سنڌ يونيورسٽي جي ڪجهه استادن سان ملاقات
منهنجي پروگرام پڪي ٿيڻ تي پروفيسر حفيظ ابڙو هڪ ڏينهن اڳ ۾ فون ڪيو ته: ”منجهند ۽ رات جي ماني اسان وٽ کائجو“.
”دراصل آئون منجھند جي ماني کائي نڪرندس ۽ رات جي نه کائيندو آهيان.... چانهه سان بسڪٽ کائي ڇڏيندس.“ مون چاهيو ٿي ته آئون ان فالتو رهائش واري ڏينهن جي ڪنهن کي به تڪليف نه ڏيان ۽ هونءَ به آئون اهو هڪ ڏينهن اڳ ۾ ان ڪري اچي رهيو هوس ته جيئن آئون هڪ ته ليڪچر واري ڏينهن سڪون سان ٻن منٽن جي ڊرائيو تي ليڪچر روم ۾ پهچي وڃان ۽ ٻيو ته اهو هڪ ڏينهن اڳ پهچڻ وارو آئون پنهنجو پاڻ حوالي هجان ۽ بنا ڪنهن جي ڊسٽرب ڪرڻ جي گهڻي کان گهڻو لکي وٺان. سو پروفيسر حفيظ کي مون بابت فڪر مند نه ٿيڻ ڪارڻ چيومانس: ”حفيظ! توهان مونکي رڳو اهو ٻڌائي ڇڏيو ته اهو گيسٽ هائوس ڪٿي آهي ۽ اتي جي چوڪيدار يا سنڀال ڪرڻ واري همراهه جو نالوڇا آهي جيئن پهچڻ سان هن سان ملان ۽ هو مونکي ڪمرو ڏيکاري سگهي. توهان ٻئي ڏينهن صبح جو مونکي اتان ليڪچر هال وٺي هلجو.“
هن مونکي گيسٽ هائوس جي لوڪيشن سمجھائي ۽ چوڪيدار جو به نالو ٻڌايو. ليڪچر کان هڪ ڏينهن اڳ پروگرام موجب آئون نيرن ڪري سنڌ يونيورسٽي لاءِ نڪتس. پاڻ سان لکڻ پڙهڻ لاءِ پنا به کنيم ۽ منجھند جي مانيءَ جو مسئلو حل ڪرڻ لاءِ پاڻ سان ٻه سئنڊوچون ٺاهي کڻي نڪتس پر حفيظ کي ان ريت خبر پئجي وئي جو هن مونکي اڃان ڪراچي ۾ سمجھي لئنڊ لائين تي فون ڪيو ته منهنجي زال ٻڌايس ته آئون ته سوير ئي نڪري چڪو آهيان. اهڙي طرح منهنجو ڪوڙ پڪڙجي پيو ۽ حفيظ يڪدم موبائيل تي مونکي چيو ته ڇا به ٿئي پئي ته آئون هنن جي گهر پهچان.... ”توهان فڪر نه ڪريو توهان لاءِ ڪا خاص تڪليف نه ڪنداسين. منهنجي زال ۽ ٻار به توهان سان ملڻ لاءِ آتا آهن.“
اهڙي ريت مونکي سڌو حفيظ جي گهر اچڻو پيو ۽ هونءَ به حفيظ سان پهريون دفعو هڪ اجنبي جي حيثيت ۾ فون تي ڳالهه ٻولهه شروع ٿي پر پوءِ خبرن چارن ۾ ڄاڻ ٿي ته حفيظ ۽ سندس زال عابده ته بلڪل پنهنجن مان آهن. حفيظ نه فقط منهنجي زال جي ڳوٺ دادو جو آهي پر ان ئي پاڙي جڳت آباد جو آهي. سڀ کان حيرت واري اها ڳالهه (جنهن جهڙين ڳالهين تي وات مان يڪدم نڪري ويندو آهي ته ”دِس ورلڊ از ويري سمال“) حفيظ جي مرحوما والده حَسينا ميمڻ ۽ منهنجي زال نه فقط هم عمر پر دادو جي اسڪول ۾ ڪلاس ميٽ به هيون ۽ حفيظ جي گهر واري عابده منهنجي ڳوٺ هالا ۾ اسانجي پاڙي ۾ رهندڙ منهنجي دوست محمد علي متقيءَ جي ڌيءَ آهي. مون هن کي ۽ ڀر ۾ رهندڙ حميد شهيد ۽ سندس ڀاءُ انيس جي ٻارن کي تڏهن ڏٺو هو جڏهن هو پرائمري اسڪول ۾ هئا.... هيءَ 1972ع جي ڳالهه آهي..... بلڪه مونکي لڳي ٿو عابده اڃان ڄائي نه هجي سندس وڏي ڀيڻ ساجده هجي جنهن بعد ۾ انجنيئرنگ B.E ڪئي. عابده ڪامرس ۾ M.A ڪئي آهي.
حفيظ جا ڏاڏاڻا توڙي ناناڻا دادوءَ جا آهن. منهنجو به دادوءَ سان ننڍپڻ کان واسطو رهيو آهي ان ڪري نه ته منهنجي شادي اتان ٿي. اها ته 1971ع ۾ ٿي پر هوش سنڀالڻ کان وٺي موڪلن ۾ پنهنجي والده سان گڏ اتي ويندا هئاسين جو ماسيءَ جو گهر هو.... ۽ اهو اتي ئي جڳت آباد جي آخوند محلي ۾ هو جتي حفيظ جا ناناڻا ميمڻ رهن ٿا. اسان جي ماسڙ (ماسي جي مڙس) چاچا مظهر حسين گهلو جو هم عمر حفيظ جو نانو حاجي ڪوڙا خان ميمڻ هو جيڪو مختيارڪار ٿي رٽائرڊ ٿيو. حفيظ جو هڪ مامو عبدالقيوم ميمڻ پيپلز ميڊيڪل ڪاليج (هاڻ شايد يونيورسٽي هجي) ۾ ميڊيسن جو پروفيسر آهي ۽ ٻيو مامو مشتاق ميمڻ صاحب سيڪريٽري لوڪل گورنمينٽ ٿي رٽائرڊ ٿيو.
محمد حفيظ ابڙي 28 جولاءِ 1968ع تي عبدالحنيف ابڙو صاحب جي گهر ۾ جنم ورتو. حفيظ جو چاچو عبدالرسول دادو ضلعي جو پهريون مسلمان ڊاڪٽر هو. هن 1954ع ۾ سول سرجن دادو اسپتال جي پوسٽ تان رٽائرمينٽ حاصل ڪئي. حفيظ جو ڏاڏو انگريزن جي ڏينهن کان پوسٽ ماسٽر ٿي رهيو. حفيظ پاڻ مئٽرڪ دادو پائلٽ اسڪول مان 1982ع ۾ ۽ انٽر 1984ع ۾ حيدرآباد جي مسلم ڪاليج مان ڪئي .... ان بعد B.Com سنڌ ڪاليج آف ڪامرس مان ڪئي جيڪو ڪاليج حيدڙاباد ۾ ”فقير جي پڙ“ ڀرسان آهي.
محمد حفيظ ذهين شاگردن مان هڪ ٿي رهيو آهي. هن هر امتحان سٺي پوزيشن سان پاس ڪيو. M.Com سنڌ يونيورسٽيءَ مان ڪيائين جنهن ۾ هو فرسٽ ڪلاس فرسٽ (گولڊ ميڊلسٽ) رهيو .... اهو سال 1991ع جو هو.
تعليم بعد هن پهرين پرائيويٽ کاتن ۾ نوڪري ڪئي. قاسم آباد ۾ جيڪو PACC (پاڪستان آمريڪن ڪلچر سينٽر) آهي ان کي 1994ع ۾ کولرائڻ جو اعزاز حفيظ کي آهي. هو ان جو ڏهه سال ڊائريڪٽر ٿي رهيو. ان دوران هن سنڌ يونيورسٽي جي ڪامرس ڊپارٽمينٽ ۾ پڙهائڻ به شروع ڪيو ۽ اڄ ڪلهه هو ڊائريڪٽر Implementation ۽ Maintaince پڻ آهي. حفيظ ۽ عابده کي ٻه ٻار آهن: سارا ـــ جيڪا مهراڻ يونيورسٽي ۾ آرڪيٽيڪٽ ۾ B.E ڪري رهي آهي ۽ ننڍو محمد حسن او ليول يا شايد اي ليول ڪري رهيو آهي.
ماني تي دادو جي پروفيسر سريش ماکيجاڻي ۽ محمد قاسم ماڪا سان به ملاقات ٿي. سريش، سنڌ يونيورسٽيءَ مان ايم اي جرنلزم ۾ ڪرڻ بعد ڪراچي يونيورسٽيءَ مان ”ماس ڪميونيڪيشن“ ۾ Ph.D ڪئي. پاڻ 1983ع کان سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهائي رهيو آهي. سندس ڄم جي تاريخ 15 مئي 1956ع آهي. محمد قاسم ماڪا سريش کان ٽي سال وڏو آهي (ڄم جي تاريخ 3 مئي 1953ع) ۽ گذريل سال رٽائرمينٽ حاصل ڪيائين. ماڪا سان منهنجي پهرين ملاقات ستر واري ڏهي ۾ ڪراچي جي ڪنهن سنڌي ثقافتي گڏجاڻي ۾ ٿي ۽ ان بعد به اهڙي طرح ڪڏهن ڪنهن ادبي محفل ۾ ته ڪڏهن ايوارڊ ورهائڻ جي فنڪشن ۾ ملاقات ٿيندي اچي..... يا وري ڪڏهن سندس ڪشش/يا شايد KTN ٽي وي تي ايندڙ پروگرام ”منچ رنگ“ ڏسي کيس فون ڪندو آهيان. هڪ ٻه دفعو دبئي ۽ ملائيشيا مان به ڪيو هئومانس..... پر سندس مونکي هڪ ڳالهه سمجهه ۾ نه اچي سگهي آهي ته هو ڪڏهن ته وڏي حب ۽ اڪير سان ملندو ڪڏهن وري ائين لڳندو ڄڻ سڃاڻي به ڪونه ٿو.... اسان پيا هجائتا ٿيون.... هو بيزار بيزار! ٿي سگهي ٿو اها منهنجي غلط آبزرويشن هجي.... بهرحال هو هڪ سٺو آرٽسٽ ۽ سچو پورهيت آهي.... هن سنڌي موسيقيءَ کي وڏي تقويت رسائي آهي جنهن جو قدر تاج بلوچ جهڙو به ڪري ٿو .... ڇو جو تاج بلوچ اهو ماڻهو آهي جيڪو ورلي ڪنهن کي مڃيندو آهي. حفيظ جي گهر ماڪا کي گهڙندو ڏسي آئون پريشان ٿي ويس ته وڏي کيڪار ڪيانس يا Low profile رکان.... پر اڄ ماڪا جي منهن تي سرهائي هئي.... هو نه فقط مونسان چمي ڏئي مليو پر سڀني سان وڏي قرب سان مليو ۽ فوٽا به ڀاڪر پائي ڪڍراياسين.
حفيظ جي گهر آيل مهمانن ۾ مرتضيٰ سيال به هو. سيال کي به گهمڻ ڦرڻ جو وڏو شوق آهي. ڪڏهن مشتاق ڦل سان گڏ پاڪستان جي ٽوئر پيو ڪندو آهي ته ڪڏهن هِن حفيظ ابڙي سان گڏ ٿائلنڊ ۾ ويٺو هوندو آهي. کيس آئون سفرنامو لکڻ لاءِ چوندو رهان ٿو. هن ڀيري هن پنهنجو ڇپرايل ڪتاب ”هڪ سڏڪو لکت ۾“ تحفي ۾ ڏنو پر اهو سندس ڪالمن جو مجموعو آهي. شايد هاڻ سفرنامو به لکي. مرتضيٰ سيال ۾ به هن دفعي هڪ ڳالهه نوٽ ڪيم. هو هميشه سامهون ملندو هو (يا فون تي) هر وقت چوندو هو ته: ”سائين عبرت مئگزين لاءِ به ڪجهه لکي ڏيو.“ هو ڪيترن سالن کان عبرت مئگزين جو ڪم سنڀاليندو اچي. شروع ۾ مون وڏي شوق ۽ محنت سان فوٽن سميت فيچر لکي موڪليا پر پوءِ مرتضيٰ جڏهن به چوندو هو ته مواد ڏيو ته آئون کلي چوندو هوسانس ته ”ڌوڙ ڏيان.... پنهنجي سيٺين کي چئي ڇپائيءَ جون مشينون ته صحيح لڳراءِ.... نه لکائي ٿي سٺي اچي نه فوٽن جي ڇپائي.“
منهنجي اها ڳالهه ٻڌي مرتضيٰ مرڪندو هو ۽ چوندو هو ته: ”سائين! ڳالهه صحيح ٿا ڪريو.“
اڄ مونکي حيرت ٿي ته اسان جي اٿڻ جو اچي وقت ٿيو پر مرتضيٰ مونکي سندس آنرري ادارت ۾ هلندڙ مئگزين لاءِ مواد جي گهر نه ڪئي. پنهنجي تجسس کي ختم ڪرڻ لاءِ مانيءَ بعد چيومانس ”ڪر خبر مرتضيٰ تنهنجي مئگزين جي“
ٽهڪ ڏئي چيائين: ”سائين ڪڏهوڪو مون ڇڏي ڏني.... نه اسانجي محنت جو قدر ٿو ٿئي ۽ نه ڇپائيءَ جو معيار ٿو سڌري.“
اهو ٻڌي مون به سُک جو ساههُ کنيو ته مرتضيٰ سان هاڻ ٻيون به ڳالهيون ڪري سگهجن ٿيون. مون کي ياد ٿو اچي ته مرتضيٰ جي اهو چوڻ تي ته ”اسان جي مئگزين لاءِ به ڪو مضمون ڏيو“ مون هڪ دفعي کيس سِک جو لطيفو به ٻڌايو هو. هڪ سک، آفريڪن ۽ چينيءَ کي انگلنڊ ۾ ڦاهي اچي رهي هئي. پهرين چينيءَ کي Gallows (مڪينيڪل سِرڪڻ) اڳيان وٺي آيا ۽ کانئس آخري خواهش پڇيائون. ان بعد سڙڪڻ جو بٽڻ دٻائڻ تي اها اڌ تي جئم ٿي پيئي ۽ چينيءَ کي آزاد ڪيو ويو. ان بعد آفريڪن کان سندس آخري خواهش پڇي سندس سر ڌڙ کان ڌار ڪرڻ لاءِ سرڪڻ جي منهن ۾ وڌو ويو. بٽڻ دٻائڻ سان سرڪڻ جو ڪات ڪجهه فاصلي تائين هلي وري ڦاسي پيو ۽ آفريڪن به ڦاسيءَ کان ڇٽي ويو. ان بعد آخر ۾ سک جو وارو آيو ۽ هن کان به ساڳيو سوال ڪيو ويو ته: ”مرڻ کان اڳ تنهنجي ڪهـڙي خواهش آهي“.
سک وراڻيو: ”منهنجي خواهش کي هڻو کڏ ۾. پهرين ته توهان پنهنجي سِرڪڻ جي مرمت ڪرايو.“
سو منهنجو مرتضيٰ کي اهو ئي جواب هوندو هو ته منهنجي مضمون کي ته هڻو کڏ ۾ .... پهرين پنهنجي پرنٽنگ پريس کي ته صحيح ڪرايو .... جنهن ۾ ڊجيٽل ڪئميرا جون تصويرون به صحيح طرح نٿيون ڇپجن!
مانيءَ لاءِ محمد حفيظ وعدو ڪيو ته دال ڀت ئي هوندو پر اهڙا وعدا فقط سئيڊ، ڊئنش ۽ نارويجن ماڻهو ئي پورا ڪري سگهن ٿا جن جي ملڪن سئيڊن، ڊئنمارڪ ۽ ناروي ۾ هر قسم جي دال ۽ ڀاڄي.... خاص ڪري واڱڻ جو اگهه به چڪن کان ڳرو آهي. اسان وٽ اڃان به دال کي هيٺاهون سمجھيو وڃي ٿو.... جيتوڻيڪ هاڻ اسان جي ايشيائي ملڪن ۾ به.... خاص ڪري دبئي، ڪويت، سنگاپور، جپان جهڙن ۾ به، دالين ۽ ڀاڄين جو اگهه آسمان سان ڳالهيون ٿو ڪري.... پر اسان وٽ مهمان کي مَانُ ڏيڻ لاءِ هڪ ڊش تيار ڪرڻ خراب سمجھيو وڃي ٿو. عابده دال سان گڏ ٻوڙ، چانور ۽ ڪا ڀاڄي شايد واڱڻ ۽ ساوا مرچ به تريا هئا.
مون ٻوڙ ماني کاڌي. ٻوڙ جي هڳاءَ ۽ ٽيسٽ مان مون Rindu محسوس ڪئي.... هي وري ملئي لفظ استعمال ڪيو اٿم جو ”رِندو“ لفـظ جو سنڌي نعم البدل لفظ نه پيو مليم جنهن لاءِ انگريزيءَ ۾ Nostalgia آهي. ان مان منهنجو مطلب اهو نه آهي ته ملئي زبان لفظن جي معاملي ۾ امير آهي .... بنهه کٽل ۽ ڪنگلي آهي.... ڪو لٽريچر نه اٿس پر مڙيئي هڪ اڌ منجھس اهڙو ڪم جو لفظ نڪريو اچي .... تنهن جي به پڪ نه آهي ته اهو لفظ اصلي ملئي آهي يا يورپي.... ڇو جو ڊچن، پورچوگالين توڙي انگريزن سؤ سؤ سالن کان مٿي ملاڪا سلطنت (ملايا) تي راڄُ ڪيو. ان کان علاوه عرب واپاري ۽ انگريز راڄ ۾ چيني، تامل، پنجابي، پٺاڻ اچي رهيا .... ۽ انهن سڀني جي ٻولين جا لفظ ملئي ۾ آهن.
هن ٻوڙ جي تعريف ٿي سگهي ٿو اڄ جو ڪو نوجوان نه ڪري جن لاءِ ڪو به ڊش معنيٰ ان ۾ مسالا ئي مسالا هجن. عابده هي ٻوڙ انهن بنا ٺاهيو هو جيڪو اسان جڏهن ننڍا هئاسين ته اسان جي گهرن ۾ ائين ٺهندو هو.... فقط بصر، لوڻ ۽ ڳاڙهن مرچن تي. اڄ به سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ائين ٺهي ٿو.... گهٽ ۾ گهٽ ڪئڊٽ ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ ۽ واپڊا گيسٽ هائوس سکر جي بورچين ته ائين ٺاهيو هو جتي سال ڏيڍ اڳ منهنجو هفتو کن رهڻ ٿيو هو.
ماني بعد فون تي منهنجي خوش خير عافيت حفيظ جي سهري ... يعني عابده جي پيءُ سان به ٿي .... ۽ ڪجهه عرصي لاءِ آئون ماضيءَ جي دور ۾ هليو ويس. ڄڻ ڪالهوڪو ڏينهن هجي.... سال 1954 جڏهن سنڌي جا چار درجا پڙهي آئون مخدوم غلام حيدر هاءِ اسڪول هالا ۾ پهرين درجي ۾ داخل ٿيو هوس. انهن ڏينهن ۾ ان اسڪول ۾ انگريزيءَ جا ست درجا پڙهي مئٽرڪ ڏبي هئي.... رسيس ۾ ڇولا وٺي کائبا هئا .... پوءِ باقي ٽائيم اسڪول جي ميدان تي راند روند ۾ گذرندو هو. اسانکان ٽي سال سينيئر مخدوم امين فهيم، رسول بخش راهو وارا هوندا هئا ۽ انهن کان سال مٿي اسان جي پاڙي جو رهاڪو، عابده جي والد محمد علي متقي جو ٽولو هوندو هو. هالا ۾ نوي سيڪڙو ميمڻ هجڻ ڪري سڃاڻپ لاءِ ماڻهن جون Sub Castes به آهن.... جيئن ته گاجڻي، ڊُگا، آخوند، يونساڻي، موڏر، ڪنهاڙ .... ۽ اهڙي طرح محمد علي وارن جا ڏهه ٻارهن گهر..... شايد عبادت گذار هجڻ ڪري متقي سڏبا آهن. سندس ٻه چار پوڙها مائٽ: حاجي احمد، مير محمد (اهي پڪ عابده جي والده جا چاچا هئا) استو عبدالهادي ۽ سائين سراج متقي جهڙا ماڻهو مونکي پنج ئي وقت اسان جي پاڙي جي ’مسجد حافظ حيات‘ ۾ نظر ايندا هئا.
محمد علي ميمڻ (متقي) ۽ ٻين هن جي هم عمر شاگردن جا ابا ڏاڏا جيتوڻيڪ انگريزي تعليم کان اڻ واقف هئا.... هنن جو گهڻو واسطو ڪپڙي اُڻڻ، واڍڪي ڪم يا طِب سان هو ۽ اسانجو ڳوٺ هالا هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو جنهن ۾ اڃان لائيٽ به نه آئي هئي. پر مونکي حيرت ٿي ٿئي ته هن ڳوٺ جي ٻارن کي ڇا ته پڙهائي جو شوق هو.... هن اسڪول جي انيڪ شاگردن تعليم ۾ نالو ڪڍيو ۽ ڪيترائي مختلف ڪاليجن جا پرنسپال، يونيورسٽين جا وائيس چانسلر قابل ۽ Specialist ڊاڪٽر ۽ انجنئير ٿيا ۽ هاڻ انهن جو اولاد ته هر فيلڊ ۾.... ويندي فوج ۾ نالو پئدا ڪري رهيو آهي.... ڪيترائي برگيڊيئر رئنڪ جا آهن ۽ هالا جون ڪيتريون ئي ڇوڪريون آرمي ۾ ڪئپٽن ۽ ميجر رئنڪ تي آهن.
مون 1954ع جي ڳالهه پئي ڪئي يعني اڄ کان سٺ سال اڳ جي جڏهن اسان کان چار پنج سال وڏو هي محمد علي ميمڻ ۽ سندس ڪلاس ميٽ سائين وڏل شاهه، مسعود ارباب (چيف انجنيئر ٿيو)، عبدالقدوس علوي (NED يونيورسٽي جو وائيس چانسلر)، منور علي ارباب (يونائيٽيڊ بئنڪ جو صدر ٿيو) ۽ ٻيا شاگرد رسيس ۾ اسڪول جي ميدان تي ٽولو ٺاهي بيٺل نظر ايندا هئا. بقول محمد علي جي انهن سڀني جو ڪلاس ۾ پهريون نمبر کڻڻ جو مقابلو هوندو هو. محمد علي ۽ ٻيا ان وقت جا شاگرد تعليمي ميدان ۾ ڪاميابي ماڻڻ جو ڪريڊٽ سائين غلام رضا ڀٽو کي ڏين ٿا جيڪو ان وقت ان اسڪول جو هيڊماسٽر هو. هو بيحد قابل، محنتي ۽ سخت Discipline وارو ماڻهو ٿي گذريو آهي. انجنيئر محمد علي آڪٽوبر 1938ع ۾ حافظ احمد متقيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو. مئٽرڪ هالا جي اسڪول مان ڪرڻ بعد انٽر ڪراچيءَ جي سنڌ مدرسي مان ڪئي ۽ NED مان B.E سول انجنيئرنگ ۾ پوزيشن کنئي. ماسٽرس آمريڪا مان ڪئي. محمد علي جو ڪافي وقت پاڪستان جي مشهور آرڪيٽيڪٽ ڪمپني ”ظهير الدين پٺاڻ“ سان گذريو. پاڻ SITE جو چيف انجنيئر به ٿي رهيو ۽ اڄ به پروجيڪٽ ڊائريڪٽر جي حيثيت ۾ سول انجنيئرنگ جا مسئلا حل ڪندو رهي ٿو. سندس وڏي ڌيءَ ساجده کيس فالو ڪيو ۽ سول انجنيئرنگ ۾ B.E ڪئي، ٻي ڌيءَ عابده جنهن هينئر ٻوڙ رڌيو ڪامرس ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ پٽ شهباز ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان انٽر ڪرڻ بعد ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي ۾ انجنيئرنگ ڪئي ۽ وڏي عرصي کان لنڊن ۾ سافٽ ويئر انجنيئر آهي.