باب پنجون : پروفيسر محبوب علي چنا، هڪ مؤرخ جي حيثيت ۾
تاريخ، تهذيب ۽ تمدن جو آئينو آهي، جنهن ۾ انسانيت جا خدوخال، پنهنجين سمورين خوبين ۽ خامين سان وضاحت سان ڏسڻ ۾ اچن ٿا، انساني تهذيب، جيئن جيئن پنهنجي وک ارتقائي منزل طرف وڌائي ۽ دشوار منزلن ۽ مرحلن مان ان کي گذرڻو پيو آهي ان جي سموري روئداد، جڏهن لفظن جي شڪل اختيار ڪري ٿي ته، ”تاريخ“ جنم وٺي ٿي، تاريخ هڪ اهڙو علم آهي، جنهن جي ذريعي انسان پنهنجي گهر ۾ ويٺي ئي، دنيا جي ملڪن ۽ قومن جو جائزو وٺي سگهي ٿو، ۽ انهن جي تجربن مان ڪجهه حاصل ڪري سگهي ٿو، قومن جي زندگي ۽ موت جو تعلق تاريخ ساڻ آهي، دنيا ۾ جيڪي به وڏيون وڏيون سلطنتون، بادشاهتون ۽ قومون ٿي گذريون آهن، اهي تاريخ جي ذريعي ئي اڄ دنيا ۾ زنده آهن، تاريخ هزارين سالن جي انساني تجربن جو هڪ نچوڙ آهي، ڏٺو وڃي ته تاريخ جو فن جيڪڏهن دنيا ۾ ايجاد نه ٿئي ها ته پوءِ هزارين سالن جي انساني جدوجهد ۽ ڪارنامن جو احوال ۽ انهن جو انجام وغيره جو ڪوبه پتو نشان نه رهي ها، تاريخ هميشه پنهنجن ورقن کي دهرائيندي آهي، انهيءَ ڪري تاريخ جي هر دؤر جا ڪارناما آئينده دؤر جي ڪارنامن جو پيش خيمو بڻجن ٿا ۽ انهيءَ ريت تهذيب ۽ تمدن جي ترقيءَ جو سلسلو دنيا ۾ قائم رهي ٿو.
پروفيسر محبوب علي چنا، هڪ محقق ۽ مؤرخ جي حيثيت ۾ سندس مرتبو نهايت بلند هو، کيس سنڌ جي تاريخ ۽ مشاهيرن جي حالات زندگيءَ جي ترتيب ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ ۾ وڏو عبور حاصل هو سندس تصنيفن ۽ تاليفن کي مطالعو ڪرڻ مان هرڪو اهل علم سندس تبحر علمي وسعت نظري، وسيع مطالعي، اصول نقاد ۽ اصول تنقيد جو دل سان داد ڏئي ٿو، چنا صاحب نه صرف اسلامي تاريخ جو ڄاڻو هو، بلڪه سنڌ جي تاريخ تي به کيس وڏو عبور حاصل هو، سندس هر لکڻيءَ ۾ سنڌ شناسيءَ جو اهڃاڻ ملي ٿو، جنهن سان اسان پنهنجي ماضيءَ جي داستان کي پڙهي ۽ پروڙي سگهون ٿا. سنڌ جي تاريخ لکندڙن جي حوالي سان غلام محمد لاکو لکي ٿو ته: ” سنڌ جي تاريخ تي معياري، مستند ۽ معتبر ڪم ڪندڙن مان، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، پروفيسر محبوب علي چنا، مولائي شيدائي ۽ ڊاڪٽر ممتازعلي پٺاڻ کي سٺي اهميت حاصل آهي.“ (لاکو، 1997ع، ص، 294)
چنا صاحب، پنهنجي حياتيءَ واري دؤر ۾، تاريخ جي حوالي سان ڪيترائي بهترين مضمون، مقالا، ۽ ڪتاب لکيا، جن مان هيٺين عنوانن تحت ڪجهه سندن يادگار پورهيو، اسان هٿ ڪري سگهيا آهيون. سندس تاريخ تي لکيل هڪ ڪتاب، بعنوان ”مڪلي ٽڪريءَ جو سير“، تمام نمايان حيثيت رکي ٿو. ان کان علاوه ڪجهه ٻيا مقالا ۽ مضمون مثلًا، “خدا آباد ثالث، ميرپور بٺورو، سنڌ جا قديم تخت گاهه ۽ سنڌو ماٿر جا اصل باشندا دراوڙ هئا”، مشهور آهن.
سندس لکيل تاريخي مقالن جي حوالي سان، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو لکي ٿو ته: ” سنڌ جي تاريخ جي باري ۾ تحرير ڪيل مقالا، نه رڳو طويل آهن پر انهن ۾ تحقيق جو معيار به بلند آهي، هر مقالي جي باري ۾ ضروري حوالا ڏيندو ويو آهي ۽ ڪٿي به معاملي کي تشنه نه ڇڏيو اٿس، چنا صاحب جو تحقيق ۾ معيار نهايت بلند هو، هن خاص طور مقالن ۾ انهيءَ ڳالهه جو وڌيڪ خيال رکيو ته، جيڪي هو چوي ٿو ان لاءِ مضبوط دليل ۽ ثبوت کپن، سندس ڪوبه علمي مقالو کڻجي ٿو ته، ان ڳالهه جي ثابتي ملي ٿي“ . (جوڻيجو، 2007ع، ص، 127).
ان مان ثابت ٿئي ٿو ته، چنا صاحب تاريخ جي حوالي سان جيڪي به مقالا لکيا آهن، تن ۾ تحقيق جو معيار ۽ تحقيقانه انداز زياده نظر اچي ٿو، ۽ اهو به چئي سگهجي ٿو ته، چنا صاحب هڪ بلند پايه مؤرخ هو، سندس تاريخ تي لکيل ڪتاب ۽ مقالن جو تفصيل وار هرهڪ جو تحقيقي ۽ تنقيدي جائزو هيٺ پيش ڪجي ٿو.