو. هزاري خان جو بئريج روڊ تي بقالڪو دوڪان هيو. اهو نالي ۾ بقالڪو دوڪان هوندو هيو. اندر سڀ دٻا ۽ ٻوريون خالي هوندا هيا، ڇڙو نقل ۽ ريوڙيون ملندا هيا. هزاري خان دوڪان اڳيان دوستن سان ويهي ڀنگ گهوٽي پيئندو هيو. هو ڳالهائيندو تمام گهڻو هيو. اهو مذاق جو ماهر هيو. وات مان ڏيڏرن ۽ گهوڙن جا آواز ڪڍندو هيو. پوڙهو مڙس هيو لٺ تي گهمندو هيو. اهو سخت اونهارو هيو ۽ هو بابي سان کٽ تي ڳڙ جو شربت پي رهيو هيو. ننڍي قد وارو شعبان جنهن کي گنجي ۽ گوڏ ٻڌل هوندي هئي. اتان لنگهيو ته سامهون طنبيلي مان هڪ گهوڙي جاري مان ڪنڌ ڪڍي کيس ٻانهن ۾ چڪ پاتو. گهوڙو به ڪو سڄو ڏينهن بگيءَ سان ٻڌجي سکر جي گرميءَ ۾ اچي ڇتو ٿيو هيو، ان چڪ اهڙو پاتس جو ڏند شعبان جي ماس ۾ گهڙي ويا. هن جي ٻانهن وٽان رت وهڻ لڳو. شعبان جنهن تي ابو الڪلام آزاد جو اثر هيو. اهو اتي جو اتي بيهجي ويو ۽ ان تقرير شروع ڪئي.
“آهي ڪو شريف ماڻهوءَ جو حال؟ پاڙي مان ڪو لنگهي نه ٿو سگهي؟”
اٺ ڏهه ماڻهو هن آڏو گڏ ٿي ويا ۽ هن جي ٻانهن مان وهندڙ رت کي ڏسڻ لڳا.
“پاڙي ۾ گهوڙا بيهارڻ ڪهڙو انصاف آهي؟” ان تقرير جاري رکندي چيو “جيڪڏهن گهوڙا بيهارڻ اهڙو ئي ضروري آهي ته ائين بيهارڻ گهرجن جيئن پاڙي وارن کي چڪ پائي نه سگهن.”
پوءِ هو پاڙي وارن تي ڏمريو ۽ چيو “ڪونهي حال پاڙي وارن ۾، صفا عورتون بڻجي گهرن ۾ لڪي ويهي رهيا آهن. جيڪڏهن پاڙي وارن ۾ ٻڌي هجي ها ته اڄ هيءُ ڏينهن ڏسڻو نه پوي ها.”
مائي پٺاڻيءَ جو پٽ قادر بخش جنهن کي “قادو” چوندا هيا. اهو شهر جو نامي گرامي غنڊو هيو. چرس وڪڻدو هيو ۽ ور ۾ چاڪو رکندو هيو. اهو ٻاهر نڪتو ۽ اچي شعبان کي ڪنڌ کان ورتو.
“اڙي ڇا ٿو بڪين ڊينڊا، بڪ بڪ بند ڪندين ڪن ڪڍان ور مان چاقو؟”
هزاري خان جيڪو کٽ تي ويهي ڳڙ جو شربت پي رهيو هيو، ان بهتري ان ۾ سمجهي ته شعبان کي سمجهائي، ڇو جو قادو سمجهائڻ جهڙو ماڻهو نه هيو. ان پنهنجي مسخريءَ واري انداز ۾ شعبان کي چيو “اڙي شعبان ڪا ڳالهه نه آهي. گهوڙي چڪ پاتو ٿي ته ڇا ٿي پيو. گهوڙن کان نفرت نه ڪر. انهن جي ويجهو ويندين ته براق پيدا ٿيندا.”
شعبان نه مڙيو. ان جوش ۾ چيو “مان گڏهن سان پيار ڪندس ته ڀل قادوءَ جهڙا ڄمن.” جهيڙو وڌي ويو. قادوءَ شعبان کي ڳچيءَ ۾ هٿ وجهي هيٺ دسيو، ٻئي هزاري خان مٿان ڪريا ۽ شيشي جو گلاس ڀڄي پيو.
جڏهن شيشي جا ڇهه ئي گلاس ڀڄي پيا ته ڄڻ وقت رڪجي ويو. هر شئي برف جيان ڄمي وئي. بئريج روڊ تي وڄندڙ فونن جا رڪارڊ بيهي ويا. روڊ تي لوٽا وڄائي خيرات گهرندڙ ميراثڻين جا هٿ ڄمي ويا.
اسان ٽي مهينا شيشي جا گلاس استعمال نه ڪيا. اسان امڙ کي چيو “بابي کي چئي ته شيشي جا گلاس وٺي اچي. زمانو بدلجي چڪو آهي. ماڻهو ڇا چوندا ته هنن جي گهر ۾ شيشي جا گلاس به نه آهن.”
امڙ هڪ ڏينهن بابي کي چيو “شيشي جا گلاس ڀڄي چڪا آهن، ٻيا وٺي اچ.”
بابي بيزاريءَ جو اظهار ڪيو ۽ چيو “جڏهن اسٽيل جا گلاس آهن ته شيشي جي گلاسن جو ڪهڙو ضرور.”