هڪ پوليس آفيسر سان سعيد آباد جو سير
بابا جي ڏينهن وارا من پسند ماڻهو اڄ منهنجي پيءُ وانگر هن جهان ۾ نه رهيا آهن پر انهن جي اولاد سان اڄ به ملاقات ٿيندي رهي ٿي. هتي فقط هڪ ، بابا جهڙي سادي طبيعت ۽ نيڪ اخلاق واري انسان مولانا عبدالوارث دَل جو ذڪر ڪرڻ چاهيندس جنهن جي بابا تمام گهڻي تعريف ڪندو هو. آئون به اڄ ڏينهن تائين اهڙن کي نه فقط اهم ۽ نيڪ انسان سمجھان ٿو، بلڪه عظيم سمجھان ٿو ۽ اهو ئي سوچيان ٿو ته هن جهڙن ماڻهن کي جَسُ هُجي جن گهٽ پگهار ۽ وڏي عيال هوندي به پنهنجن ٻارن کي اعليٰ تعليم جهڙو زيور ۽ اخلاق ڏنو. مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي وانگر سعيد آباد جي هن مولانا ماستر عبدالوارث دَل صاحب پنهنجن پٽن سان گڏ نياڻين کي به پڙهايو. هو مولانا عبيدالله سنڌي جو وڏو معتقد هو جنهن جڏهن کيس چيو ته ٻارن کي انگريزي پڙهائڻ ضروري آهي ته هن نه فقط سڀني ٻارن کي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي اعليٰ تعليم ڏياري پر وڏن ٻن ٻارن (نياڻين) کي تعليم ڏيارڻ بعد گهر ۾ ڇوڪرين جو اسڪول هلائڻ لاءِ پڻ چيو. هو هڪ عجيب نيڪ انسان هو جنهن کي مون شروع جي سالن بعد وري سندس زندگي جي آخري سالن ۾ ڏٺو جڏهن سالن جا سال جهاز هلائي، ولايت ۾ نوڪريون ڪري پنهنجي وطن جي مئرين اڪيڊمي ۾ پڙهائڻ آيس ۽ منهنجي رٽائرمينٽ ۾ يعني سٺ سال پورا ٿيڻ ۾ باقي ڪو هڪ سال وڃي بچيو هو. سائين عبدالوارث دَل صاحب هميشه وانگر مولانا عبيدالله سنڌي صاحب جي ڪيل قرآني تفسيرن ۽ ٻين ديني ڪتاب جا بنڊل مٿي تي رکي دڪانن ۽ گهرن ۾ ماڻهن تائين پهچايا ٿي.... هي ڪو هن ڪمائيءَ لاءِ نٿي ڪيو پر بقول اسانجي ڪتابن جي پبلشر علينواز گهانگهري ۽ سنڌ يونيورسٽي جي پروفيسر ڊاڪٽر يوسف پرديسيءَ جي ماستر عبدالوارث دَل صاحب جو اهو جهاد يعني (Mission) مِشن هئي.... هو پاڻ به عالم، نيڪ ۽ قرآن جي تعليم جو ڄاڻو هو ۽ هن جي زندگيءَ جي خواهش به اها ئي هئي ته گهر گهر ۾ قرآن جو علم پهچايو وڃي. گهر گهر ۾ ديني تعليم عام ڪئي وڃي.
هتي ڪجهه سٽون مولانا عبيد الله سنڌيءَ بابت لکڻ ضروري سمجھان ٿو جيئن اڄ جي نوجوانن کي اها ڄاڻ رهي ته هن سنڌي نه هجڻ جي باوجود سنڌ سان واسطو رکيو... هو ڪنهن پير، شاهه، گادي نشين جو فرزند نه هو جنهن جي ماڻهن سندس وڏن ڪري ادب، عزت ۽ فرمانبرداري ڪئي ٿي.... هو ته رام سنگهه زرگر نالي هڪ سک جو پٽ هو جنهن اسلام قبول ڪري ديني تعليم حاصل ڪئي ۽ اسلام جو پيغام ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهچايو...... دهلي، لکنؤ، بڙودا کان افغانستان روس تائين... ۽ هن پنهنجي زندگيءَ جو چڱو حصو ماستر عبدالوارث دَل جي ڳوٺ ”سعيد آباد“ ۾ پڻ گذاريو جتي پير جھنڊو ڳوٺ ۾ ”دارلارشاد“ نالي مدرسي جي خذمت ڪئي. اسان جي حڪومتن جي ڪاهلي آهي نه ته هي مدرسو اڄ قاهري ۽ ڪوالالمپور جهڙي اسلامي يونيورسٽي هجي ها.
مولانا عبيدالله سنڌي سيالڪوٽ جي اُپل کتري سک فئملي ۾ 10 مارچ 1872ع تي ڄائو. سندس ڄمڻ کان 4 مهينا اڳ سندس والد گذاري ويو. ڏاڏي ۽ پوءِ ناني کيس نپائي وڏو ڪيو. اسڪول ۾ هو ته هن کي ”تفت الهند“ نالي هڪ ڪتاب ڪنهن هندو دوست پڙهڻ لاءِ ڏنو. اهو ڪتاب هندو مان مسلمان ٿيل هڪ اسڪالر ”مولانا عبيدالله مالرڪوٽلا“ جو لکيل آهي. هن ڪتاب ۽ ان بعد ڪجهه ٻين.... جهڙوڪ ”تقويت الايمان“ ۽ ”احوال الآخرين“ مولانا عبيدالله سنڌيءَ جي ذهن تي وڏو اثر ڇڏيو ۽ پنڌرهن ورهين جي ڄمار ۾ سن 1887ع ۾ هو مسلمان ٿيو. ان ئي سال هو سيالڪوٽ کان سنڌ آيو جتي حافظ محمد صديق ڀَرچونڊيءَ جو شاگرد ٿي رهيو...... ان بعد دين پور ۾ مولانا غلام محمد کان ديني تعليم حاصل ڪئي ۽ پوءِ ”دار العلوم ديوبند“ ۾ داخلا ورتي جتي فقه، حديث، تفسير ۽ ٻين مذهبي مضمونن جي تعليم ورتي. 1891ع ۾ اتان گرئجوئيٽ ٿيڻ بعد هو سڌو سکر آيو جتي امروٽ شريف ۾ مولانا محمد صديق ڀرچونڊي جي نظر هيٺ.... ۽ ان جي وفات بعد مولانا تاج محمد امروٽي سان گڏ ٻارن کي پڙهائڻ لڳو.... 1901ع ۾ شاديءَ بعد مولانا عبيدالله سنڌي سعيد آباد جي پير جھنڊو ڳوٺ ۾ آيو جتي هن دارلارشاد نالي مدرسو قائم ڪيو ۽ لڳاتار ست سال رهيو. ان بعد هو وري ديوبند هليو ويو. ان بعد هن حڪيم اجمل خان ۽ ڊاڪٽر انصاريءَ سان گڏ دهليءَ ۾ پڻ ڪم ڪيو. پوءِ ڪيترا سال هو ترڪي، روس، افغانستان ۽ ٻين ملڪن ۾ اسلام جي تبليغ ڪندو رهيو ۽ ”تحريڪ ريشمي رومال“ ۾ به حصو ورتو. مولانا صاحب هڪ عرصو مديني ۾ به رهيو ۽ وچ وچ ۾ سنڌ جي شهرن: سکر، سعيد آباد ۽ ٻين ۾ به ايندو رهيو.... هي اهو دور هو جڏهن مولانا عبدالوارث جوان هو ۽ عبيدالله سنڌيءَ جو معتقد هجڻ ڪري هن سان ملندو رهيو ٿي. مولانا عبيدالله سنڌيءَ 1944ع ۾ وفات کان اڳ ماستر عبدالوارث دَل کي اها تلقين ڪئي ته هو ٻارن کي انگريزي پڙهائي ۽ اها ڳالهه پڻ ذهن نشين ڪرائي ته مسلمانن لاءِ دين سان گڏ جديد سائنسي علم حاصل ڪرڻ پڻ ضروري آهي.
مٿي لکي آيو آهيان ته ماستر عبدالوارث دَل صاحب منهنجي پيءُ جو هم عمر هو ۽ سندن وڏي نياڻي ٻار منهنجي عمر جي لڳ ڀڳ هوندي. هي اهو زمانو هو جڏهن ماستر عبدالوارث جي ڳوٺ ”خدا بخش دَل“ (سعيد آباد کان 15 ڪلوميٽر) ۾ ته ڇوڪرين جو هاءِ اسڪول نه هو پر سعيد آباد يا هالا ۾ به نه هو.... سنڌي مسلمانن ۾ ان وقت به تعليم حاصل ڪرڻ جي ايڏي سجاڳي نه هئي جو ڇوڪريون ته ڇا ڪيترن گهرن جا ڇوڪرا به وڌيڪَ تعليم حاصل ڪرڻ ۾ نه دلچسپي وٺندا هئا ۽ نه ضرورت محسوس ڪندا هئا. جن ڏينهن ۾ آئون هالا جي هاءِ اسڪول ۾ آيس ته ان سال اسانجي شهر جي پوسٽ آفيس جي پنجابي پوسٽ ماسٽر جي ڌيءَ پهريون ٻار هو جنهن اسان جي يعني ڇوڪرن جي اسڪول ۾ داخلا ورتي. اسان جي شهر جي سنڌي سرڪاري ڪامورن توڙي سکين ستابن جون نياڻيون به انگريزي نه پڙهنديون هيون... پڙهن به ڇا جڏهن ته ان وقت نه اسان جي شهر هالا ۾ گرلس اسڪول هئو ۽ نه وري اڄ واري ضلعي شهر مٽياريءَ ۾. حيدرآباد شهر ۾ البت هئا جيڪي هندستان جي ورهاڱي کان گهڻو اڳ انگريزن جي ڏينهن ۾ انگريزن ۽ سنڌي هندن ٺهرايا هئا. اڄ اهو ٿو سوچجي ته سائين عبدالوارث دَل صاحب کي شاباس هجي جنهن مولوي ٿي ڪري پنهنجي سڀني ٻارن خاص ڪري نياڻين کي به انگريزي پڙهائي. جيتوڻيڪ هو فقط هڪ گهٽ پگهار وارو ماستر ماڻهو هو.... ڪنهن وڏي ماڻهوءَ جو نه پر هڪ هاريءَ جو پٽ هو..... پاڻ سائين عبدالوارث توڙي هن جو اولاد پنهنجي ڏاڏي محمد صالح دَل لاءِ اهو ٻڌائيندي عار نه محسوس ڪندا آهن ته هو هڪ ڪڙمي هو جنهن زمين ٽڪرو پاڻ ئي کيڙيو ٿي ۽ پاڻ ئي پوکيو ٿي.
ماستر عبدالوارث دَل کي ڇهه نياڻين بعد ٽي پٽ ٿيا. هن جي وڏين نياڻين: حسن بانو ۽ ذوليخا جيئن ئي سعيد آباد مان پرائمري تعليم مڪمل ڪئي ته هن کين حيدرآباد جي ميران اسڪول ۾ داخل ڪرايو ۽ اتي ئي هاسٽل ۾ رکيو.... اهڙي طرح ٻين نياڻين کي پڻ. ميران اسڪول بعد هنن مڙني حيدرآباد جي زبيده گرلس ڪاليج ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ مان تعليم حاصل ڪئي. وچ ۾ پئسي جي تنگي ڪري وڏين ٻن ڌيئن کي ڪجهه عرصي لاءِ پڙهائي ڇڏرائي ماستري به ڪرائي ۽ پاڻ به رٽائرمينٽ کانپوءِ مولانا عبيد الله سنڌي جي تفسير جا جُلد ۽ ٻيا اسلامي ڪتاب ڇپرائي وڪڻڻ لڳو. پاڻ ڪڏهن ڪڏهن سنڌ يونيورسٽي ڪئمپس ۾ پروفيسر يوسف پرديسي جي گهر اچي رهندو هو. انهن ڏينهن ۾ پرديسي صاحب ليڪچرار هو. هي مضمون لکڻ دوران پرديسيءَ کان پڇڻ تي هن مولانا عبدالوارث کي ياد ڪندي چيو ته هو ڇا ته نيڪ ۽ ايماندار ماڻهو هو. ”الطاف! مون مولانا عبدالوارث دَل جهڙو محنتي ماڻهو زندگي ۾ نه ڏٺو.“
پرديسي جهڙي شخص کان، جيڪو پاڻ به ’سيلف ميڊ‘ ۽ ’هارڊ ورڪنگ‘ ماڻهو سڏيو وڃي ٿو... ٻئي لاءِ اهڙا رمارڪ ٻڌڻ وڏي ڳالهه آهي.... هن چيو ته: ”اڄ به سائين عبدالوارث جن هن جي اکين اڳيان ڦري رهيا آهن. هو مٿي تي پٽڪو ٻڌندا هئا، ان مٿان ڪتابن جي وڏي هڙ رکي مختلف آفيسن ۽ دڪانن تي ماڻهن وٽ پهچي ويندا هئا. پوءِ ڪي کيس ڪتابن جي قيمت ڏيندا هئا ته ڪن وٽ پئسو نه هوندو هو ته ماستر صاحب کين مفت ۾ ئي ڪتاب ڏئي ڇڏيندو هو.“
سائين عبدالوارث سن 1922ع ۾ ڳوٺ ”خدا بخش دَل“ ۾ جنم ورتو. سنڌي فائنل پڙهي هو باگراڻي ڳوٺ ۾ ماستر ٿيو. کين ٻه ڀائر هئا: مٺا خان جيڪو سعيد آباد ۾ درزي هو ۽ ٻيو محمد هاشم جنهن کي شهدادپور ۾ ڪپڙي جو دڪان هوندو هو. سائين عبدالوارث جا مڙئي ٻار ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ پروفيسر ٿيا. سندن پهرين ٻار حسن بانوءَ پوليـٽيڪل سائنس ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ ٽيچنگ ۾ رهي ۽ ٻيو نمبر ڌيءَ پروفيسر ذواليخا ڪيمسٽري سبجيڪٽ ۾ M.Sc ڪري سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ئي پڙهايو. ٽيون نمبر خيرالنساءِ بئنڪنگ ۾ آهي ۽ اڄ ڪلهه شايد حيدرآباد ۾ ائگريڪلچر بئنڪ جي مئنيجر ۽ ائڊيشنل ڊائريڪٽر آهي. ان بعد ڊاڪٽر رضيه سلطانا حيدرآباد جي مينٽل اسپتال جي انچارج ميڊيڪل آفيسر آهي ۽ پنجون نمبر ڌيءَ جنهن فارميسي سبجيڪٽ ۾ ايم. فل ڪئي آهي اها مهراڻ يونيورسٽي ۾ نوڪري ڪري ٿي. کين هڪ ٻي به ڀيڻ هئي جيڪا ننڍي هوندي گذاري وئي.
پوليس ڊپارٽمينٽ جو ڊي آءِ جي ولي الله دَل ڇهن ڀيڻن بعد ڄائو جنهن بعد حماد الله دل آهي جنهن ڪمپيوٽر انجنيئرنگ ۾ B.E ڪئي آهي ۽ آخري ٻار عبدالقادر دَل جيڪو ايريگيشن ڊپارٽمينٽ ۾ آهي ان مهراڻ يونيورسٽيءَ مان سِول ۾ بي. اي ڪئي هئي.
هڪ ڳالهه آهي ته غربت ۾ رهي ڪري هر ٻار خوب محنت ڪئي ۽ پڙهائيءَ ۾ نالو روشن ڪيو. منهنجو گهڻو واسطو ولي الله دَل سان رهي ٿو جو هن کي منهنجيون لکڻيون ۽ مونکي هن جون ڳالهيون وڻنديون آهن. سعيد آباد ۾ سندن اباڻي گهر ڀرسان ٺهيل آڳاٽي ٽن قبن واري ڪلهوڙن جي دور جي مسجد ۽ سندس والد صاحب جي گهر ۾ قائم ڪيل مدرسو ۽ عبيد الله سنڌي لئبرري ڏسڻ لاءِ اسان ٻن ٽن سالن کان پروگرام ٺاهي رهيا هئاسين. هينئر جڏهن منهنجو سنڌ يونيورسٽي ۽ حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول ۾ اچڻ ٿيو ته خبر پيئي ته ولي الله به نه فقط حيدرآباد ۾ ئي آهي پر موڪل تي پڻ آهي. سو فون ڪري چيومانس ته موقعو سٺو آهي هلو ته سعيدآباد هلون. سعيدآباد هلندي هو پنهنجي فئملي جون مٿيون ڳالهيون ٻڌائيندو هليو ته ڪهڙو ڀاءُ ڇا پڙهيو ته ڪهڙي ڀيڻ ڇا پڙهي.
ولي الله ڇهن ڀيڻن بعد پهريون پٽ ٻار هو پر اسان جي سنڌ جي روايتن موجب کيس سندس والد مولانا عبدالوارث صاحب لاڏلو بنائڻ بدران هن کي ۽ هن بعد باقي ڀائرن کي سخت ڊسيپلين واري زندگيءَ ۾ رکيو ۽ کين به ڀيڻن وانگر سائنسي تعليم ۽ دين جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي تلقين ڪندو رهيو. ولي الله 21 آڪٽوبر 1961ع تي جنم ورتو. سندس والد کيس ڊاڪٽري پڙهائي ۽ هو لياقت ميڊيڪل يونيورسٽي ڄامشورو مان ايم بي بي ايس ڪرڻ بعد اتي ئي فارماڪالاجي جو سال کن ليڪچرار ٿي رهيو جنهن دوران هن سول سروس جي امتحان جي تياري ڪئي ۽ ان ۾ ڪامياب ٿيڻ بعد هن کي 1990 ۾ پوليس کاتي ۾ رکيو ويو. پهريان ٻه چار سال هو ملتان ۽ پنجاب جي ٻين شهرن ۾ رهڻ بعد 1995ع ۾ يونائيٽيڊ نئشن طرفان ’هائتي‘ ۾ رکيو ويو. منهنجي خيال ۾ هي اهي ڏينهن هئا جڏهن آفريڪا ۾ رهندڙ ڊاڪٽر تميز جوڻيجي (اکين جي سرجن)، ولي الله دَل ۽ ٻين ڪيترن ئي نيٽ تي سنڌي اخبار ڪاوش پڙهندڙن سان منهنجو اي ميل ذريعي رابطو ٿيو هو... جيڪي اخبار ۾ منهنجو ڪالم پڙهي مونکي خط لکندا هئا.... خاص ڪري آفريڪا کنڊ ۽ ڏکڻ آمريڪا جي مختلف ملڪن: برازيل، ڪولمبيا، ڪيوبا، جئميڪا ۽ ٻين ٻيٽن تي رهندڙ سنڌي.
’هائتي‘ ڪئريبين سمنڊ جي هڪ ٻيٽ هسپانيولا جو هڪ حصو آهي ۽ ڪيوبا ٻيٽ جي ڀرسان آهي. اسان وٽ پاڪستان ۾ ڪرڪيٽ جي رانديگرن ڪري ’ٽرنيڊاڊ‘ ۽ ’ٽباگو‘ ٻيٽ ۽ فڊل ڪاسٽرو ۽ سگارن ڪري ’ڪيوبا‘ ٻيٽ مشهور آهي. پاڻيءَ جي جهاز رستي آمريڪا ويندي جيئن ئي ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙجي ٿو ته ڏکڻ آمريڪا جي اوس پاس وارو سمنڊ ڪئريبين شروع ٿئي ٿو جيڪو دراصل ’ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ‘ جو هڪ ننڍڙو حصو آهي جيئن اسان وارو (يعني ڪراچي، گوادر، عدن، ممبئي وارو) عربي سمنڊ ’هندي وڏي سمنڊ‘ جو حصو آهي. ڪئريبين سمنڊ جا ڪيترائي ٻيٽ مشهور ۽ سهڻا آهن جهڙوڪ: برمودا، بهاما وغيره. بهرحال ان سمنڊ ۾ هڪ چئن ٻيٽن جو جھڳٽو ائنٽيليز (Great Antilles) ٿو سڏجي جنهن ۾ ڪيوبا، هسپانيولا، جئميڪا ۽ پورٽوريڪو ٻيٽ اچي وڃن ٿا. ڪرسٽافر ڪولمبس جڏهن 1492 ۾ پنهنجي پهرين سامونڊي سفر تي انڊيا بدران ڀلجي آمريڪا کان وڃي نڪتو هو ته هسپانيولا سندس پهرين منزل بڻي جتي اچي هن ٺڪاءُ ڪيو هو. هن ٻيٽ هسپانيولا جو سمجھو ته چوٿو حصو کن جنهن تي فرينچن جو قبضو هو ”هائتي“ ملڪ سڏجي ٿو. باقي وڏو حصو جنهن تي اسپيني ماڻهن جي حڪومت رهي ”ڊومنيڪن ريپبلڪ“ سڏجي ٿو. هن پاسي جا ٻيٽ موسم ۽ کاڌي پيتي جي شين کان مالا مال آهن. هائتي ۾ به سڀ ڪجهه آهي پر افسوس جو کيس آزادي ملڻ بعد سندس مقامي سياستدانن هن سهڻي ٻيٽ نما ملڪ جي هڻي ڀينگ ڪري ڇڏي آهي. غربت ۽ جھيڙن جھٽن ڪري اڪثر يونائيٽيڊ نئشن طرفان مختلف ملڪن جي پوليس کي هتي امن امان رکڻ لاءِ گهرايو وڃي ٿو. ولي الله دل صاحب جي به ڪجهه عرصي لاءِ هن ملڪ ۾ ڊيوٽي لڳائي وئي جتان موٽڻ بعد هو سال کن نانڪاڻا صاحب ۾ رهيو. 1996ع کان 1998 تائين اسلام آباد ۾ ۽ بعد ۾ هو دادو، ٺٽي ۽ گھوٽڪي ۾ S.P رهيو. ان کان پوءِ هن کي هڪ دفعو وري يونائٽيڊ نئشن جي ڊيوٽي سونپي وئي ۽ هن ڀيري آمريڪا بدران آفريڪا جي هڪ ملڪ لائبيريا ۾ کيس ٻه سال (2004ع کان 2006ع تائين) رکيو ويو.
لائيبيريا اولهه آفريڪا جو ملڪ آهي جنهن جي چوڌاري ائٽلانٽڪ سمنڊ آهي. آفريڪا کنڊ جو ساڄو پاسو جيڪو ننڍي کنڊ جي سامهون آهي ۽ ڪينيا، سوماليا ۽ موزمبق جهڙا ملڪ اچي وڃن ٿا آفريڪا جو اوڀر وارو پاسو سڏجي ٿو. اسان واري پاسي اوڀر آفريڪا آهي جنهن کي هندي وڏو سمنڊ ڇهي ٿو جيڪو انڊيا بنگلاديش تائين آهي. لائيبيريا جا پاڙي وارا ملڪ آهن سيراليون، گني ۽ آئوري ڪوسٽ. لائيبيريا ڪو سکيو ستابو يا امن وارو ملڪ نه رهيو آهي. دو نمبري ۽ ٺڳ قسم جا ڪم اڄ به هن ملڪ ۾ جام هلن ٿا. اسان جهاز هلائڻ وارا ماڻهو لائبيريا کان ان ڪري واقف آهيون جو دنيا جا اهي جهاز جيڪي ناڪارا آهن يعني جن ۾سلامتي جو عنصر گهٽ آهي يا جهاز جا اهي مالڪ جيڪي ٺڳ آهن ۽ ٽئڪس نٿا ڏيڻ چاهين اهي پنهنجا جهاز هن ملڪ ۾ اچي رجسٽرڊ ڪرائين ٿا. ان ڪري هر سياڻو جهازي لائبيريا ۾ رجسٽرڊ ٿيل جهاز هلائڻ کان پاسو ڪري ٿو توڙي کڻي گهڻي پگهار جي آفر ٿئي ٿي.
لائبيريا کي آمريڪن 1820 ۾ پنهنجي قبضي ۾ ڪيو ۽ آمريڪا ۾ آزاد ڪيل حبشي (آفريڪي) غلامن کي آزاد ڪرڻ بعد انهن کي لائبيريا ۾ رکيو ويو ٿي. 1847 ۾ هن ملڪ ۾ آمريڪا نموني جي حڪومت ٺاهي وئي ۽ گادي جي شهر جو نالو آمريڪي پنجين صدر جيمس مونرو تان مونروويا رکيو ويو. 150 سالن جي راڄ بعد ملڪ ۾ فوجي انقلاب آيو. پر ان بعد ويتر معاشي حالتون بدتر ٿي ويون. ٻن سِول جنگين ۾ اٽڪل ڇهه لک کن ماڻهو مري چڪا آهن ۽ امن امان قائم رکڻ لاءِ هن ملڪ ۾ هر وقت يو اين او مختلف ملڪن جي فوج ۽ پوليس رکندي اچي. اسان واري DIG ولي الله کي به ان سلسلي ۾ UN جي چوڻ تي پاڪستان حڪومت ٻن سالن لاءِ 2004ع کان 2006ع تائين لائبيريا ۾ رکيو. لائبيريا کان موٽڻ بعد هو ڪوئٽيا، لاهور ۽ ڪراچي، سکر هاءِ وي پوليس ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪندو اچي. اڄ ڪالهه موڪل تي هجڻ ڪري هن سان گڏ سندس ڳوٺ سعيد آباد ۾ سندس اباڻو گهر ۽ سندس والد صاحب طرفان کوليل مدرسو ڏسڻ جو موقعو ملي ويو. دراصل جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته ولي الله جي ڏاڏي محمد صالح دَل جو ڳوٺ ”خدا بخش دَل“ هو پر پوءِ سندس والد ماستر عبدالوارث اتان لڏي سعيد آباد اچي رهيو جتي ولي الله جو نانو ميان محمد خان قريشي رهيو ٿي. ولي الله جو وڏو مامو شمس الهدا قريشي جيڪو سانگھڙ جو وڏو وڪيل ٿي رهيو اهو 1981ع ۾ گذاري ويو .... باقي ٻن مامن مان ظفر قريشي ائگريڪلچر بئنڪ جو ڊائريڪٽر ٿي رٽائرڊ ٿيو ۽ شهريار قريشي انگلنڊ جي شهر مانچسٽر ۾ انجنيئر هوندو هو.
ولي الله مٿي بيان ڪيل ملڪن کان علاوه آمريڪا (USA) ۽ ترڪي ۾ فارين اسٽڊي ٽوئر جي سلسلي ۾ رهي چڪو آهي. ولي الله مون سان جن دوستن جو اڪثر ذڪر ڪندو آهي اهي آهن واصف علي ميمڻ (آصف علي زرداري جو ڪزن) جيڪو بيسٽ گرئجوئيٽ رهيو آهي ۽ اڄ ڪلهه حيدرآباد ۾ ڪليڪٽر ڪسٽمس آهي.
• ڊي آئي جي نجف علي مرزا..... جنهن جو ذڪر ”ايران ڏي اڏام“ سفرنامي ۾ ڪري چڪو آهيان.
• عبدالڪريم نوراني صاحب جو فرزند خالد نوراني جيڪو ڪيترا سال ”ڪرزما“ نالي هڪ سنڌي ڊائجسٽ ڪڍندو رهيو. اڄ ڪلهه هو پاڪستان طرفان پولنڊ ۾ سفير آهي.
• سعيد آباد جو ولي محمد سمون ۽ احسان علي عمراڻي جيڪو 30 سالن کان مديني ۾ آهي ۽ ڪپڙي جو ڪاروبار ڪري ٿو.
• ولي الله جي دوستن ۾ سندس ماسات شاهه زمان شاهه به آهي جيڪو PIA ۾ هو پر هاڻ زمينداري ڪري ٿو. شاهه زمان غوث علي شاهه جو فرزند آهي ۽ سندس وڏو ڀاءُ بچل شاهه سعيد آباد جو چيئرمين پڻ ٿي رهيو آهي.
• ڊاڪٽر نثار عباسي.... اڄ ڪلهه ڪنڊيارو جو سينيئر ميڊيڪل آفيسر آهي.
ولي الله کي ٽي ٻار آهن. وڏو ٻار ڌيءَ حفصه ميڊيڪل جي آخري سال ۾ آهي. ان بعد پٽ صبغت الله ”اي“ ليول ڪري رهيو آهي ۽ ننڍي ڌيءَ ثوبيا ”او“ ليول جي شاگردياڻي آهي.