نتيجا
(1) سنڌ جي سونهن ۽ سچ واري سرزمين هميشه پنهنجي ڪک مان دانشورن، اديبن، استادن ۽ تعليمي ماهرن کي جنم، ڏيندي رهي ٿي. انهن تعليمي ماهرن مان پروفيسر محبوب علي چنا به هڪ ٿي گذريو آهي، جنهن سنڌ جي تاريخي شهر سيوهڻ ۾ جنم ورتو.
(2) پروفيسر صاحب جي سوانح حيات ۽ علمي ادبي خدمتن جي حوالي سان تحقيق کانپوءِ اهي نتيجا سامهون آيا آهن ته ،جيڪو احوال اڳ هن شخصيت جي باري ۾ ترتيب ۾ نه هو ،اهو هاڻي باترتيب تحقيق واري انداز ۾ هڪ جاءِ گڏ ڪيو ويو آهي. جيئن سندس تحقيقي مواد وڌيڪ ڪارائتو ثابت ٿئي.
(3) اڳ هن شخصيت جي باري ۾ خصوصي طور ڪوبه تحقيقي ڪم نه ٿيل هو، تنهنڪري مون ان ڪميءَ کي محسوس ڪندي، هن شخصيت جي باري ۾ تحقيقي مواد گڏ ڪيو، ته جيئن چنا صاحب جي علمي، ادبي خدمتن ۽ تحقيق جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ ۽ چنا صاحب تي تحقيق ڪندڙ محققن لاءِ نيون راهون کلن، جنهن ۾ سندس ادبي خدمتن جي لاڙن ۽ رجحانن جو تعين ڪرڻ آسان ٿئي.
(4) هن تحقيقي مقالي ذريعي، ويهين صديءَ جي دؤر سان تعلق رکندڙ علمي ۽ ادبي شخصيتن جي ڄاڻ ملندي، ۽ ويهين صديءَ جي هن عظيم شخصيت جي عالمانه زندگي جا مختلف پهلو چٽيءَ طرح ايندڙ نسل تائين پهچي سگهندا.
(5) تاريخ جي سونهري ورقن کي اٿلائيندي ايندڙ نسل جڏهن ويهين صديءَ جي هن تاريخي گمنام شخصيت جي حالات زندگي جو مطالعو ڪندو، تڏهن کين اهو احساس ٿيندو ته سيوهڻ جي چنا خاندان ۾ پيدا ٿيل هي عظيم فرزند نه رڳو سيوهڻ پر پوري سنڌ جي علمي ۽ ادبي حلقن ۽ محفلن جي جان رهيو ۽ ڪيترن ئي اعزازن ۽ تمغن حاصل ڪرڻ بعد به کيس علم حاصل ڪرڻ جي جيڪا ازلي اُڃ هئي سا نه لٿي ۽ هو آخري دم تائين علم جي تلاش ۾ سرگردان رهيو ۽ علم جي روشني ۽ ان جي پرنور ڪرڻن سان ئي پنهنجي اندر جي آواز کي ايترو ته صاف ڪري ڇڏيو، جو سندس علمي شخصيت هميشه همعصرن ۽ شاگردن مٿان نمايان رهي.
(6) چنا صاحب جي شخصيت يا انجي ادبي خدمتن تي تحقيق ڪرڻ سان نه صرف ان شخصيت جي علمي، ادبي ۽ سماجي ڪارنامن جي ڄاڻ حاصل ٿئي ٿي، پر انجي ادبي ڪارنامن جي ڪري ادبي دنيا ۾ سندس ٻولي ۽ ادب ۾ جيڪو مقام رهي ٿو، تنهن کي پرکڻ ۽ پروڙڻ جو موقعو ملندو، ۽ نه صرف انجي علمي ۽ ادبي ڪارنامن کي ڇنڊي ڇاڻي ان مان نتيجا ڪڍي پيش ڪيو وڃي ٿو، پر ان سان گڏ ان دؤر جي تاريخ ۽ تهذيب، سياسي ۽ سماجي حالتون پڻ اجاگر ٿين ٿيون.
(7) چنا صاحب هڪ محنتي ۽ اڻ ٿڪ انسان هو، هو محقق، نقاد، اديب، مؤرخ ۽ سوانح نگار هئڻ سان گڏ مختلف عهدن تي رهي بهترين خدمتون سرانجام ڏنيون انڪري سندس زندگيءَ جي بيشمار تجربن ۽ مشاهدن کي به پڙهندڙن آڏو آڻجي ته جيئن اهي نئين نسل جي واٽ ۾ لاٽ جو ڪم ڏين.
(8) سندس تحقيقي تاريخي ۽ ادبي مقالن، تصنيفن ۽ تاليفن کي سنڌي ادب ۾ هڪ وڏو مقام حاصل آهي. پاڻ سنڌي زبان ۽ ادب ۾ انهن جو هڪ وڏو قيمتي ذخيرو ڇڏيو اٿن، اهي مقالا، تصنيفون ۽ تاليفون اڪثر سنڌ جي تاريخ، ثقافت، مشاهيرن ،عالمن، شاعرن ۽ صوفي بزرگن جي حالات زندگي ۽ تذڪرن سان تعلق رکن ٿيون هڪ محقق جي حيثيت ۾ چنا صاحب جو مرتبو نهايت بلند هو، کيس سنڌ جي مشاهيرن جي حالات زندگي جي ترتيب ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ ۾ وڏو درڪ حاصل هو. سندس تصنيفن ۽ تاليفن کي مطالعو ڪرڻ سان هر ڪو اهلِ علم سندس تبحر علمي وسعت نظري، وسيع مطالعي اصول انتقاد ۽ اصول تنقيد جو دل سان داد ڏيئي ٿو. ۽ علمي، ادبي حوالي سان سندس اهڙا ڪاناما آهن. جيڪي چنا صاحب جي شخصيت ۽ فن کي هميشه لاءِ زنده ۽ قائم رکن ٿا.
(9) سندس لکيل مقالن ۽ مضمونن ۾ جيڪو تحقيقي مواد موجود آهي، اهو پنهنجي جاءِ تي (source material ) جي حيثيت رکي ٿو، جيڪو اڳتي هلي ايندڙ وقت جي محققن لاءِ ڪارآمد ثابت ٿيندو.
(10) اهڙيءَ ريت هيءَ ٿيسز هر پڙهندڙ جي دلچسپيءَ جو باعث رهندي، جنهن جو اندازو خود پڙهندڙ ئي ڪري سگهندا. هن تحقيقي مقالي مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته، پروفيسر چنا صاحب خود به، نه رڳوهڪ محنتي ۽ قابل درس و تدريس ۾ پاڻ ملهايو، پر هن ادب جي ميدان ۾ به تحسين جوڳي جاکوڙ ڪئي، جنهن کي ڪڏهن به ادبي دنيا وساري نه سگهندي.
(11) هن تحقيقي مقالي مان هيءَ به ڄاڻ ملندي ته، محبوب صاحب شروع کان وٺي آخر تائين ڪهڙن ڪهڙن تعليمي ادارن سان منسلڪ رهيا ۽ شهباز قلندر جي عرس مبارڪ جي حوالي سان ادبي ڪانفرنسن ۽ ميلا ڪاميٽي جي خدمتن جي حوالي سان مڪمل ڄاڻ حاصل ٿيندي.
(12) چنا صاحب پنهنجي دؤر جو هڪ جاکوڙي محقق ۽ مؤرخ به رهيو هو، هن تحقيقي مقالي مان سندس لکيل تاريخي حوالا ۽ تاريخي تحقيق جي به ڄاڻ ملندي.
(13) مطلب ته ،چنا صاحب هڪ سٺي عالم ۽ اديب سان گڏوگڏ باشعور، با اخلاق ۽ کليو ذهن رکندڙ باڪردار انسان هو. جنهن سان ڪوبه شخص هڪ دفعو ملڻ بعد سڄي زندگي وساري نٿو سگهي. اهڙي طرح سان هن تحقيقي مقالي مان سندس اعليٰ خصوصيتن جي به ڄاڻ ملندي.
(14) پروفيسر محبوب علي چنا پنهنجي محنت ۽ جدوجهد سان جيڪو قلمي خزانو خاص ڪري سنڌي ادب کي ڏنو آهي، اهو تاريخ جو هڪ حصو آهي ۽ هميشه رهندو. جنهن مان ڪيترائي نسل علمي ڄاڻ ۽ رهنمائي حاصل ڪندا رهندا، ۽ جنهن محنت سان پاڻ سنڌي ادب، تاريخ، ثقافت، آثار قديمه وغيره تي ڪم ڪيو اٿن ۽ جيڪا تحقيق ڪئي اٿن، ان جو فائدو نه صرف موجوده زماني ۾ بلڪ آئينده جي نسلن لاءِ رهنمائي جو هڪ پيچرو بنبو.
(15) پروفيسر صاحب جهڙيون شخصيتون، هر روز پيدا نه ٿينديون آهن، جنهن جي علمي ۽ ادبي ڪارنامن جي روشني مهراڻ جي ماٿريءَ کي سدائين روشن رکندي ۽ جنهن جي چڱن لڇڻن جي سڳنڌ وطن عزيز جي ڪنڊ ڪڙڇ کي سرهاڻ بخشيندي رهندي ۽ هن عظيم شخصيت جا ادبي شہ پارا، علمي ،ادبي تحقيقون ۽ زندگي جا سبق آموز تجربا ايندڙ نسل لاءِ مشعل - راهه جو ڪم ڏيندا.