هندو ڌرم ۽ ميگھواڙن جون ڳالهيون
ملائيشيا ۾ چيني ٻڌن، عيسائين ۽ انڊيا جي هندو ڌرم وارن سان واسطو پيو. ڪٿي به هندو ڌرم بابت ڪا ڳالهه لکيم ٿي ته سنگاپور ۾ رهندڙ مهاراج نهالچند شرما سان صلاح مشورو ڪيم ٿي يا لکيل ڳالهه جي کانئس درستي ڪرايم ٿي. جن ڏينهن ۾ منهنجو ملائيشيا ۾ رهڻ ٿيو انهن ئي ڏينهن ۾ سنگاپور جي هندو سنڌين پنهنجي مندر لاءِ روز مرهه جي رسم رواجن جي پورائي لاءِ اسلام ڪوٽ سنڌ مان مهاراج نهالچند کي گهرايو هو.
دراصل ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ اسانجي ننڍي کنڊ جا جيڪي ماڻهو رهن ٿا .... بلڪه شروع ۾ رهيا ٿي اهي واپاري هئا يا مزور. هنن پنهنجين مسجدن، مندرن ۽ ٽڪاڻڻ لاءِ هندستان ۽ پاڪستان مان ئي مولوي، پنڊت، ٻاوا گهرايا ٿي. هاڻ هن نئين صدي جي شروعات کان ڏسان پيو ته مسجدن جا امام يا گرجا گهرن، مندرن، ٽڪاڻن جا پادري، پنڊت ۽ ٻاوا مڪاني آهن نه ته پينانگ، ڪوالالمپور توڙي سنگاپور .... ۽ ويندي هانگ ڪانگ ۽ جپان جي مسجدن جا امام ننڍي کنڊ مان بنگالي، پٺاڻ يا پنجابي گهرايا ويا ٿي.
1960 ۽ 1970ع واري ڏهي ۾ ته اهي خطبو به اڙدو ۾ پڙهندا هئا .... ويندي بنگالي امام به. جنهن بابت آئون ملائيشيا جي شروعاتي سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان. بهرحال سنگاپور ۾ رهندڙ اسلام ڪوٽ جو هن هندو مهاراج نهالچند شرما اسان جو هم عمر ۽ هم خيال هو. دوستي ۾ پڻ سٺو هو. آئون سنگاپور ويندو هوس يا هو ملائيشيا ايندو هو ته اسانجي ملاقات ضرور ٿيندي هئي. وڏو قابل ۽ ڄاڻو ماڻهو هو. سنسڪرت ۽ ڌرمي ڪِتابن جي تمام گهڻي ڄاڻ هيس. سندس والد مهاراج پرڌان مل لاءِ به ٿرپارڪر جا ماڻهو ٻڌائين ٿا ته علم جي کاڻ هجڻ سان گڏ جوتشي به هو. مهاراج برهمڻ قوم مان هو. مون جڏهن ملائيشيا ڇڏي ته نهالچند به سنگاپور کي ڇڏي آمريڪا هليو ويو جِتي هن جي ننڍي عمر ۾ وفات ٿي.
مهاراج نهالچند بعد منهنجي واقفيت من موهن گياڻي سان ٿي. هي همراهه به اسلام ڪوٽ جو هو. هن ڪراچيءَ ۾ ڪنهن ڪارخاني ۾ اڪائونٽ آفيسر جو ڪم ڪيو ٿي. ان بعد هن ڪافي عرصو عوامي آواز اخبار ۾ نوڪري ڪئي. هو پڻ ننڍي عمر ۾ اوچتو گذاري ويو. من موهن به وڏو قابل ماڻهو هو سندس ٿر بابت ڪيترائي مضمون عوامي آواز ۽ ٻين اخبارن ۾ ڇپيا. آئون جتي به هوندو هوس ته فون ڪري کانئس هندو ڌرم بابت پڇندو هوس ته انڊيا جي سفرنامي ۾ هي ڳالهيون لکي رهيو آهيان ڪنهن کي اعتراض يا ڪنهن هندوءَ جي دل آزاري ته نه ٿيندي. سنگاپور جي مهاراج نهالچند وانگر من موهن گياڻي به وڏي ڄاڻ وارو هو. سندس والد نانڪرام لاءِ چون ٿا ته هو گيتا جو تمام گهڻو ڄاڻو هو.
من موهن گياڻي جي وفات بعد آئون ڪيترن ئي هندن کان فون تي سوال پڇندو رهيس پر جيڪو ماڻهو اڄ تائين انهن جا جلد جواب ڏئي ٿو يا جنهن کي سمجھائڻ جو آرٽ آهي اهو 81 ورهيه ڄمار جو اسلام ڪوٽ جو وشنداس پٻاڻي آهي. هي (وشنداس) ۽ عوامي آواز اخبار وارو موهن گياڻي ٻئي ٿرپارڪر جا لُهاڻا آهن جيڪي هندن جي اوتار شري رامچندر جي پٽ ”لَوَ“ جو اولاد سڏبا آهن جن جو واسطو سورج ونسي گهراڻي (خاندان) مان هو جنهن پنجاب ۽ سنڌ جي ڪافي حصي تي حڪومت ڪئي ۽ سندس نالي جو لڳل پٿر اڄ به لاهور جي قلعي ۾ موجود آهي.
لُهاڻا جنگجو قوم هئي ۽ اهي تلوار هلائڻ ۾ ماهر هوندا هئا. ٽالپرن جي دور ۾ به ديوان آڌومل مشهور شمشيرزن هو. جڏهن کان لُهاڻن هٿيار ڦٽا ڪري واپار شروع ڪيو تڏهن کان هو ”وئش“ سڏجڻ لڳا آهن. لهاڻن نه فقط واپار ۾ ترقي ڪري سڄي دنيا ۾ نالو ڪڍيو آهي پر سنڌ ۾ سمن، سومرن، ٽالپرن ۽ انگريزن جي حڪومت ۾ پڻ وڏا عهدا ماڻيا.
عيسوي ڏهين صدي ۾ نصرپور شهر ۾ رتن چند لهاڻي کي ٻالڪ ڄائو جيڪو وڏي هوندي اڏيرو لال، امر لال ۽ جھولي لال جي نالي سان مشهور ٿيو هندو هن کي اوَتار ڪري مڃين ٿا. سک ڌرم جو پايو وجھندڙ گرو نانڪ جو جنم به هڪ لهاڻي جي گهر ۾ ٿيو جنهن اڳتي هلي سک ڌرم جو بنياد رکيو.
اڄ ڪلهه لُهاڻا قوم تعليم جي سلسلي ۾ به گهڻي ترقي ڪئي آهي. ڪيترائي مرد ۽ عورتون ڊاڪٽري، انجنيئرنگ ۽ ٻيون وڏيون وڏيون ڊگريون حاصل ڪري دنيا جي ڪيترن ملڪن ۾ اعليٰ تعليم حاصل ڪري رهيا آهن يا نوڪري ڪري رهيا آهن.
وشنداس مونکان 10 سال وڏو آهي هو سن 1934ع ۾ ڄائو. مئٽرڪ مٺيءَ مان ڪيائين، B.A مسلم ڪاليج مان. ايم. اي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو مان ۽ LL.B جناح لا ڪاليج مان. پاڻ ڪامريڊ روچي رام وانگر مشهور وڪيل آهي ۽ کيس هن وانگر ادب سان پڻ لڳاءُ آهي. سندس هن وقت چار ڪِتاب ڇپجي چُڪا آهن.
اسلام ڪوٽ جي تاريخ
ٿر پارڪر جا سياستدان
ٿر پارڪر جا لوهاڻا، ۽
ٿرپارڪر جا ڪولهي.
وشنداس جو پتا سيٺ نهالچند ٿرپارڪر جي هڪ اهم شخصيت ٿي گذريو آهي. هو 25 سالن لاءِ اسلام ڪوٽ جي يونين ڪائونسل ۽ ٽائون ڪميٽي جو ناليوارو چيئرمئن ٿي رهيو ۽ هن اسلام ڪوٽ شهر کي ترقي ڏياري جديد بڻايو.
هو ڇا چوندا آهن ته ”دس ورلڊ از ويري سمال“ (هيءَ دنيا بيحد ننڍڙي آهي) جو هتي اهو مثال ڏيندس ته منهنجي جڏهن وشنداس سان پهريون دفعو ملاقات ٿي ۽ هن ٻڌايو ته هو مٺيءَ مان پڙهيو آهي ته مون کيس ٻڌايو ته: ”اسان ڇهه ست سالن جا هئاسين ته اسان مٺيءَ جو لفظ ٻُڌو جو انهن ڏينهن ۾ منهنجو والد گل محمد شيخ مٺي ۾ مختيارڪار هو.“
اهو ٻڌي وشنداس کي حيرت ٿي ۽ هن ٻڌايو ته هن کي اهي ڏينهن بلڪل ياد آهن. انهن ڏينهن ۾ هو 16 سالن جو هو ۽ هن جي منهنجي والد سان اڪثر ملاقات ٿيندي هئي جو منهنجو والد هن جي پيءُ سيٺ نهالچند جو سٺو دوست هو.
وشنداس مونکي مٺي جي پروفيسر شيام داس جو ڪِتاب ”منهنجي ڪهاڻي منهنجي زباني“ موڪليو جنهن جي صفحي 44 تي منهنجي والد بابت هن جا سٺا ويچار لکڻ لاءِ ٿورائتو آهيان. هو لکي ٿو ته: ”سال 1951ع، جولاءِ جو مهينو هو. آئون ننگر پارڪر مان چارج ڇڏي مٺي آيس ۽ مٺيءَ ۾ مسٽر گل محمد شيخ مختيارڪار ٿي آيل هو تنهن وٽ هن جو شرشتيدار ٿي ڪم ڪرڻ لڳس. شيخ صاحب پاڻ هوشيار، ايماندار ۽ اصول پرست آفيسر هو ۽ مونکي گهڻو ڀائيندو هو.....“
محترم پروفيسر شيام داس جوشي صاحب مٺي جي معزز پشڪرڻ برهمڻ جي گهر ۾ 1930ع ۾ ڄائو. خانداني روايتن موجب هو پهريون پاٺشالا ۾ هندي ۽ سنسڪرت پڙهيو پوءِ سنڌي پرائمري اسڪول ۾ داخلا ورتي. تنهن بعد مٺيءَ جي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ هاءِ اسڪول ۾ داخل ٿيو جِتان مئٽرڪ پاس ڪري ڪجهه سال سنڌ گورنمينٽ جي روينيو ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪئي. هن B.A پاس ڪرڻ کانپوءِ سنڌ ايگريڪلچر يونيورسٽي ٽنڊي ڄام مان ”زرعي معاش“ (Agriculture Economics) سبجيڪٽ ۾ ايم اي پاس ڪئي ۽ ان ساڳي يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر مقرر ٿيو ۽ پوءِ مختلف ڪاليجن ۾ پرنسپال ٿي رٽائرڊ ٿيو.
اسلام ڪوٽ جي وڪيل وشنداس پٻاڻي جي ڪِتابن جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته هن جا چار ڪِتاب ڇپجي چڪا آهن. سندس پنجون ڪِتاب ”ٿرپارڪر جا ميگھواڙ“ پڻ جلد شايع ٿيڻ وارو آهي. جنهن جو ٽائيپ ٿيل مواد مون ويجھڙائي ۾ پڙهيو آهي. ٿرپارڪر ۾ رهندڙ ميگھواڙن بابت لکي ٿو ته اهي سنڌ جا اصلوڪا ۽ قديمي رهاڪو آهن جن جي مادري ٻولي ڍاٽڪي آهي جيڪا ٿرپارڪر ۾ رهندڙ مسلمانن ۽ خاص طور راجپوتن جي پڻ ساڳي آهي. انهن ميگھواڙن جون ڪيتريون نکون، راجپوتن واريون ساڳيون آهن، جيئن ته راٺوڙ، چوهاڻ، ڀٽي، سولنڪي ۽ پرمار وغيره.
جڏهن سوڍا راجپوت نور محمد ڪلهوڙي جي دور ۾ ٿر ۾ اچي آباد ٿيا تڏهن سوڍن جي هر هڪ ڳوٺ ۾ ميگھواڙن جا ٻه چار گهر ضرور هئا. هن وقت اهي ٿرپارڪر ضلعي جي چئني تعلقن ۾ ۽ علاوه سڄي سنڌ ۾ پکڙيل آهن. ميگھواڙ قوم فقط سنڌ صوبي تائين محدود نه آهي پر اهي مارواڙ (راجستان) ۽ ڪڇ صوبي ۾ به قديمي وقت کان آباد آهن. ڪڇ جي علائقي ۾ جيڪي ميگھواڙ رهن ٿا اهي ”مهيـشوري“ طور سڃاتا وڃن ٿا. جيئن ته آڳاٽي وقت ۾ ميگھواڙ مئل جانورن جو چمڙو لاهي، رنڱي انهيءَ مان چمڙي جو سامان ٺاهيندا هئا، تنهنڪري اوچ ذات جا هندو هنن سان نفرت ڪرڻ لڳا.
سنڌي جي مشهور ڪتاب ”تاريخ ريگستان“ ۾ آهي ته ميگھواڙ ۽ ٻين اڇوتن کي ڪن ڪن ڳوٺن ۾ شاديءَ وقت دهل وڄائڻ، مڪٽ (موڙ) ٻڌڻ، گھوڙي تي چڙهي تورڻ تي اچڻ، ڄڃ لاءِ اٺن ۾ گھنگھرو ٻڌڻ، اٺن تي جھُل (ڪپڙي جي) وجھڻ وغيره جي منع هئي. ڪن ڪن هنڌن تي اڇوتن کي ريشمي يا ڪو ٻيو اوچو ڪپڙو پائڻ به نه ڏيندا هئا. اوچ ذات سڏائيندڙ هندو، اڇوتن کي هٿ لائڻ به پاپ سمجھندا هئا. گڏجڻ وقت ڪنهن به اڇوت سان هٿ نه ملائيندا هئا. اڇوتن کي کٽ تي ويهڻ نه ڏيندا هئا. کين مندرن ۾ اچڻ کان به منع هئي. اتفاق سان ڪنهن اڇوت جو هٿ يا ڪپڙي جو پلاند لڳي وڃڻ تي گهر وڃي سنان ڪندا هئا يا پاڻيءَ جو ڇنڊو هڻندا هئا. ان قسم جو احوال ڊاڪٽر ڀيم راءِ امبيڊڪر به پنهنجي سوانح حيات ۾ ڪيو آهي ته ڪيئن هن کي ٻين شاگردن کان الڳ رکيو ويندو هو ۽ هنن کي ماسترن طرفان نه ڪو ڌيان ملندو هو نه ڪا مدد. هن کي ڪلاس روم ۾ اندر وهڻ جي به اجازت نه هوندي هئي. ايتريقدر جو هن کي اڃ لڳندي هئي ته ڪو مٿانهين ذات جو هندو گلاس مان پاڻي نائيندو هو ڇو جو هن کي نه گلاس کي هٿ لائڻ جي اجازت هئي ۽ نه پاڻيءَ کي.
ڀيم راءِ امبيدڪر وڌيڪ لکي ٿو ته ڪاليج جي ڏينهن ۾ هن کي پٽيوالو (Peon) پاڻي پياريندو هو. جنهن ڏينهن پٽيوالو غير حاضر هوندو هو ته امبيدڪر کي اڃ ۾ ئي رهڻو پوندو هو جنهن حالت لاءِ هن لکيو آهي ته: “No Peon, No Water” امبيدڪر کي ٻين ٻارن وانگر ڪاٺ جي بينچ تي وهڻ بدران پٽ تي ڳوڻ وڇائي وهڻو پيو ٿي .... جيڪا ڳوڻ موڪل مهل هن کي پاڻ سان گهر کڻي وڃڻي پئي ٿي.
هونءَ ننڍي کنڊ جي اڇوتن ۾ ڊاڪٽر ڀيم راءِ امبيدڪر (جيڪو بابا صاحب به سڏيو ويو ٿي) جو مثال بيحد حيرت انگيز آهي. هو ڪيئن ههڙي نفرت انگيز ماحول ۾ تعليم حاصل ڪري انڊيا جو اعليٰ قانوندان، ماهر معاشيات (economist)، سياستدان ۽ سماجي ورڪر ٿيو ۽ اڇوتن (دالتن) لاءِ نفرت خلاف پاڻ پتوڙيو. پاڻ انڊيا جو پهريون وزير قانون پڻ هو.
ڀيم راء امبيدڪر 1891ع ۾ ”رام جي“ نالي اڇوت جي گهر ۾ ڄائو. پاڻ سندس چوڏهون ٻار هو. سندس والدين جو واسطو امباويد ڳوٺ سان هو جيڪو مهاراشترا رياست جي رتناگري ضلعي ۾ آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته ڀيم راءِ جي امبيدڪر ذات سندس ڳوٺ امباويد جي نالي تان آهي. مهاراشٽرا رياست جي مرهٺي ڳالهائڻ وارن ۾ اهو رواج عام آهي ته هنن مان ڪيترا پنهنجي ذات ڳوٺ جي نالي سان رکن ٿا. جنهن ۾ هو پنهنجي ڳوٺ جي نالي ۾ آخر ۾ ”ڪر“ لڳائين ٿا. جيئن لتا منگيشڪر جي پيءُ جو ڳوٺ منگيش هو ته هو پاڻ کي منگيشڪر سڏائڻ لڳي. اهڙي طرح ٽنڊلڪر، گواسڪر، ڪاشيڪر، ڪرليڪر ۽ ٻيون مرهٺي ڳالهائڻ وارن جون ذاتيون آهن جيڪي سندن شهرن تان آهن جيئن اسان وٽ سيف ٻنوي، راز يا وفا ناٿن شاهي، انور ڏنگڙائي، سوز هالائي، محمد عثمان ڏيپلائي.
انهيءَ دور ۾ آسپاس جي ميونسپالٽي جي اسڪولن ۾ اڇوتن لاءِ داخلا ممنوع هئي ۽ جڏهن ”ڀيم جي“ جي پيءُ ”رام جي“ ڏٺو ته سندس ٻارن کي هتي اسڪولن ۾ داخلا نٿي ملي ته هو پنهنجي سڄي ڪٽنب سان لڏي ممبئي آيو جِتي هن کي فوجي ڇانوڻيءَ ۾ اسٽور ڪيپر جي ملازمت ملي. ڀيم راءِ سال 1900ع ۾ هاءِ اسڪول ۾ پهرين درجي ۾ داخلا ورتي. انهن ڏينهن ۾ مئٽرڪ جو امتحان تمام ڏکيو سمجھيو ويو ٿي. ڀيم راءِ، اڇوتن ۾ انهي خطي ۾ امتحان ڏيندڙ پهريون شاگرد هو. هن 1913ع ۾ بي اي جو امتحان پاس ڪرڻ بعد بڙودا جي مهاراجا کي اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ آمريڪا وڃڻ جي درخواست ڏني جيڪا هن منطور ڪئي ۽ بڙودا جي نائب وزير تعليم ڀيم راءِ کان ان جي بدلي ڏهه سال بڙودا رياست ۾ نوڪري ڪرڻ جو وعدو ورتو. هتي اهو به لکندو هلان ته بڙودا پاسي جا راجا مهاراجا پاڻ به تعليم يافته هئا ۽ هنن چاهيو ٿي ته عوام به تعليم حاصل ڪري. هنن ايتريقدر جو پنهنجا محل به ڏئي ڇڏيا ته انهن ۾ ڪاليج ۽ يونيورسٽيون ٺاهيون وڃن. هنن نه فقط ڀيم راءِ کي پر ٻين به ڪيترن شاگردن کي ملڪ اندر يا ولايت ۾ پڙهڻ لاءِ خرچ ڏنا ٿي. اهو ئي سبب آهي جو ننڍي کنڊ مان سڀ کان گهڻا گجرات رياست جا ماڻهو انگلنڊ ۽ آمريڪا ۾ نظر اچن ٿا. هتي اها ڳالهه به ڌيان ۾ اچي ٿي ته جيتوڻيڪ گجرات رياست ۽ اسان وارو سنڌ صوبو ائين ڳنڍيا پيا آهن جيئن سکر روهڙي. پر تعليم جي معاملي ۾ ڏسو ته اڄ به اسان وٽ ورلي ڪنهن پير، مير سردار يا نواب کي ڪو تعليمي ادار ٺاهڻ جو خيال آيو هجي. اسان جي ڳوٺ هالا جي پيرن جي ان معاملي ۾ ڪافي contribution آهي ۽ اسان جي ڳوٺ جو هاءِ اسڪول جيڪو اڄ جي گادي نشين مخدوم امين فهيم جي ڏاڏي جي ڀاءُ مخدوم غلام حيدر ٺهرايو بيحد آڳاٽو قرار ڏنو وڃي ٿو ته به 1944ع ۾ٺهيو. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته گجرات (احمد آباد، بڙودا،.گوڌران) جا تعيلمي ادارا ڪيڏا آڳاٽا ۽ بلند معيار جا آهن. ۽ اسان وٽ ورلي ڪو اهڙو پير، مير، وزير ،نواب، مخير هجي جنهن پنهنجي ڳوٺ جي شاگردن کي ميڊيڪل يا انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا جو به خرچ ڏنو هجي. پر هوڏانهن بڙودا پاسي جا راجا ۽ نواب ڏسو ته اڇوتن کي به تعليم خاطر ولايت موڪليندا رهيا.
امبيدڪر، نيويارڪ جي ڪولمبيا يونيورسٽي مان ايم اي ۽ بعد ۾ ايڪانامڪس ۾ پي ايڇ ڊي ڪئي. تعليم حاصل ڪرڻ کانپوءِ معاهدي مطابق بڙودا جي مهاراجا ڀيم راءِ امبيدڪر کي پنهنجو فوجي سيڪريٽري ڪري رکيو. پاڻ پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ لکي ٿو ته: ”منهنجي هيڏي وڏي ۽ اهم پوسٽ جي باوجود منهنجا زيردست ڪلارڪ، اردلي ۽ منشي وغيره مونکي اڇوت سمجھي آفيس جا فائيل مونکي هٿ ۾ ڏيڻ بدران پري کان اڇلائي ويندا هئا....“ هو لکي ٿو ته آفيس ۾ هن کي پاڻي به پيئڻ لاءِ نه ملندو هو. اهڙيون ذلتون سهندي به هو نوڪري ڪندو رهيو. نهايت مايوس ٿيندي هو دُکي دل سان سال 1917 ۾ واپس ممبئي آيو، جِتي ترت ئي کيس سڊنهم ڪاليج ۾ پروفيسر جي نوڪري ملي.
شروع شروع ۾ شاگرد ڊاڪٽر امبيدڪر کي اڇوت سمجھي سندس ليڪچر ڌيان سان نه ٻڌندا هئا ۽ تمام گھٽ شاگردن جي حاضري هوندي هئي. پر آهستي آهستي شاگردن جو تعداد وڌندو ويو ۽ سندس ليڪچر به دلچسپي سان ٻڌڻ لڳا. ايتريقدر جو ٻين ڪاليجن جا شاگرد به سندس شهرت کان متاثر ٿيا.
ڊاڪٽر امبيدڪر سال 1920ع ۾ لنڊن روانو ٿيو جِتي هن ايم ايس سي ۽ ڊي ايس سي جون ڊگريون پڻ حاصل ڪرڻ کان علاوه بئريسٽر جي ڊگري به ورتي ۽ روزگار خاطر پنهنجي ملڪ ۾ اچي وڪالت جو ڌنڌو شروع ڪيو. سال 1927ع ۾ ڊاڪٽر امبيدڪر، ليجسليٽو ڪائونسل جو ميمبر چونڊيو ويو ۽ هن سان گڏ ميگھواڙ برادري جو ڊاڪٽر سولنڪي به اڇوتن جي نمائنده حيثيت سان ميمبر مقرر ڪيو ويو.
ڊاڪٽر امبيدڪر جا لکيل ٻه ڪتاب بيحد مشهور آهن: هڪ Annihilation of Caste جنهن ۾ هن هندن جي ڪٽر ڌرمي ليڊرن کي، خاص ڪري ذات سسٽم تي تنقيد ڪئي آهي ۽ ٻيو “Who were the Shudras” آهي جنهن ۾ هن اهو سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته اسان جي معاشري ۾ اڇوتن جو وجود ڪيئن پيدا ٿيو.
وشنداس پنهنجي ڪتاب ”ٿرپارڪر جا ميگھواڙ“ ۾ لکي ٿو ته جيتوڻيڪ هاڻي تعليم ۽ زماني جي تبديلي سبب اهي ڳالهيون ڪافي قدر گهٽجي ويون آهن پر عملي طور صفا ختم نه ٿيون آهن. ڪئين هزار سال اڳ وچ ايشيا مان آريا هندستان ۾ آيا ۽ سڄي ملڪ تي قبضو ڪري ويا. هُو پنهنجيون رسمون ۽ خيال هِتي جي رهاڪن مٿان مڙهيندا ويا ۽ پنهنجي فائدي واسطي هِتي جي ماڻهن کي استعمال ڪندا رهيا. کين ڪم ورهائي ڏنائون ۽ صفائي ڪندڙن، چمڙي جو ڪم ڪندڙن ۽ ٻين اهڙي قسم جي ڪم ڪندڙن کي گهٽ درجي جا ليکڻ لڳا ۽ ماڻهن کي اهو ئي ٻڌايو ويو ته هو جو اڇوت آهن، اهو سندن اڳين جنمن جو ڦل آهي. ڪي اڇوت انهي ذلت ۽ بي عزتي جي زندگي کان بچڻ لاءِ مسلمان يا عيسائي ٿيا. مگر اڄڪلهه ڪافي اڇوتن تعليم حاصل ڪري پاڻ ۾ سڌارو آندو آهي ۽ عزت وارو مقام حاصل ڪيو آهي.
ملڪ جي ورهاڱي بعد ڪافي ميگھواڙ تعليم حاصل ڪري اسڪولن ۾ ماستر مقرر ٿيا. اوچ ذات جي هندو شاگردن جا مائٽ به پنهنجي اولاد جي پڙهائي جي مسئلن جي سلسلي ۾ ميگھواڙ ماسترن وٽ ايندا رهيا، انهي سان ڪافي حد تائين اڇوتپڻو گهٽجي ويو. اڄڪلهه ميگھواڙ قوم تعليم جي سلسلي ۾ تمام گهڻي ترقي ڪئي آهي ۽ انهن ۾ ڪيترائي ڊاڪٽر، انجنيئر، پرائمري، سيڪنڊري اسڪولن ۾ ٽيچر، ڪاليجن ۾ ليڪچرر ۽ يونيورسٽين ۾ پروفيسر آهن. انهي کان علاوه انڪم ٽئڪس ۽ ٻين ڪيترن ئي ڊپارٽمينٽن ۾ به وڏن عهدن تي اعليٰ آفيسر آهن.
جِتي ميگھواڙن تعليم ۾ ترقي ڪري اعليٰ مقام حاصل ڪيو آهي، اتي سياست ۾ پڻ پوئتي نه ويا آهن. ٿر جا سياستدان انجنيئر گيانچند ۽ ڀيرو مل ٻالاڻي سنڌ اسيمبلي جا ميمبر (ايم پي اي) ٿي رهيا. ڊاڪٽر کٽومل جيوڻ اقليت هندو ۽ Reserve سيٽ تي چار پنج ڀيرا MNA چونڊيو ويو ۽ ڪجهه وقت لاءِ سينيٽر به رهيو.
ميگھواڙن بابت وشنداس وڪيل اهو به ٻڌايو ته ٿرپارڪر پاسي جا ميگھواڙ گهڻو ڪري ”پير پٿوري“ جا پوڄاري آهن. مٺي، اسلام ڪوٽ، ڏيپلي ۽ ڇاڇري جي شهرن کانسواءِ ٻهراڙيءَ جي ڪافي ڳوٺن ۾ پير پٿوري جا آستان آهن ۽ ميگھواڙ قوم کيس پنهنجو ”مرشد“ مڃي ٿي. هر مهيني جي چنڊ جي نماشام جو سندس آستان تي جوهار ڪندا آهن ۽ رات جو ڀڄن ڀاوَ ۽ ستسنگ چالو رهندو آهي.
ميگھواڙ ڪافي تعداد ۾ پير پٿوري جي ٻنهي ميلن تي هر سال بَڊي ۽ چيٽي چنڊ تي ٻارن ٻچن سان زيارت تي ويندا آهن، جيڪي ٻئي ميلا عمر ڪوٽ ضلعي جي پٿوري ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان سندس ”ماڙي“ واري آستان تي لڳندا آهن.
ميگهواڙ قوم جا گهڻا ماڻهو ماتا ڪالي ديوي جا به پوڄاري آهن ۽ ديوي ماتا جا اهڙا ٿان (آستان) ٻهراڙي جي ڳوٺن ۾ آهن، جِتي اڪثر ڪري ڀوپا ڌونڻندا آهن ۽ ماڻهو انڌي وشواس سان انهن کان پنهنجيون ڪامنائون (پُٽ، مال ملڪيت ۽ ٻيون) پوريون ڪرڻ لاءِ وينتيون ڪندا آهن ۽ اهي ڀوپا کين انهن ڪامنائن جي پورو ٿيڻ يا نه ٿيڻ بابت ٻڌائيندا آهن.
مهاتما گانڌيءَ لکيو آهي ته هندو ڌرم مختلف ذاتين ۽ قومن جي ماڻهن سان گڏ کائڻ جي ڪا به منع نه ڪئي آهي ۽ اها غلط ڳالهه هندو کي ڪمزور بڻائي رهي آهي. مهاتما گانڌي، اڇوتن کي ”هريجن“ (هري معنيٰ ”پرماتما“ ۽ جن معنيٰ ”ماڻهو“) ڪري سمجهيو ۽ سابرمتي آشرم ۾ هڪ اڇوت خاندان کي رهايو. آشرم جي عورتن، اڇوت مائين سان گڏ بورچي خاني ۾ ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ چيائون ته رنڌڻي ۾ اڇوت عورت جي ڪري تيار ڪيل سارو کاڌو پليد ٿي ويو. ڪستوريا ٻائي جا پنهنجي مڙس (گانڌي) جي عادتن تي هريل هئي سا به اهو کاڌو کائڻ لاءِ تيار نه هئي، تڏهين گانڌي چيو ته ”چڱو اڇوت جو هٿ لڳل کاڌو کائڻ گناهه آهي ته مان انهيءَ لاءِ ذميوار آهيان، مان پتي جي حيثيت ۾ توکي چوان ٿو ته تون اهو کاڌو کاءُ ۽ پتيءَ جو حڪم مڃڻ استري جو ڌرمي فرض آهي.“ اها ڳالهه ڪستوريا ٻائي کي سمجهه ۾ آئي ۽ هن کاڌو کائڻ شروع ڪيو. جيتوڻيڪ عام ماڻهو گانڌيءَ کي ته پوڄيندا هئا، پر اڇوتن کي ڌڪاريندا ۽ نفرت ڪندا هئا. اوچ هندن جي انهي ذهنيت کي ڏسي گانڌيءَ کي سخت صدمو رسيو ۽ هن اڇوتن لاءِ نفرت ۽ انهن تي مڙهيل پابنديون ختم ڪرڻ ۽ سندن جائز حق ڏيارڻ لاءِ ”مرڻ ورت“ (مرڻ تائين بک هڙتال) جو فيصلو ڪيو. سندس مرڻ ورت ڪافي اثر ڪيو. هندو جماعتن ذات پات جو فرق ختم ڪرڻ جا ٺهراءَ پاس ڪري اخبارن ڏانهن موڪليا ته ”ڪنهن کي فقط پيدائش جي لحاظ کان اڇوت نه سمجھيو ويندو.“ وڏا وڏا برهمڻ ۽ پوڄاري جن جا هزارين چيلا هئا، تن به ٺاهه جي بيان تي صحيحون ڪيون. اهو ڏسي مهاتما گانڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ انهيءَ بعد هن پنهنجو ”مرڻ ورت“ ختم ڪيو. هن تاريخي ورت ڪري اڇوتن جي حالت ۾ ڪجهه بهتري آئي ۽ لکين انسانن جون غلامي واريون زنجيرون في الحال ٽُٽي ويون.