سنڌ يونيورسٽي جي ٻن اپاهج شاگردن سان ملاقات
پروفيسر محمد يوسف جيڪو نه فقط سنگت ۾ پر سڄي يونيورسٽي ۾ ”پرديسي“ لقب سان ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو بيحد محنتي انسان آهي ۽ هو نه فقط ذهين شاگرد هو پر قابل استاد پڻ ٿيو. سندس جنم 5 مئي 1947ع تي ’ڳوٺ جيئندل ڪوٽ‘ ۾ ميوو خان مڱڻيجو جي گهر ۾ ٿيو. سندس والد پوليس کاتي ۾ ملازم هو. منهنجي پڇڻ تي هن ٻڌايو ته هن جي تعليم پويان سندس والده جي وڏي contribution آهي جو والد صاحب سرڪاري نوڪري ۾ هجڻ ڪري ڪڏهن ڪٿي بدلي ٿيندو رهيو ٿي ته ڪڏهن ڪٿي.
محمد يوسف پرديسيءَ پرائمري تعليم مٽياريءَ ۾ حاصل ڪرڻ بعد حيدرآباد اچي نور محمد هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي جتان 1968ع ۾ مئٽرڪ ڪيائين جنهن بعد انٽر ۽ B.A مسلم ڪاليج (حيدرآباد) مان ڪيائين ۽ پهرين M.A پوليٽيڪل سائنس ۾ ان بعد پبلڪ ائڊمنسٽريشن ۾ ڊپلوما سنڌ يونيورسٽيءَ مان ڪيائين..... نوڪريءَ جي شروعات 1976ع ۾ ليڪچرار جي حيثيت ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ شروع ڪئي. پاڻ 2007ع ۾ پروفيسر جي حيثيت ۾ رٽائرمينٽ ورتائين جنهن دوران 16 سال کن پبلڪ ائڊمن ڊپارٽمينٽ جو چيئرمين به ٿي رهيو ته ڪجهه عرصو ڪنٽرولر به رهيو.
سندس گهر واري ڊاڪٽر ياسمين پڻ سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهائي ٿي. پاڻ پوليٽيڪل سائنس ۾ ايم اي سنڌ يونيورسٽي مان ۽ 2010ع ۾ پي ايڇ ڊي ڪراچي يونيورسٽيءَ مان ڪئي. ڊاڪٽر ياسمين جو تعلق مورو شهر سان آهي ۽ سينيٽر ڄام قرار جي ڀاڻيجي ٿئي. سندس ٻارن: ٽن ڌيئن: ساران (ڊاڪٽر)، نثار (فارماسٽ)، هاجره ۽ هڪ پٽ علي رضا سان پڻ رات جي ماني تي ملاقات ٿي.
پروفيسر يوسف پرديسي جو گهر يونيورسٽي جي ڪئمپس ۾ اندر هجڻ بدران يونيورسٽي واري مين روڊ جي ٻئي پاسي ان سوسائٽي ۾ آهي جيڪا سنڌ يونيورسٽي جي ملازمن (Employers) جي سڏجي ٿي. اڄ کان ڏهه سال اڳ هي علائقو يعني هيءَ سوسائٽي ويران هئي. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ گهر هو. اسانجو هڪ مائٽ نجف علي مرزا هتي اچي رهيو هو جنهن سان ملڻ ويو هوس. هن سوسائٽيءَ جو پلاننگ سسٽم ۽ location مونکي ايڏو ته متاثر ڪيو جو مون پنهنجي هڪ ڪالم ۾ هن سوسائٽي جي تعريف لکي هئي ته هن جو هر هڪ 600 والن جو پلاٽ ٽن طرفان کان کليل آهي ۽ هن ۾ پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو ئي رهندا جو هي پلاٽُ يونيورسٽي جي پڙهائيندڙ کي ئي مليا آهن. اهي جي وڪڻندا ته انهن جي جاءِ تي به اهي ئي ايندا جن جو يا انهن جي اولاد جو تعليم سان واسطو هوندو. ان وقت منهنجي ان ڪالم تي ڪيترن پڙهندڙن اها ٽيڪا ٽپڻي ڪئي هئي ته هيءَ سوسائٽي ڪامياب نه ويندي جو هتي پاڻيءَ جو مسئلو آهي ۽ يونيورسٽي ويجھي هجڻ ڪري ”جئي سنڌ“ جا شاگرد ماحول کي خراب ڪري رکندا.... پر اڄ ڏسان پيو ته اها سڄي گهرن سان ڀرجي وئي آهي.... سهڻا سهڻا بنگلا، پڪا رستا، پارڪ ۽ مين روڊ تي دڪان.... رات جو ساڍي يارهين بجي اسان ماني کائي موٽياسين پئي ته ان وقت به ڪجهه دڪان کليا پيا هئا ۽ ڪافي رونق هئي. مرتضيٰ سيال جنهن جي ڪار ۾ آئون هوس ان ٻڌايو ته شهر ۾، خاص ڪري قاسم آباد جهڙن علائقن ۾ حالتون صحيح نه هجڻ ڪري ڪيترائي پڙهيل لکيل ماڻهو هيڏانهن هليا آيا آهن ۽ باقي بچيل پلاٽن جا اگهه آسمان سان ٿا ڳالهيون ڪن.
هونءَ به منهنجي خيال ۾ جيڪي سنڌ يونيورسٽي، مهراڻ يونيورسٽي ۽ ڄامشورو جي ٻين ادارن ۾ ڪم ڪن ٿا انهن لاءِ پنهنجي اداري جي ويجھو رهائش اختيار ڪرڻ وقت جي بچت ۽ سهولت آهي.... هو پري کان اچڻ ۽ شهر جي ٽرئفڪ جئم جي ٽينشن کان بچيل رهن ٿا. انگريزن جي خاص چوڻي آهي ته: One must live nearst to his/her job.
آخري ڏينهن سنڌ يونيورسٽي ڇڏڻ وقت پروفيسر پرديسي جي ڊرائيور سپر هاءِ وي جي ڪپر وٽ مهراڻ يونيورسٽي جي ملازمن جي سوسائٽي پڻ ڏيکاري. هن جي پڻ ڪافي سٺي پلاٽنگ نظر اچي رهي آهي ۽ لوڪيشن جي خيال کان اها اڃان به بهتر آهي. دل ۾ مون سوچيو ته هن هنڌ تي رهڻ وارن لاءِ هڪ طرف ڄامشوري ۽ پيٽارو جهڙي بهتر آب هوا آهي .... در اصل هن پاسي اونهاري جون راتيون وڏي نعمت آهن ۽ ٻئي پاسي هتي جا رهندڙ جڏهن چاهين آساني سان بس ذريعي حيدرآباد توڙي ڪراچي پهچي سگهن ٿا.... هتي ڪجهه فارين جا شاگرد به نظر آيا جيڪي شايد مهراڻ يا سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهندا هجن ۽ اندر هاسٽلن ۾ رهائش جي کوٽ ڪري هو ٽولن ۾ هتي جي ٺهيل گهرن ۾ رهن ٿا.
بهرحال سنڌ يونيورسٽي ۾ ليڪچر ڏيڻ ۽ ٻه ڏينهن اندر ۽ ٻاهر جو ماحول ڏسي اهو محسوس ٿيو ته حالتون اهڙيون به خراب ناهن جيڪي سنڌ يونيورسٽي بابت ولايت ۾ Portray ڪيون وڃن ٿيون.... گهٽ ۾ گهٽ مونکي ته نه لڳيون.... ڪيترن هنڌن تي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا ميڙاڪا نظر آيا جيڪي سينٽرل لئبرري يا ٻين عمارتن ڏي اچي وڃي رهيا هئا. ڪيترائي ته معذور شاگرد به نظر آيا جن مان ڪجهه ته منهنجي ليڪچر ۾ به ويٺل هئا. هڪ سان گڏ فوٽو ڪڍرائڻ وقت هن ٻڌايو ته هن جو نالو محراب علي ناپر آهي ۽ سنڌيءَ ۾ بي. اي آنرس ڪري رهيو آهي.
محراب 15 فيبروري 1988ع تي سُعد الله ناپر نالي ڳوٺ ۾ ڄائو جتي پرائمري تعليم حاصل ڪرڻ بعد مئٽرڪ ۽ انٽر ڀر واري ڳوٺ ”لڪي غلام شاهه“ مان ڪيائين. لڪي غلام شاهه ٽائون شڪارپور ضلعي ۾ آهي جيڪو شڪارپور کان 17 ڪلوميٽر ۽ ڳوٺ سعد الله ناپر کان 7 ڪلوميٽر آهي. محراب علي اڄ ڪلهه سنڌ يونيورسٽي جي علامه اقبال هاسٽل جي روم نمبر 36 ۾ رهي ٿو جتان هو ويل چيئر ذريعي پنهنجي ڊپارٽمينٽ ۾ اچي ٿو. هن ٻڌايو ته هو ننڍو هو ته هن کي پوليو ٿي پيو. محراب جهڙن نوجوانن کي ٿو ڏسجي ته افسوس ٿو ٿئي ته هنن اهڙي ملڪ ۾ جنم ورتو جنهن ۾ هن ماڊرن دور ۾ به پوليو، ٽائيفائيڊ ۽ مليريا جهڙين بيمارين جا جراثيم اڃان موجود آهن ۽ اسانجي حڪومتن جي نا اهلي ڪري انهن بيمارين تي ڪنٽرول نه ٿي سگهيو آهي ۽ ملڪ جا معصوم ٻار جن جو ان ۾ ڪو ڏوهه ناهي ههڙين بيمارين ۾ ڦاسيو پون. پوليو ته اهڙي بيماري آهي جنهن جو ڪو علاج ئي ناهي ۽ هن ۾ جسم جو ڪو عضوو خاص ڪري ٽنگ سڪيو وڃي ۽ ٻار ويچارو ننڍي هوندي کان جڏو ٿيو پوي.
پوليو جي بيماري جنهن جو سڄو نالو Poliomyelitis آهي پوليو وائرس نالي جراثيمن ذريعي لڳي ٿي. اهي جراثيم وات ذريعي انسان جي جسم ۾ داخل ٿين ٿا ۽ آنڊي ۾ ديرو ڄمائين ٿا ۽ ٽئاليٽ ذريعي ٻين تائين پهچن ٿا. آئون رڳو پنهنجي ملڪ ۾ پنهنجي صوبي سنڌ جو ٿو سوچيان ته اسان گذريل اڌ صديءَ ۾ اڳيان وڌڻ بدران پٺتي هليا ويا آهيون. منهنجي عمر جي ماڻهن کان توهان پڇندائو ته هو توهانکي پنهنجي ڳوٺ جي گهٽين مان وهندڙ نالين بابت ٻڌائيندا ته اڄ کان سٺ پنجهٺ سال اڳ جڏهن اسين پنج ڇهه سالن جا ٻار هئاسين ته اهي ناليون صاف پاڻي.... يعني وهنجڻ يا هار وير يا مينهوڳي جي ڏينهن ۾ مينهن جو پاڻي نيڪال ڪرڻ لاءِ هونديون هيون. هر گهر ۾ سنداس هوندو هو. ڏهين يارهين بجي ڌاري.... جڏهن ٻار اسڪول ۾ هوندا هئا ۽ مرد ماڻهو پنهنجن ڪمن بلي، ته ان وقت ڀنگياڻيون گهرن جو ٽئاليٽ کڻي وينديون هيون. وڏن شهرن: ڪراچي، حيدرآباد ۾ شئنڪ سسٽم ٿيو ته ان جي نيڪال (Sewage) لاءِ زمين دوز گٽر سسٽم ٺاهيو ويو. وقت گذرڻ تي اسان جي ڳوٺن جي ماڻهن پنهنجا ڪچا گهر ڊاهي شهرن وانگر پڪا گهر ٺاهيا ۽ انهن ۾ ڪموڊ هڻائي شهرن جهڙو شئنڪ سسٽم ته ٺهرايائون پر انهن لاءِ گٽر ٺهرائڻ بدران اهي کُليل تانگهيون ناليون استعمال ڪرڻ لڳا جيڪي مينهن جي پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ آهن. اها پرئڪٽس وقت سان گڏ ايڏو وڌي وئي آهي جو سنڌ جي هر ڳوٺ جي ڪنهن به گهٽيءَ ۾ وڃي ڏسو ته اتي جون ناليون انساني فضلي (ڪرفتي) سان ڀريون پيون آهن ۽ معصوم ٻار انهن جي ڪنارن تي ويٺا رانديون ڪن. انهن ۾ ڪريل بال يا ٻيون شيون هٿ سان ڪڍن .... انهن ڀرسان ڪو ڇولا پيو وڪڻي ته رڌل بِهه پٽاٽا! اهو ئي حال آهي اسان جي شهرن: حيدرآباد توڙي لاڙڪاڻي، سکر، خيرپور، دادو وغيره جو .... جتي کڻي گٽر سسٽم آهي.... يا هو، پر هاڻ اهو چوڪ ٿي وڃڻ ڪري گٽرن جي ڪرفتي سان روڊ ڀريا پيا آهن. ڪٿي ته ناقص سادي مواد جون پائيپ لائينون جيڪي ليڪ ٿي چڪيون آهن انهن مان پيئڻ جي پاڻيءَ سان گڏ گٽر جو پاڻي به گهرن ۾ پيو اچي جنهن ڪري اسان وٽ پوليو يا ٽائيفائيڊ جهڙيون بيماريون جن جا جراثيم انساني ٽئاليٽ ذريعي ٻئي تائين پهچن ٿا، ختم ٿيڻ جو نالوئي نٿيون وٺن.
ڏٺو وڃي ته ملائيشيا، انڊونيشيا، ٿائلنڊ جهڙا ملڪ جنگل ۽ گھاٽا ٻيلا آهن پر توهان کي حيرت ٿيندي ته اتي جي حڪومتن سختي ڪري پنهنجن ملڪن ۾ مليريا جهڙي بيماري جا جراثيم به ختم ڪري ڇڏيا جيڪي مڇرن ذريعي بيمار ماڻهن مان صحتمند ماڻهن ۾ ٽرانسفر ٿين ٿا. اڄ انهن ملڪن ۾ توڙي آمريڪا، انگلنڊ، جپان ۾ مڇر ته ضرور آهن ۽ توهان جي سج لٿي مهل ڪنهن اهڙي هنڌ تان هلندائو ته توهان کي چڪ به هڻندا..... يعني پنهنجي پيٽ جو گند توهان جي جسم ۾ داخل ڪري توهان جو رت چوسيندا پر توهان کي مليريا هرگز نه ٿيندي جو انهن ملڪن ۾ مڇرن جي پيٽ ۾ مليريا بيماري وارو جراثيم (Parasite) آهي ئي ڪونه. اچي به ڪٿان جڏهن هنن وٽ ڪو مليريا جو مريض ئي ناهي.... هنن اڄ کان ٽيهارو سال کن اڳ مليريا جي مريضن کي الڳ رکي، دوا درمل ڪري صحيح ڪري ڇڏيو. هنن کي اڄ به جي خبر ٿي پوي ته ڪو ٽوئرسٽ بخار ۾ هنن جي ملڪ ۾ گهڙيو آهي ته هن جي يڪدم چڪاس وٺن ٿا ته مليريا ته نه اٿس... ۽ اها متان مڇرن ذريعي ٻين تائين پهچي. پر افسوس ته اسان اڃان مليريا تي به ڪنٽرول نه ڪري سگهيا آهيون جنهن جو کاتو تڏهن ٺهيو جڏهن آئون اٺين ڪلاس ۾ هوس يعني 1958ع ۾ جو منهنجي ڳوٺ جي هڪ ڪلاس ميٽ ”يار محمد ڇڳي ميمڻ“، پڙهائي ڇڏي ان ۾ وڃي نوڪري ڪئي هئي..... اڄ ان کي اڌ صديءَ کان مٿي ٿي ويو آهي پر اڃان مليريا ختم نه ٿي آهي.... بلڪه وڌي وئي آهي. ۽ حيرت جي اها ڳالهه آهي ته ملڪ ته اسانجو ائٽامڪ طاقت وارو ٿو سڏجي پر صحت جو حال اهو آهي ته پوليو ۽ ٽائفائيڊ (مدي جي تپ) تي ڪنٽرول نه ٿي سگهيو آهي. پوليو کي روڪڻ لاءِ ته آمريڪا ۽ يورپ به پئسي ۽ دوائن ۾ مدد ٿو ڪري ۽ ويندي سريلنڪا، بنگلاديش، نيپال ۽ برما جهڙا ملڪ به پنهنجي ملڪ مان پوليو جا جراثيم ختم ڪري چڪا آهن پر اسان وٽ اڃان تائين معصوم جانيون ان جو شڪار ٿي رهيون آهن ۽ سڄي عمر اپاهجپڻي ۾ گذاري اسان جي حڪومتن جي خراب گورننس جي قيمت چُڪائي رهيون آهن. ڪيڏي افسوس جي ڳالهه آهي ته هن وقت دنيا جي 190 ملڪن مان فقط ٽي ملڪ وڃي بچيا آهن جن ۾ اڃان پوليو جو جراثيم ختم نه ٿي سگهيو آهي.... اهي آهن نائيجيريا، افغانستان ۽ اسانجو پاڪستان.
پوليو اها بيماري آهي جنهن جو جيتوڻيڪ ڪو علاج ناهي پر ان جو بچاءُ پوليو وئڪسين آهي. اها دوا ٻارن کي ٻه ٻه ڦڙا ڪري ٽي چار سالن ۾ ڏهاڪو دفعا پيارڻا پون ٿا. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته اسان جي ملڪ ۾ ڪي ماڻهو ان دوا کي غير اسلامي يا حرام قرار ڏئي پروپئگنڊا ڪري رهيا آهن ۽ جيڪي عورتون گهر گهر وڃي ٻارن کي ڦڙا پيارڻ جي خذمت ادا ڪن ٿيون انهن کي قتل ڪيو وڃي ٿو .... انٽرنيٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا جي هن دور ۾ اهي خبرون سڄي دنيا ۾ پهچن ٿيون ۽ دنيا جا مسلمان توڙي غير مسلم تعجب کائين ٿا ته هي ڪهڙو ملڪ آهي جتي مئل ڪڪڙيون ته عام وڪامن ٿيون، ڳائي ۽ ٻاڪري گوشت جي نالي ۾ گڏهن ۽ ڪتن جو گوشت وڪامي ٿو، جتي شراب ڳوٺ ڳوٺ ۾ پيتو وڃي ٿو پر معصومن کي اپاهج ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ ٻه ڦڙا Polio Vaccine جا پيارڻ اسلام جي خلاف سمجھيو وڃي ٿو. خبر ناهي اهي ڪهڙا مولوي آهن جيڪي ان قسم جي فتويٰ ڏين ٿا.... ۽ اها فتويٰ اسان وٽ قبول ڪئي وڃي ٿي..... آخرڪار دنيا ۾ سعودي عرب، ملائيشيا، ڪويت، مصر ۽ مراڪش جهڙا به انيڪ مسلمان ملڪ آهن اتي ته ان دوا لاءِ ڪو به اعتراض نٿو ڪري!
سنڌ يونيورسٽي ۾ منهنجي ليڪچر بعد جيڪي سوال ڪري رهيا هئا انهن ۾ تنوير علي نالي هڪ اکين کان نابين به هو جنهن جي هٿ ۾ اڇي رنگ جي اسٽڪ (ڏنڊي) هئي. جيتوڻيڪ سنڌي ڊپارٽمينٽ جا شاگرد به انگريزي ۾ سوال ڪري رهيا هئا ۽ گرامر توڙي لهجي جي خيال کان هو سٺي انگريزي ڳالهائي رهيا هئا پر هن شاگرد جي پنهنجي انگلش تي ڏاڍي سٺي ڪمانڊ هئي ۽ سندس پڇيل سوال ۾ گهڻي clearity هئي يعني هن سٺي نموني پنهنجي ڳالهه جنهن جو جواب گهربل هوس، explain ڪئي.
ليڪچر هال مان نڪرڻ بعد منهنجي هن سان به ملاقات ٿي. پاڻ ٻڌايائين ته هن جو جنم 17 سيپٽمبر 1995ع تي ڳوٺ کهاوڙ خان ڏهاڻي ۾ مظفر علي ڏهاڻي جي گهر ۾ ٿيو ۽ هن جي قدرتي طور ننڍي هوندي کان اکيون صحيح نه رهيون. تعليم خاطر هن کي چانڊڪا ايڊيوڪيشن سينٽر لاڙڪاڻا ۾ داخل ڪيو ويو جتي هن ست ڪلاس پڙهڻ بعد اسٽرئٿمور اسڪول لاڙڪاڻي ۾ داخلا ورتي جيڪو هڪ خانگي اسڪول آهي اتي هن مئٽرڪ ڪئي ۽ پوءِ عام ٻارن جي ڪاليج ”گورنمينٽ بئائز ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي“ مان انٽر ڪئي. اڄ ڪلهه هو سنڌ يونيورسٽي جي زيڊ. اي هاسٽل ۾ رهي ٿو ۽ انٽرنيشنل رليشن ۾ گرئجوئيشن ڪري رهيو آهي.
”اهو ته سڀ ڪجهه ٺيڪ آهي پر توهان پنهنجي انگريزي ڪيئن سڌاري؟“ مون پڇيومانس.
”ان لاءِ ’ناليج سينٽر لاڙڪاڻي‘ ۾ مون داخلا ورتي.“ هن ٻڌايو ته اهو سينٽر مختيار سمون هلائي ٿو ۽ انگلش پڙهائڻ لاءِ اتي تمام قابل ٽيچر آهن.
اهو ٻڌي مونکي خوشي ٿي ته ادبي ۽ علمي شخصيت مختيار سمون جو هي پرائيويٽ تعليمي ادارو جنهن مان اڄ تائين نه فقط ڪيترائي عام شاگرد پڙهي سرڪاري ڪامورا ۽ فوجي آفيسر ٿيا ۽ ڪاميابي حاصل ڪئي پر اسان جي صوبي جا ’خاص ٻار‘ تنوير علي ڏهاڻي جهڙا به ان مان تعليم حاصل ڪن ٿا.
تنوير اهو به ٻڌايو ته مختيار سمون عذر وارن ٻارن کان ڪا به في نه وٺندو آهي .... ڏٺو وڃي ته ان قسم جا ٻيا به پرائيويٽ تعليمي ادارا ۽ ٽيوشن سينٽر ٻين شهرن ۾ به وڏي خذمت ادا ڪري رهيا آهن جن جي مقابلي ۾ اسان جي سرڪاري تعليمي ادارن ’بجيٽ ۽ ماسترن جي گهڻائيءَ‘ باوجود، ڪو خاص ٻوٽو نه ٻاريو آهي. اهڙو ئي هڪ پرائيويٽ تعليمي ادارو هڪ ٻئي اديب ۽ تعليم دان قربان منگيءَ جو ”سنڌ چلڊرين اڪيڊمي“ نالي خيرپور ۾ آهي. خيرپور جو هڪ ٻيو ان قسم جو تعليمي ادارو ياد اچي رهيو آهي اهو ناز هاءِ اسڪول جي اولڊ بئائز طرفان آهي ۽ NOWA چائلڊ ڪيئر سينٽر جي نالي سان مشهور آهي جنهن سان وابسته اسان جا تعليمدان دوست پروفيسر سليم الحق عباسي ۽ پروفيسر لعل ڏنو خاصخيلي به آهن. هڪ هالا جي ٽيوشن سينٽر جي به وڏي هاڪ آهي جيڪو پروفيسر سائين مڄو هلائي ٿو.
سنڌ يونيورسٽي جي هن نابين شاگرد تنوير عليءَ ٻڌايو ته هو نابينن جي ڪرڪيٽ ٽيم جو ميمبر آهي ۽ پاڪستان ائسوسيئيشن آف بلائينڊ، لاڙڪاڻا جو ايڊيوڪيشن سيڪريٽري پڻ آهي.