سٺا تعليمي ادارا ۽ سٺا استاد
’پبلڪ اسڪول حيدرآباد‘ کي جنم ڏيڻ ۾ ان وقت جي ڪمشنر نياز حسن جو وڏو هٿ آهي. نياز حسن جنهن جي نالي حيدرآباد ۾ ” نياز اسٽئڊيم“ به آهي سنڌ جو هڪ طاقتور ڪمشنر رهي چڪو آهي جنهن جو ڀاءُ محمد شعيب پڻ جنرل ايوب خان جي ساڳي دور ۾ وزيرِ خزانا هو. هن اسڪول (PSH) جي ايوب خان 1961ع ۾ Opening Ceremony ڪئي .... اسڪول جي بلڊنگ شهر اندر ڪشادي ايراضيءَ ۾ هجڻ جي هاڪ جنهن تنهن ڪئي ٿي .... خاص ڪري سنڌ يونيورسٽي جي ليڪچرر رشيد کرل جيڪو پوءِ ائگريڪلچر ۽ هوم ڊپارٽمينٽ جو سيڪريٽري ٿي رٽائرڊ ٿيو. هن جو هڪڙو ڀاءُ تسليم کرل اسانجي ڪاليج ۾ پڙهندو هو... مون کان ٽي سال جونئر هو ۽ لياقت جتوئي (سياستدان) ڪئپٽن رشيد ابڙو (هالا وارو)، مرحوم محسن پنهور DIG ۽ سيد پرويز شاهد (فوج مان جنرل ٿي رٽائرڊ ٿيو) جو ڪلاس ميٽ هو ۽ ٻيو ان کان ننڍو ڀاءُ ڊاڪٽر سليم کرل (مرحوم جناح هاسپيٽل ڪراچي ۾ پروفيسر هجڻ دوران شهيد ٿي ويو) پبلڪ اسڪول ۾ پڙهندو هو. رشيد کرل پيٽارو ۾ ڀاءُ سان ملڻ وقت مونسان ۽ منهنجي ڪلاس ميٽ ۽ سندس ڳوٺائي (خيرپور جي) شوڪت جماڻي سان به ملي ويندو هو ۽ هو هميشه پبلڪ اسڪول حيدرآباد جي ڪلاس رومن، هاسٽل جي ڪمرن ۽ استادن جي تعريف ڪري ويندو هو. آئون هميشه اهو سوچيندو هوس ته اسانجي هن نئين نڪور ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو کان ڀلا ڪهڙو تعليمي ادارو بهتر ٿي سگهي ٿو!
مونکي ان وقت کان پبلڪ اسڪول ڏسڻ جو شوق هو پر حيدرآباد پهچڻ تي مائٽ مٽ به کوڙ هئا ته سئنيما هال به جام هئا. مائٽن سان ملڻ ۽ فلمون ڏسڻ کان ڀلا فرصت ڪٿي؟ ۽ وقت جو پکيئڙو ائين تکو تکو اڏامندو رهيو جو ڪٿي اهي 1961ع ۽ 62 وارا سال ۽ ڪٿي 2014ع .... اڌ صدي کان به مٿي عرصو ٿي ويو. هن دفعي سنڌ يونيورسٽي آيس ته پبلڪ اسڪول جي نئين مقرر ٿيل پرنسپال سائين يوسف شيخ اسڪول ڏسڻ ۽ شاگردن سان ڳالهه ٻولهه ڪرڻ جي دعوت ڏني .... اڃان سال کن اڳ جڏهن هو ڪئڊٽ ڪاليج لاڙڪاڻي جو پرنسپال هو ته آئون اتي پڻ ويو هوس.
جن هي اسڪول نه ڏٺو آهي انهن کي اهو چوندس ته هي اسڪول ته نه يونيورسٽي آهي.... جيڪو تعليمي ادارو شهر اندر 110 ايڪڙن تي پکڙيل هجي جنهن ۾ اندر روڊ رستا ۽ رهائش لاءِ ڪالونيون، پانڊ (تالاب)، چڙيا گهر ۽ ڪئين باغيچا هجن... ان کي ڇا ٿو چئي سگهجي! اڃان ڪجهه مهينا اڳ ملائيشيا جي نئين ۽ بيحد وڏي ٺهيل Taylor يونيورسٽي مان ٿي آيو آهيان پر سچ پڇو ته اها به هن حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول اڳيان ائين آهي جيئن پوسٽ ڪارڊ تي لڳل ٽڪلي. آئون اڃان تائين هن اسڪول جي مقابلي جو گهٽ ۾ گهٽ ملائيشيا ۽ جپان جو ڪو تعليمي ادارو ياد ڪري رهيو آهيان جيئن هن اسڪول بابت اتي جي اخبار ۾انگريزيءَ ۾ ڪالم لکان ته ان جو مثال ڏئي سگهان.... ها هڪ ملائيشيا جو اسڪول ”سري ڪوالالمپور“ ڌيان ۾ اچي رهيو آهي پر ان ۾ به پنجاهه کن ڪارون مس ٿيون پارڪ ٿين... هتي حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول ۾ ته روڊ ٺهيا پيا آهن ۽ ڇوڪرن جي سيڪشن کان ڇوڪرين جي سيڪشن تائين پهچڻ لاءِ به سواري جي ضرورت ٿي پوي.... ها اهو ضرور آهي ته اسانجي حيدرآباد جي ريڊيو پاڪستان، ريلوي اسٽيشن، سرڪاري عمارتن واري شهباز بلڊنگ يا ٻين عمارتن وانگر هن اسڪول جون عمارتون به کنڊهر ٿينديون وڃن پر سوچيان ٿو ته اڄ کان اڌ صدي اڳ جڏهن هي اسڪول ٺهيو هو ته ڇا ته شيءِ هوندو!
چون ٿا ته ان وقت جي ڪمشنر نياز صاحب هي اسڪول ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي مقابلي ۾ ٺاهيو جنهن لاءِ زمين 110 ايڪڙ (جيڪي اٽڪل هڪ هزار ڪئنال ٿا ٿين) مير علي مراد ٽالپر donate ڪيا جنهن جو پوٽو مير فتح علي ٽالپر پبلڪ اسڪول جي موجوده گورننگ باڊي جو ميمبر آهي. هونءَ ته اڪثر ائين ٿيندو آهي ته ڪنهن به نئين اسڪول يا ڪاليج جون شروعاتي بئچون ايڏيون قابل نه ٿينديون آهن ڇو جو نه عمارت مڪمل طرح سيٽ هوندي آهي نه ٽيچنگ اسٽاف مڪمل يا لائق هوندو آهي ۽ جيستائين هر شيءِ بهتر حالت ۾ پهچي ان ۾ ٻه ٽي سال لڳيو وڃن ۽ اهو عرصو شروع وارا شاگرد Suffer ڪن ٿا... پر حيدرآباد سنڌ جي هن پبلڪ اسڪول کي ٿو ڏسجي ته هن جي شروع جي شاگردن ئي Shine ڪيو... شفيق کوسو (جيڪو پوءِ حيدرآباد جو ڪمشنر ۽ بعد ۾ سيڪريٽري ٿي رٽائرڊ ٿيو)، علينواز وفائي صاحب جا فرزند اعجاز، آصف ۽ سليم وفائي، امينه خميساڻي جو فرزند طارق خميساڻي، اسانجي PNSC پ جهازران ڪمپني جو بهترين آفيسر پرويز نبي اوستو پيپلز پارٽي جو ايم اين اي رفيق مهيسر، پورٽ قاسم جو فائننس سيڪريٽري مرحوم بشير احمد عباسي، اسانجي هالن جو ڪمانڊر شفيق انصاري ۽ عبدالڪريم انصاري، سيکاٽ ڳوٺ جو بشير سمون، نذير سمون ۽ ٻيا، عبدالرحمان ٿهيم، الطاف رند ۽ PNSC جو چيف انجنيئر مئرين ۽ ڊائريڪٽر ٽيڪنيڪل ظهير بابر قريشي.... هي سڀ پهرين بئچن جا شاگرد هئا .... هڪ ٻه ٻيا به ياد پيا اچن: ڊاڪٽر سليم کرل، ميجر جنرل رضا حسين (اڳوڻو چيئرمين سپارڪو)، غلام مصطفيٰ جتوئي صاحب جو ڀاءُ امام بخش جتوئي، KTN ٽي وارو اسلم قاضي، سياستدان آغا شاهين، مشهور نيورو سرجن ڊاڪٽر احمد علي شاهه، هندو سياستدان مسٽر گوبند ۽ مسٽر رميش ۽ مسلم ليگ (ن) جو سياستدان سليم ضيا..... هي سڀ پهرين بئچ جا شاگرد آهن ۽ دادو واري مٿي ذڪر ڪيل چيف انجنيئر (مئرين) ظهير بابر جا ڪلاس ميٽ هئا جن بابت هن مونکي هي لکڻ لاءِ فون تي ٻڌايو. ظهير پنهنجي ڪلاس جو ٽاپ شاگرد ۽ رانديگر هجڻ جي باوجود سنڌي ۽ انگريزي جو ڪاليج جو بيسٽ ڊبيٽر به هو. اسڪول ڇڏڻ وقت کيس وائيس چانسلر قريشيءَ انعام طور ٽرافي ڏني هئي جيڪو فوٽو مون وٽ موجود آهي ۽ ٿي سگهي ٿو منهنجو هي مضمون اخبار ۽ بعد ۾ ڪتابي صورت ۾ اچڻ وقت پبلشر اها تصوير به ڏئي سگهي.
ظهير بابر ٻڌايو ته ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو، حسن ابدال ۽ فوجدارهٽ (مشرقي پاڪستان .... هاڻ بنگلاديش) وانگر پبلڪ اسڪول حيدرآباد جو به پهريون پرنسپال مسٽر ايس اي جونس نالي انگريز هو جيڪو پنهنجي ملڪ جو قابل تعليمدان هو. هن اسڪول جي شروع جي ٽن چئن سالن تائين ايندڙ شاگردن کي ان ڪري به فائدو رسيو ۽ هو ميهڙ، ٻيٽو جتوئي، ٺلهه ۽ سيکاٽ جهڙن ڳوٺن جا هجڻ جي باوجود سٺي انگريزي ڳالهائڻ لڳا جو انگريز پرنسپال مسٽر جونس نه فقط پاڻ ٻارن کي پڙهائيندو هو پر هن هڪ ٻيو انگريز مسٽر اي. آر. اسڪاٽ پڻ انگلنڊ مان گهرايو جيڪو هوئي انگلش ٽيچر. هي صاحب ۽ پرنسپال ٻئي فئملين سان رهيا ٿي جن جون زالون پڻ شاگردن جي انگريزي بهتر ڪرڻ ۾ مدد ڪنديون هيون... هتي اهو به لکندو هلان ته اهو ڪم اسان واري ڪئڊٽ ڪاليج جي پرنسپال ڪرنل ڪومبس به ڪيو. هن ته انگلئنڊ مان هڪ بدران ٽي انگلش ٽيچر گهرايا.... هڪ جيڪو اسانکي به پڙهائيندو هو ان جو نالو ڪئپٽن هارلي هو .... اسان کان ٽي سال جونئر لياقت جتوئي سياستدان ۽ ڊاڪٽر هادي بخش جتوئي وارن جي ڪلاس کي ته ٽئي انگريز ٽيچر پڙهائيندا هئا ان ڪري انهن جي انگريزي سان توهانکي شڪايت نه هوندي. هادي بخش ته ٽي سال ڪئڊٽ ڪاليج ۾ پڙهڻ بعد باقي ٻه سال پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ پڙهيو .... بعد ۾، جڏهن ارباب رحيم (جيڪو پڻ لياقت جتوئيءَ وانگر سنڌ جو وزير اعليٰ ٿيو) ۽ ٻيا ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ آيا ته انهن کي اهڙي سهولت نه ملي سگهي جو سٺي انگريزي سکي سگهن.... جنهن ڪري فرق صاف ظاهر آهي.
پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ اڄ تائين ڪيتريون ئي اهم شخصيتوپن پرنسپال ٿي رهيون آهن .... تعليمدان، مفڪر، اديب، فوجي وغيره. پبلڪ اسڪول جي پهرين ۽ انگريز پرنسپال وڃڻ بعد هي اسڪول خوش نصيب هو جو هن کي يڪدم مسٽر عبدالله خادم حسين جهڙو سٺو تعليمدان ۽ ائڊمنسٽريٽر پرنسپال ملي ويو ۽ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هي ديسي پرنسپاسل هجڻ جي باوجود هن تمام گهڻي محنت ڪئي ۽ ايمانداريءَ سان ڪم ڪيو. حيدرآباد جي پبلڪ ۽ اسڪول کي جن ڪجهه پرنسپالن بهتر شڪل ڏني انهن مان عبدالله خادم حسين هڪ مڃيو وڃي ٿو .... منهنجي ۽ منهنجي ڪلاس ميٽن جي هي صاحب دلپسند شخصيت رهيو آهي. ان ڪري جو پبلڪ اسڪول جو پرنسپال ٿيڻ کان اڳ هو اسان جو ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ پنج سال انگلش ٽيچر ٿي رهيو....
اڄ به سندس پڙهائڻ جو طريقو اکين اڳيان ڦري رهيو آهي.... هو اسانجو هائوس ماسٽر پڻ ٿي رهيو.... اسان ۾ پڙهڻ (مطالعي) جي عادت خادم صاحب به وڌي. هو نوان ناول پڙهي انهن جو تت ڪلاس روم ۾ ٻڌائيندو هو ۽ چوندو هو ته: ”فلاڻي ليکڪ ڇا ته زبردست شيءِ لکي آهي.... توهان سڀني کي اهو ناول پڙهڻ کپي“..... ۽ اسانجي ڪلاس ۾ ڪجهه شاگرد اهڙا هوندا هئا جيڪي خادم صاحب جي Suggest ڪيل ناولن ۾ هڪ به نه ڇڏيندا هئا... مرحوم خالد حسين مخدوم درٻيلي وارو ۽ سندس ڀاءُ ڪئپٽن احمد حسين، ڪموڊور اشفاق بيگ، ٽنڊو الهيار جو عالم هاليپوٽو، لاڙڪاڻي جو مرحوم علي رضا ميمڻ (سفير عبدالفتاح ميمڻ جو فرزند)، رفيع ڪاڇيلو مرحوم، شبير لغاري ٽيليفون کاتي وارو انهن مان ڪجهه آهن... اسان ٻئي نمبر تي هئاسين جو اسان اڙدو ۽ سنڌي جا ڪتاب پڻ پڙهندا هئاسين.
پروفيسر عبدالله خادم حسين 17 جولاءِ 1931ع تي لکنؤ (يونائيٽيڊ انڊيا) ۾ ڄائو ۽ اتي جي مشهور تعليمي اداري ”گورنمينٽ جوبلي ڪاليج لکنؤ“ مان 1947ع ۾ مئٽرڪ ڪيائين. هندستان جي ورهاڱي بعد هنن جي فئملي ڪراچي ۾ اچي رهي. خادم صاحب انٽر ۽ بي اي سنڌ مدرسة الاسلام مان ڪئي. ان بعد هن ڪراچي جي ايس. ايم ڪاليج ۾ ۽ ان بعد گورنمينٽ ڪاليج ميرپورخاص ۾ ليڪچراري ڪئي ۽ گڏوگڏ ايم. اي جي ڊگري به حاصل ڪيائين ان ۾ هن سنڌ يونيورسٽي ۾ پوزيشن (فرسٽ ڪلاس فرسٽ) حاصل ڪئي. 1957ع ۾ جيئن ئي ڪئڊٽ ڪاليج کليو ته انهن ڏينهن جي ڊائريڪٽر ايڊيوڪيشن جيڪي پهريان پنج ٽيچر آندا خادم حسين صاحب انهن مان هڪ هو. هو ڪئڊٽ ڪاليج ۾ 9 سال رهيو ان بعد 1966ع ۾ پبلڪ اسڪول جو پرنسپال ٿيو... جتي ٽي سال نوڪري ڪرڻ بعد تعليم جي فيڊرل منسٽري ۾ آيو جتي ڊپٽي سيڪريٽري ۽ ان بعد جوائنٽ سيڪريٽري جي عهدن تي پهتو ۽ 1990ع ۾ رٽائرمينٽ ورتي. ان بعد هن ”سوشل سيڪٽر سپورٽ سروس“ نالي 20 سال کن هڪ NGO هلائي ۽ زندگيءَ جا آخري ڏينهن هو غريب ۽ معذور ٻارن جي مفت تعليم لاءِ ڪراچي جي غريب علائقي لياريءَ ۾ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا اسڪول هلائيندو رهيو.... جتي ٻارن کي تعليم سان گڏ هنر سيکارڻ جو به بندوبست ڪيو هئائين. سندس وفات 15 مئي 2014ع تي آمريڪا ۾ ٿي جتي هو پنهنجن ٻارن سان ورجينيا (واشنگٽن DC ڀرسان) موڪلون گذارڻ ويو هو.
خادم صاحب سان منهنجي آخري ملاقات 2013ع ۾ آرٽس ڪائونسل ۾ اليڪشن واري ڏينهن ٿي هئي. ان کان اڳ اڪثر پيٽارين (اسان جي اولد بئائز ائسوسيئيشن) جي فنڪشنن ۽ ڪراچي ۾ ٿيندڙ ادبي فنڪشنن ۾ ٿيندي رهي ٿي. کيس پنج ٻار تهنيت، فهمينا، نادر، امينا ۽ ڪلثوم آهن جن مان تقريبن سڀني جون شاديون اٽينڊ ڪرڻ جو مونکي پڻ موقعو مليو. خادم صاحب کي مون آخر تائين تدريسي ڪمن ۾ رُڌل ڏٺو. هن سڄي زندگي ايمانداريءَ سان پڙهايو ۽ سندس ڪيتريون ڳالهيون، مون پڻ، هڪ ٽيچر جي حيثيت ۾ اپنائيون (Follow) ڪيون. هتي هڪ ڳالهه اڄ جي استادن ۽ انهن نوجوانن لاءِ جيڪي ٽيچر ٿيڻ چاهين ٿا، لکڻ ضروري ٿو سمجھان ته ٽيچر (استاد) کي اسان وٽ کڻي ڇا به سمجھيو وڃي پر جيڪڏهن ڪو استاد سچي دل سان، محنت ۽ ايمانداريءَ سان پڙهائي ٿو ته هن کي سندس شاگرد سڄي عمر ياد ڪن ٿا. اهي شاگرد پوڙها ٿيو وڃن ته به انهن ٽيچرن جي تعريف ڪندا رهن ٿا.... پوءِ ٽيچر کڻي ساڳي زبان نه ڳالهائيندو هجي، ساڳيو مذهب جو نه هجي، ساڳي ملڪ جو نه هجي ته به هو شاگردن لاءِ پيارو ثابت ٿئي ٿو. ائين هرگز ناهي ته ڪو ٽيچر سمجھي ته آئون سنڌي آهيان.... اديب آهيان، شاعر آهيان... ان ڪري پڙهائيندس ته ڪون بلڪ اسڪول جو پئسو ڏوڪڙ غبن ڪندو رهندس ته به شاگرد جيئن ته ساڳي زبان ڳالهائين ٿا.... ساڳيو مذهب اٿن .... ان ڪري مون تي آڱر به نه کڻندا. هرگز نه. ..... ائين هجي ها ته اڄ اسين جيڪي ستر سالن کان به مٿي ٿي ويا آهيون پنهنجي غير ملڪي پرنسپال ڪرنل ڪومبس يا مسٽر S.A جونس کي، يا پٺاڻ ٽيچر عالم جان محسود کي يا الهه آباد ۾ جنم وٺندڙ ڪمانڊر اسرار الله کي يا لکنؤ ۾ ڄاول عبدالله خادم حسين کي ڇو ياد ڪريون ها!
پبلڪ اسڪول حيدرآباد جي سٺن پرنسپالن ۾ هڪ ٻئي جي _ جنهن جي پڻ هيڪاندي هاڪ آهي... اهو آهي حامد حسين بلگرامي.... جنهن جو قران جو تفسير. ”فيوز القرآن“ (ٻن جلدن تي مشتمل) مون جهڙا ڪيترائي پڙهي قرآن شريف کي سمجھڻ ۽ رهنمائي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. بلگرامي صاحب منهنجي پيٽارو جي ساٿي جنرل سيد پرويز شاهد (ايس پي شاهد) جو سهرو به ٿئي. هونءَ ته ايس پي شاهد جون خود ۽ هن جي والد پروفيسر شاهد جون به، هن صوبي جي شاگردن لاءِ خذمتون ۽ ٿورا آهن، جن سچي دل سان سنڌ جي شاگردن جي تعليم جي ڀلي لاءِ سوچيو. پروفيسر شاهد صاحب جيڪب آباد ۽ سنڌ جي جن شهرن جي ڪاليجن ۾ نوڪري ڪئي اتي امير توڙي غريب شاگردن کي بنا پئسن جي ٽيوشنون پڙهائيون. هڪ اهڙو وقت هو.... اسي واري ڏهي ۾ سنڌ سيڪريٽريٽ جا ڪيترائي سنڌي آفيسر پروفيسر شاهد صاحب جا شاگرد هئا.... ايتريقدر جو جڏهن ايس پي شاهد ليفٽيننٽ جنرل ٿيو.... پيٽارو جو پهريون ڪئڊٽ ان وڏي پوسٽ تي پهتو، ته مون ان خوشي ۾ پنهنجو هڪ اڙدو جو سفرنامو (يورپ ڪي دن) هن کي منسوب ڪرڻ وقت چيو هئو ته اصولن هي ڪتاب تنهنجي والد نالي ڪرڻ کپي جو هن سنڌ جي شاگردن لاءِ تمام گهڻو پاڻ پتوڙيو... اڄ جڏهن ايس پي شاهد به اسان وانگر وڏي عمر جو ٿي چڪو آهي، ان هوندي به هن کي ڏسان پيو ته رٽائرمينٽ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين، سنڌ ۾ تعليمي معيار وڌائڻ جو هن کي فڪر لڳو رهي ٿو. ڪالهه به هن جو فون آيو ته ”الطاف! جيسين ساهه آهي، اسان جو فرض آهي ان مسئلي تي awareness پيدا ڪريون“. هن اهو به چيو ته هن کان جيڪي پڄي ٿو هِتان هُتان ڪري اسڪولن جي حالت بهتر ڪرائڻ ۾ مدد ڪري ٿو.“ پر ڳالهه اها آهي ته اسان ان بابت اخبار ۾ مضمون لکي سگهون ٿا..... اسڪولن جون ڪريل ڀتيون ۽ ڏار پيل ڇتيون مرمت ڪرائي ڏئي سگهون ٿا پر اهو اسان جي سنڌي ٽيچر کي کپي ته هو ايمانداريءَ سان پڙهائي پگهار حلال ڪري“
پبلڪ اسڪول حيدرآباد جي هن پرنسپال پروفيسر حامد حسن بلگرامي لاءِ اسان جي پيٽارو جي مٿين دوست جنرل ايس پي شاهد ٻڌايو ته هن شروع جا 9 سال ديرادون جي اسڪول ۾ پڙهايو. ان کان علاوه اسلامي يونيورسٽي بهاولپور جو هو پهريون وائيس چانسلر ٿي رهيو. بلگرامي صاحب جا ڪيترائي ڪتاب لکيل آهن جيئن ته تنوير سحر، نورمبين، تابانِ رحمت ندام حرم وغيره.
منهنجي خيال ۾ پبلڪ اسڪول جا اهي شاگرد خوش نصيب چئبا جن ههڙن نيڪ انسانن وٽ تعليم حاصل ڪئي .... ڪاش اسانجا بدنام ٽيچر، پرنسپال ۽ وائيس چانسلر پنهنجو پاڻ کي خوشحال بنائڻ بدران هن غريب صوبي جي غريب شاگردن کي تعليم ۾ امير بنائين.
شروع جي ڏينهن جو هي بهترين اسڪول هاڻ تباهيءَ جي ويجھو وڃي پهتو هو. ڀلو ٿئي هاڻوڪي سيڪريٽري تعليم فضل حسين پيچوهو جو جنهن ڪئڊٽ ڪاليج لاڙڪاڻي واري پرنسپال سائين يوسف شيخ صاحب جهڙي ايماندار، محنتي ۽ ڊسيپلين جي زندگي پسند ڪرڻ واري کي هن اسڪول جي حالت سڌارڻ لاءِ رکيو آهي. بقول يوسف صاحب جي جتي پنج يا وڌ ۾ وڌ ڏهه ڪلارڪن جي ضرورت آهي اتي سياسي طور چاليهه کن رکيا ويا آهن ۽ اهڙي طرح جتي بيحد سٺا پڙهائڻ وارا ٽيچر آهن اتي ڪيترائي سياسي طرح ڀرتي ڪيل بنهه بيڪار قسم جا به آهن. سائين يوسف صاحب هن اسڪول جو سورهون پرنسپال آهي.
بهرحال يوسف صاحب جي اها ڳالهه صحيح آهي ته اڄ به هن اسڪول جا صحيح معنيٰ ۾ چونڊجي آيل ٽيچر تمام سٺا آهن .... ڇو جو مونکي اسڪول جا شاگرد ۽ شاگردياڻيون تمام ذهين لڳيون. انهن جو هن پروگرام ۾ ڪيل تقريرن ۽ ٽئبلو ڊرامن مونکي بيحد متاثر ڪيو. جن ڇوڪرين تقريرن ڪيون انهن جا نالا هن ريت آهن: شفا چاچڙ، مهوش غلام نبي، تانيا، سحرش تنيو، آمنا چانڊيو، ارهم عمراڻي. وغيره.
ٽئبلو ۽ پتيلن جي تماشي ۾ جن حصو ورتو انهن مان ڪجهه جا نالا هن ريت آهن: هني سيال، ثنا علي، عنبرين سنگراسي، ارم جتوئي ۽ شمس تنيو وغيره. انهن کي تقريرن يا ٽئبلوز لاءِ تيار ڪرڻ جو ڪريڊٽ هنن جي ٽيچرن ميڊم شگفته شاهه، مس شبنم پئنر، هيمون ڪالاڻي، مس حاڪم زادي لاءِ چيو وڃي ٿو. مون هنن سڀني جا نالا ان ڪري ڏنا آهن جو تقريرن ۽ ٽئبلو ۾ حصو وٺندڙن جو مون تصويرون پڻ ڪڍيون آهن .... ٿي سگهي ٿو اخبار يا ڪتاب ۾، جنهن ۾ هي مضمون اچي ان جو پبلشر تصويرون به ڏئي.
هتي اهو به لکندو هلان ته پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ ڪيترن سالن تائين فقط ڇوڪرا پڙهيا ٿي. بعد ۾ ڇوڪرين جو ڌار سيڪشن _ ڪلاس ٻارهين تائين ٿيو جنهن جو ڪريڊٽ ان وقت جي حيدرآباد جي ڪمشنر ۽ هن اسڪول جي پهرين بئچ جي شاگرد شفيق کوسو کي ڏنو وڃي ٿو.
پبلڪ اسڪول ۾ ٻه ڏينهن رهڻ دوران منهنجي جن استادن سان ملاقات ٿي انهن مان ڪجهه جا نالا هن ريت آهن. لعل بخش سهتو صاحب، فضل دين ميمڻ، شعبان وسطڙو، مير اسد ٽالپر، فوزيه صديقي صاحبه، مئڊم شگفتا سيد، مسز سائيمه آخوند، مسز ناهيد شاهه، مسز عاليا امتياز، مسز ماهه طلعت، پير محمد جوڻيجو صاحب وغيره.