ليفٽيننٽ ايڊورڊ ڊيل هوسٽي جي هالا ۾ آمد(1)
ليفٽيننٽ ايڊورڊ ڊيل هوسٽي جي هالا ۾ آمد(1)
جون 1829ع ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ڪورٽ آف ڊائريڪٽرز جي حڪم تي ممبئي جي گورنر لارڊ ڪلئر (Lord Clare)، ليفٽيننٽ هينري پوٽنجر (ولادت: 3 آڪٽوبر 1789ع وصال: 18 مارچ 1806ع(2)) جي اڳواڻيءَ ۾ ڇهن تجربيڪار آفيسرن تي مشتمل هڪڙو وفد، سنڌ جي ميرن سان ڳالهين لاءِ سنڌ ڏانهن روانو ڪيو، انهيءَ وفد جو هڪڙو رڪن سنڌو درياء جي ڪناري تي سفر ڪندو. 20 فيبروري 1832ع (3) هالا پهتو، جتي سندس ملاقات حضرت مخدوم امين محمد ثاني رحمة الله عليہ جن سان ٿي، جنهن جو تفصيلي بيان هن پنهنجي سفرنامي ۾ خاص طرح ڪيو آهي. (هتي سنڌي ترجمو ڏجي ٿو)
ترجمو: (1)
20 فيبروري 1832ع
ساڳئي طرف اٺن 8 ميلن جو فاصلو طئه ڪيوسين ته سامهون هڪ ڳوٺ ”سالارو“ نظر آيو، جيڪو پنج سؤ (500) گهرن تي مشتمل هو ۽ ان جي آبادي (1200) ٻارنهن سؤ ماڻهن تي هئي. هيءُ ڳوٺ سنڌو درياء کان فرلانگ سوا فرلانگ تي هو، هن ڳوٺ ڏانهن جيڪو رستو ويو ٿي، اهو ٻيلي جي وچان ٿي ويو ۽ ان درميان ڪيتريون ڍنڍون ۽ ڍورا لتاڙڻا ٿي پيا. سنڌو درياء جو کاٻو ڪنارو ڏيئي هڪ ميل جو سفر ڪيوسين ته هڪ ڳوٺ گهوٽاڻو پهتاسين، جيڪو درياء جي ڪنڌيءَ تي واقع آهي. ان مقام تي درياء جو ٻيٽ ڏيڍ ميل تائين هو ۽ پاڻيءَ جي وهڪري جي رفتار 1 ميل في ڪلاڪ جي حساب سان هئي. سامهون هڪ ننڍو ٻيٽ هو، جنهن تي پهچڻ لاءِ اونهي ۽ وسيع پاڻي منجهان گذرڻو ٿي پيو، ان واهه جي پاڻيءَ جو رخ ميرپور (ميرانپور) ڏانهن هو جيڪو گهوٽاڻن کان ڏهن ميلن جي مفاصلي تي ساڳئي طرف واقع هو. ان جي بلڪل اوڀر ۾ هالا آهي، جنهن کي ”هالا گنجا“(2) به چئجي ٿو.
فاصلو جيڪو آءٌ سمجهان ٿو ته ميلن ۾ هوندو سو اسان چڱي رفتار ۾ طئه ڪيو. موسم خوشگوار نه هئي، سو مون هالا ۾ ترسڻ جو پڪو پهه ڪري ڇڏيو. هالا جيڪو پير (مخدوم) جو شهر هو، سو مون کي پڪ هئي ته اتي منهنجو سٺو آڌر ڀاءُ ٿيندو. ٻي بجي کان مٿي جو وقت هوندو، جڏهن اسين ڇهن ڪلاڪن جي رستي جو پنڌ طئه ڪري پنهنجي منزل مقصود تي پهتاسين.
آءٌ وڻ هيٺان انهيءَ انتظار ۾ ويٺو هئس ته جيئن اٺن تان سامان لاٿو وڃي ته ايتري ۾ ڪجهه خوش لباس ماڻهن اچي مون سان ڳالهه ٻولهه شروع ڪئي ۽ پڇيائون ته ڇا اوهين مخدوم نوح رح جي مزار جي زيارت ڪرڻ جي مقصد سان آيا آهيو؟ ان تي جواب ۾ نه چوندي وضاحت ڪيم ته آءٌ خيرپور وڃي رهيو آهيان. ان تي انهن اصرار ڪيو ته پير (مخدوم صاحب) سان به ملو ۽ هالا جي مسجدن ۽ مقبرن جي زيارت ڪريو، هاڻي ته پير (مخدوم صاحب) سان ملڻ جو اشتياق وڌي ويو. آءٌ پير جي بنگلي ڏانهن هلڻ لڳس، جيڪو هالا شهر ۾ هو، ان بنگلي جي چوڌاري هڪ ڪوٽ هو، جنهن کي ڪتابچا (هرڻي جو قسم)جي سڱن سان سينگاريو ويو هو. اسان کي وڏي محرابي ڪمري ۾ آندو ويو جنهن جي ڀتين ۽ ڇت تي خوبصورتيءَ سان اُڪر ۽ چترڪاريءَ جو ڪم ٿيل هو. فرش تي عاليشان غاليچا وڇايل هئا جنهن سان هيءُ ڪمرو ڪنهن امير جي محل کان وڌيڪ خوبصورت ٿي لڳو. ڪمري جي ڪنڊ ۾ هڪڙو ننڍو چورس ڪوچ (صوفه) پيل هو جتي اسين وڃي ويٺاسين. ٿوري انتظار کان پوءِ پير تشريف فرما ٿيو. مون کي انتهائي تعجب لڳو، جڏهن مون ڏٺو ته پير ويهن، پنجويهن سالن جو هو، حالانڪ مون سمجهيو ائين پئي ته هو ڪو وڏيءَ عمر جو بزرگ ۽ سفيد ريش هوندو. پير جو انداز وڻندڙ ۽ خاص طور تي ملڻ جو طور طريقو ڏاڍو سٺو هو. سندس آمد تي اسين اٿي بيٺاسون. پاڻ اڳتي وڌي پنهنجو هٿ چمڻ لاءِ وڌايائين. مون يڪدم محسوس ڪيو ته کيس خواب و خيال ۾ به ڪو نه هو ته ڪو آءٌ يورپين هوس. مون کي ويهڻ جو چئي پاڻ پڇيائين ته آءٌ ڪير آهيان؟ جنهن تي مون جواب ڏنو ته انگريز سرڪار وٽ سپاهي آهيان ۽ خيرپور جي مير رستم خان ڏانهن خط کڻي وڃي رهيو آهيان. پاڻ پڇيائين ته ڇا مون کي مير مراد علي(1) جو اجازت نامو آهي؟ ان تي اسان جي گائيڊ قائم خان جواب ڏيندي چيو ته هن کي رستو ڏيکارڻ لاءِ هدايتون ڏنيون ويون آهن. پيرصاحب مون ڏانهن منهن ڪيو ۽ پڇيائين ته ڇا فرنگين جي ملازمت ۾ پٺاڻ ڪافي آهن؟ جي ها اهي ڪافي تعداد ۾ موجود آهن، جواب ڏيندي چيم. هن انگريزن جي باري ۾ عجيب و غريب سوال ڪيا. ڇا اهي سٺا ماڻهو آهن؟ ڇا اهي عبادت گذار آهن؟ ڇا اهي وڌيڪ چالاڪ ته نه آهن؟ جيڪڏهن اها ڳالهه سچي آهي ته اهي رنگ جا اڇا آهن ته انهن جون اکيون اڇيون آهن؟ ڇا انهن جا وار ۽ جسم اڇا آهن؟ جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ يقينن هو بدصورت هوندا. سندس انهيءَ گفتار تي مون کي کل اچي وئي ۽ سندس ڪيل سوالن جا مناسب ۽ معقول جواب ڏنم. پوءِ هن پڇيو ته ڇا شاهه شجاع الملڪ حيدرآباد ۾ انگريزن سان مليل هو؟ ڇا اهي شڪارپور تي اوچتو حملا آور ته ڪو نه ٿي رهيا آهن؟ جمعدار وراڻيو ته اها هڪ احمقانه ۽ سراسر ڪوڙي خبر آهي ۽ ڪو به اهڙو شخص ڪنهن به اهڙي قسم جي ڳالهه ۾ شامل نه هو ته پوءِ انگريزن شڪارپور پئي کنئي. حقيقت ۾ اهي دوستن جي حيثيت سان آيا آهن ۽ انهن ڪا به غداري نه ڪئي آهي. ٿوري وقت کان پوءِ اسان کانئس اجازت ورتي ۽ مون قائم خان آڏو ان خواهش جو اظهار ڪيو ته کيس اهو ٻڌايو وڃي ته آءٌ صاحب لوڪ آهيان، جنهن تي پاڻ ڏاڍو لطف اندوز ٿيو ۽ چيائين ته ”اهو صحيح آهي، فقير فقراء اجنبين تي تمام گهڻو ناراض آهن پر مون ته سوچيوئي ڪو نه هو، ته هيءُ يورپي آهي.“
سڄي رات بارش پي پئي، جيڪا ٻي ڏينهن يعني 21 فيبروري جي 12 وڳي تائين هلي، ان ڪري مون کي 2 وڳي تائين هالا ۾ ترسڻو پيو ته جيئن خيما سڪن. هالا هڪ وڏو ۽ ڳتيل شهر آهي، جنهن ۾ چار هزار (4000) رهواسي آباد آهن. ان ۾ هڪ شاندار ۽ وڏي بازار آهي. شهر جو هڪ حصو پير جو آهي جيڪو انتهائي شريف النفس ۽ ماڻهن تي خاصو اثر رکندڙ شخص آهي. سنڌ جي ڪنهن به شهر ۾ ماڻهن کي ايتري عزت ڪانه ٿي ملي جيتري پير جي هن شهر وارن کي ملي ٿي. ايتري قدر جو جيڪڏهن ڪنهن به امير ماڻهوءَ جو طرفان ڪنهن ٻي شهر ۾ ڪنهن کي تڪليف پهچندي آهي ته اهي به هن شهر ۾ پير وٽ اچيو پناهه وٺندا آهن. شهر جي اُتر اولهه ۾ هڪ خوبصورت مسجد ۽ ڌرم شالا پڻ آهي. هالا جي اوتر اولهه ۾ هڪ ميل جي مفاصلي تي خدا آباد جي شهر جا کنڊرات موجود آهن جن لاءِ بعد ۾ مون کي اهو معلوم ٿيو ته ڪنهن زماني ۾ ٺٽي کان پوءِ سنڌ ۾ ٻي نمبر تي خداآباد وڏو شهر هو. اهي کنڊرات ست ميلن تائين پکڙيل هئا. هن وقت ان شهر ۾ سؤ گهرن کان مٿي گهر نه هوندا. بلڪل ڏکڻ ۾ مير فتح علي خان جو مقبرو آهي.
(هي مواد محترم جميل الزمان صاحب جن جي ڪتاب ”مخدومنِ هالا“ تان کنيل آهي.)